Full text of "Jaarboek van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen gevestigd te Amsterdam voor .."

See other formats

' iRi

O^"^ JAARBOEK

KONIJSTKLIJKE AKADEMIE

.co

WETENSCHAPPEN

GEVESTIGD

AMSTERDAM,

1880.

lïbrary

NEW VORK

«OfANlCAL

Si >^^:^=T^:^>d^èk2^i?^!=^^-

AMSTERDAM,
JOHANNES MULLER.

Gedrukt bij De Roever-Kröber-Bakels. — Amsterdam.

INHOUD.

Bladz.

Staat van de koninklijke akademie van wetenschappen,

OP DEN 24sten apkil des jaaks 1880 III.

Alphabetische lijst der gewone leden, couhespondenten
in de overzeesche bezittingen van het rijk en buiten-
landsche leden, sedert de oprichting in 1851 .... X.

Lijst der binnen- en btjitenlandsche akademiën, geleerde
genootschappen en instellingen, waarmede de akademie
door wederkeerige ruiling der uitgegeven werken
in verbinding is xxi.

Reglement voor de koninklijke akademie van weten-
schappen XXXIII.

Reglement vau Orie voor cle Afdeeling Wis- en Natuurkun-
dige Wetenschappen ' XLI.

Reglement van Orde voor de Afdeeling Taal-, Letter-, Ge-
schiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen XLIX.

Bericht omtrent wijzigingen in de algemeene bepalingen van

de reglementen van orde LX.

Vrijdom van Briefport LXIII.

Programma certaminis poetici ab academia regia disciplinarum
Neerlandica ex legato Hoeuiftiano indicti iu annum
MDCCCLXXX LXIV.

Proces-verbaal van de vereenigde vergadering der beide
afdeelingen lxvii .

Inleiding LXIX.

Proces- Verbaal van de Vereenigde Zitting der beide Afdee-

lingen, gehouden den 24sten April 1880 LXXI.

Bladz,

Terslag van den ataat en de werkzaamheden aan Z. M. den

Koning LXXII,

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen

Secretaris over het jaar 1879 — 1880 gehouden beheer. . . Cl.

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1879 — 1880 gehouden beheer van
het legaat Hoeufft CVI.

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1879 —1880 gehouden beheer van
het Fonds voor de Leeuwenhoek-Medaille, 1875—1880 . . CVII.

Memorie van Toelichting bij de Rekening en Verantwoording. CVIII.

Verslag over de Rekening CIX.

Begrootiug van Inkomsten en Uitgaven, gaande van 1" April

1880 tot 1» April 1881 // CX.

Verslag en voorstellen van de Hooger-Onderwijs- Commissie

aan de Vereenigdc zitting in April 1880 CXI.

Rapport der Hooger-Ouderwijs-Commissie uit de beide Afdee-

lingen CXVII.

Verslag vau den Heer L. Ph. C. van dkn Bekgh, namens

de Charter-Commissie CXXXV.

Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Penning-
kabinet CXXXVII.

Ontwerp van een schrijven aan Z. E. den Minister van Bin-
nenlandsche Zaken over een tocht naar de Poolstreken. . CXL.

Overgang van den voorrang der Akademie op de Afdeeling
Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Weten-
schappen CXLIV.

Brief aan Z. Exc. den Minister van Binnenl. Zaken over
het verbinden van Directeurswoningen aan Laboratoria,
Observatoria, Musea, enz CXLV.

Levensbericht vau Rudolph Herman Christiaan Carkl

SCHEFFER, door K. W. VAN G0RK.OM J

Levensbericht van Jhr. Mr. J. K. J. de Jonge, door P. J, Veth . 22 .

' N A A. M L IJ S T

DER

GE\)C^ONE LEDEN,
CORRESPONDENTEN

IN DB OVERZEESCHE BEZITTINGEN VAN HET RIJK

BUITENLANDSCHE LEDEN

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN.

Jaakboek IbSO,

STAAT

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

OP DEN 24sten APEIL DES JAAES 1880.

BESTUUR DER ACADEMIE
gedurende het Academiejaar van April 1880 — April 1881.

ALGEMEENE VOORZITTER,

C. W. OPZOOMER.

ALGEMEENE SECRETARIS,

C. A. J. A. OUDEMANS.

Afdeeling voor de Taal-, Letter-., Geschiedkundige en
Wijsgeerige Wetenschappen.

VOORZITTER,

C. W. OPZOOMER.

ONDER- VOORZITTER,

S. A. NABER.

SECRETARIS,

J. C. G. BOOT.

Afdeeling Wis- en Natuurkundige Wetenschappen.

VOORZITT'ER,

F. C. DONDERS.

ONDER- VOORZiriER,

C. J. MATTHES.

SECRETARIS,

C. A. J. A. OUDEMANS.

Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkandiye en
Wijsgeerige Wetenschappen,

Gewone Leden.

R. p. A. DOZY, te Leiden,

M. DE VRIES, te Leiden,

w. G. BRILL, te Utrecht.

w. j. A. joNCKBLOET, te Leiden.

3. DE AVAL, te Deventer.

j. DiRKs, te Leeuwarden.

c. w. OPZOOMER, te Utrecht.

j. H. SCHOLTEN, te Leiden.

w. j. KNOOP, te ^sGravenhage.

G. DE VRIES Az., te 's Gravenhage.

3. c. G. BOOT, te Amsterdam.

M. H. GODEYROi, te 's Gi'ttvenhage.

w. c. MEES, te Amsterdam.

N. BEETs, te Utrecht.

R. j. FRUIN, te Leiden.

B. j. LiNTELo DE GEER, te Utrecht.

A. KUENEN, te Leiden.

3. KAPPEYNE VAN DE COPPELLO, te 'ó' Gravenhage.

D. HARTING, te LJnkhuizen.

s. VISSERING, te ^ s Gravenhage,

3. E. GouDSMiT, te Leiden.

3. P. six, te Amsterdam.

p, j. VETH, te Leiden.

s. A. NABER, te Amsterdam.

TH. BORRET, te Vogelenzang.

c. M. FRANCKEN, te Utrecht.

s. HOEKSTRA BZ., te Amsterdam,

H. KERN, te Leiden,

j. T. BUYS, te Leiden.

j. A. FRUIN, te Utrecht.

E. T. H. p. L. A. VAN BONEVAL FAüEE, te Leiden,

B. D. H. TELLEGEN, te Groningen. ^

B. H. c. K. VAN DER wiJCK, te Groningen.

M. j. DE GOEJE, te Leiden.

H. VAN HERWERDEN, te Utrecht.

c. vosMAER, te 's Gravenhage.

5. p. N. LAND, te Ijeiden.

3. G. DE HOOP SCHEPPER, te Amsterdam.

TH. JORissEN, te Amsterdam.

M. F. A. G. CAMPBELL, te 's Gravcnhage.

p. DE JONG, te Utrecht.

3. 6. R. ACQüOY, te Leiden.

p. J. cosiJN, te Leiden.

H. p. G. QUACK, te Amsterdam,

A. A. DE PiNTO, te ^s Gravenhage.

T. M. c. ASSER, te Amsterdam.

j. HABETS, te Oud-Vroenhoven.

Rustende Leden.

G. MEES AZ., te Rotterdam,

3. H. HOLWERDA, te Voorschoteu.

L. A. j. w. SLOET, te Arnhem.

L. PH. c. VAN DEN BERGH, te 's Grüvenkage.

(.'. LEEMANS, te Leiden.

Correspondenten in de Overzeesehe bezittingen van het Ryk.

B. F. MATTHBS, te Mcikasser,

j. A. VAN DER CHIJS, te Batavia.

H. NEUBRONNER VAN DER TUÜK, Op BalL

K. F. HOLLE, te Garoet {Preanger RegentscL).
H. D. LEVYSSOHN NORMAN, te Batavia.
L. w. c. VAN DEN BERG, te Batavia.

Buitenlandsche Leden,

H. L. FLEiscHER, te Leipzig.
L p. GACHARD, te Brussel.
c. R. LEPSius, te Berlijn.
3. N. MAüViG, te Kopenhagen.
LEOPOLD RANKE, te Berlijn.
A. R. RANGABÉ, te Athene.
TH. MOMMSEN, te Berlijn.
H c. RAWLiNSON, te Londen.

F. c. CHABAS, te Chalons sur Saóne.
V. DURUY, te Parijs.

A. RÉviLLE, te Parijs.

R VON JHERING, te Göttingen.

MAX MULLER, te Oxford.

J. T. J. HEREMANS, te Gent.

j. c. BLUNTSCHLi, te Heideïberg.

Q. B. Rossi, te Rome.

T. NÖLDEKE, te Straatsburg.

D. CARUTTi, te Rome.

G. STXJDERMUND, te Straatsburg.

B. wiNDSCHEiD, te Leipzig.

Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen,
Gewone Ledeu.

c. j. MA.TTHES, te Amsterdam.

F. c. DONDERS, te Utreclit.
P. HARTING, te Utrecht.

c. H. D. BUiJS BALLOT, te Utrecht.
J. A. c. OUDEMANS, te Utrecht.

D. BiERENs DE HAAN, te Leiden.
3. H. A. BOSQUET, te Maastricht.

A. w. M. VAN HASSELT, te 's Gravenliagc.

M. c. VERLOREN, op Schothorst bij Amersfoort.

j. VAN GOGH, tydelijk te Batavia»

c. A. J. A. OUDEMANS, te Amsterdam.

E. H. voN BAUMHAUER, te Haarlem.

p. M. BRUTEL DE LA RiviERE, te Leiden.

j. BOSSCHA, te Delft.

N. w. p. RAUWENHOFF, te Utrecht.

p. L. RIJKE, te Leide?!.

A. HEYNsius, te Leiden.

G. VAN DIESEN, te Middelburg.
w. KOSTER, te Utrecht.

G. F, W. BAEHR, te Delft.

w. F. R suRiNGAR, te Leiden.

A. C. OUDEMANS JR., te Delft.

c. H. c. GRiNWis, te Utrecht.

c. M. VAN DER SANDE LACOSTE, te Amsterdam,

TH. w. ENGELMANN, te Utrecht.

3. E. T. ORTT, te Haarlem.

3. ZEEMAN, te Amsterdam.

H. G. VAN DE SANDE BAKHUIJZEN, te Leiden,

3. M. VAN BEMMELEN, te Leiden.

B. J. TiDEMAN, te Amsterdam.

c. K. HOFFMANN. te Leiden.

T. ZAAiJER, te Leiden.

R. A. MEES, te Groningen.

T. PLACE, te Amsterdam.

TH. H. MAC GiLLAVRY, te Leiden.

j. w. GUNNING, te Amsterdam.

F. J. VAN DEN BERG, te Delft.

j. D. VAN DER WAALS, te Amsterdam
ED. MULDER, te Utrecht.
H. c. DiBBiTS, te Utrecht.

TH. H. BEHRENS, te Delft.

H. DE VRLES, te Amsterdam.
A. p. N. FRANCHIMONT, te Leiden.
N. T. MiCHAËLis, 's Gravenhage.
M. TREUB, te Voorschoten.
3. J. STOKVIS, te Amsterdam.
CH. M. SCHOLS, te Delft.

Rustende Leden.

J. p. DELPRAT, te 's Gravenhage.

H. SCHLEGEL, te Leiden.

F. j. STAMKART, te Amsterdam.

j. w. L. VAN OORDT, te 's Gravenhage.

3. VAN GEUNS, te Amsterdam.

Correspondenten in de Overzeesche bezittingen van het Rijk.

j. E. TEYSMANN, te Buiteiizorg op Java.

p. A. BEEGSMA, te Batavia.

K. w. VAN GORKOM, op Java (tijdelijk in Nederland).

D. M. VERBEEK, te Padang.

i. c. BERNELOT MOENS, te Batavia.

Buitenlandsche Leden.

H. K. w. BERGHAüS, te Potsdam.

j. B. DUMAS, te Parijs.

R. owEN, te Londen,

p. j. VAN BENEDEN, te Leuven.

G. B. AiEY, te Greenwich.

H. HELMHOLTZ, te Berlijn.

A. w. HOFMANN, te Berlijn.

R viRCHOW, te Berlijn.

H. E. GÖPPERT, te Breslau.
H. MiLNE EDWARDS, te Parijs.

w. WEBER, te Göttingen.

CHS. DARWiN, te Down, Beckenham, Kent.

3. PLATEAU, te Gent.

wiLLiAM THOMSON, te Glasgow.

OTTO STRTJVE, te St. Petersburg.

p. wÖHLER, te Göttingen.

T. L. w. voN BiscHOFF, te Münchcn.

A. DE CANDOLLE, te Genève.

.VLPHABETISCHE LIJST

DER

GEWONE LEDEN,
CORRESPONDENTEN

IN DE OVEKZBESCHE BEZITTINGEN VAN HET RIJK

BUITENLANDSCÏÏE LEDEN

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN,

SEDERT DE OPRICHTING IN 1851.
NB. [)e letter L. beteckent a;ewooD Lid.

('ürresjiondtnt.

Buitenlandsch Lid.

" Rustend I-id.

II Afdeeling Natuurkuude

Afdeeling Letterkunde.

Ackersdijk, (J.) te Utrecht, L. a.
L. 23 Febr. 1855. R. L. 1861.
Overi. 13 Juli 1861.

Acqiioy, (J. G. R.) te Leiden, L. a. Assen, (C. J. van) te Leiden, L. a

Arago, (D. F. J.) te Parijs, B. L.
a. N. 26 0ct. 1851. Overl. 3 0ct.
1853.

L. 19 April 1877.
Airy, (G. B.) te Greenwich, B. L.
a. N. 4 Mei 1859.

L. 23 Febr. 1855. R. L. 1858.
Overl. 13 Sept. 1859.

Baehr, (G. F. W.) te Belft^ L. a. Baer,(K.E. von)tei)o?7J<B.L.a.N.
N. 5 Mei 1867. 4 Mei 1876. Overl. 28 Nov. 1876.

Bake, (J.) te Leiden, L. a. L. 23
Febr. 1855. R. L. 1858. Oveii.
26 Maart 1864.
Bakhuijzeii, (H. G. van de Sande)
te Leiden, L. a. N. 11 Mei 1872-
Baumhauer, (E. H. von) te Haar-
lem, L. a. N. 1 Mei 1858.
Becquerel, (A. C.) te Parijs, B. L.
a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 19
Jan. 1878.
Beek, (A. vau) te Utrecht, E. L. a.
N. 26 Oct. 1851. Overl. 7 Jan.
1856.
Beets, (N.) te UtrecM, L. a. L.

4 Mei 1859.
Behrens, (Th. H.) te Delft, L. a.

N. 8 Mei 1878.
Bemmelen, (J. M. van) te Leiden,

L. a. N. 10 Mei 1873.
Beneden, (P. J. van) te Leuven,

B, L. a. N. 4 Mei 1859.
Berg, (F. J. van den) te Belft, L.

a. N. 4 Mei 1875.
Berg, (L. W. C. van den) te Ba-
tavia, C. a. L. 19 Mei 1876.
Bergli, (L. Ph. C. van den) te 's Gra-
venhage, L. a. L. 24 Maart 1855.
R. L. April 1876.
Berghaus, (H. K. W.) te Potsdam,

B. L. a. N. 26 Oct. 1851.
Bergsma, (P. A.) te Batavia, C. a.

N. 11 Mei 1872.
Bernelot Moens, (J. C.) i& Batavia,

C. a. N. 8 Mei 1878.
Bischoff, (T. L. W. von) te Miin-

cJien, B. L. a. N. 8 Mei 1878.
Bleeker, (P.) te 's Graveyiliage, C.

a. N. 6 April 1855. L. a. K 5

Mei 1862. Overl. 24 Jan. 1878.
Blume, (C. L.) te Leiden, L. a.

N. 6 April 1855. Overl. 3 Pebr.

1862.

Bluntsclili, (J. C.) te Heidelberg,

B. L. a. L. 29 April 1875,
Boogaard, (J. A.) te Leiden, L. a.
N. 8 Mei 1865. Overl. 2 Juni
1877.
Boot, (J, C. G.) te Amsterdam, L.

a. L. 2 Mei 1857.
Borret, (Th.) te Vogelenzang, L. a.

L. 8 Mei 1865.
Bosch, (R. B. van den) te Goes,
L. a. N. 2 Mei 1857- Overl. 18
Jan. 1862.
Bosquet, (J. H. A.) te MaastricJd,

L. a. N. Mei 1856.
Bosscha, (J.) te ^sGravenliage, L.
a. L. 23 Pebr. 1855. R.L. 1867.
Overl. 9 Dec. 1874.
Bosscha, (J.) te Delft, L. a. N.

1 Mei 1863.
Brants, (A.) Joppe bij Gorsel, L,
a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 27
Nov. 1862.
Breda, (J. G. S. van) te Kaar-
levi, L. a. N. 26 Oct. 1851.
R. L. Oct. 1858. Overl. 2 Sept.
1867.
BriU, (W. G.) te Vtrecld, L. a. L.

24 Maart 1855.
Brink, (R. C. Bakhuizen van den)
te 's Gravenhage, L. a. L. 23 Febr_
1855. Overl. 15 Juli 1865.
Brown, (R.) te Ljonden, B. L. a.
N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Juni
1858.
Brumund, (J. F. G.) te Batavia^
C. a. L. 29 April 1854. Overl.
12 Maart 1863.
Brutel de la Rivière, (P. M.) te

Leiden, L. a. N. 8 Mei 1860.
Bunsen, (K. J. von) te Bonn, B. L.
a. L. 4 Mei 1859. Overl. 28 Nov,
1860.

Buys, (J, T.) te Leiden, L. a. L.

5 Mei 1867.
Buijs BaUot, (C. H. D.) te Utrecht,

L. a. N. 26 April 1855.

Buysing, (D. J. Storm) te 'sGra.
venhage, L. a. N. 25 Oct. 1851.
R. L. 27 Maart 1869. Overi. 16
Aug. 1870.

Campbell, (M. F. A. G.) te '« Gra-
venhage, L. a. L. 29 April 1875.

Candolle, (A. de) te Genève, B. Ti.
a. N. 8 Mei 1878.

Carutti, (D.) te Rome, B. L. a. L.
8 Mei 1878.

Chabas, (F. C.) te Chdlons sur Saóne,

B. L. a. L. 8 Mei 1865.
Chevalier, (IMicliel) te Parijs, B. L.

a. L. 19 April 1855. Overl. 28
Nov. 1879.
Chvs, (J. A. van der) te Batavia,

C. a. L. 6 Mei 1867.

Clerk Maxwell, (J.) te Cambridge^

B. L. a. N. 16 Mei 1877. Overi.

7 Nov. 1879.
Cobet, (C. G.) ie Leiden, L. a. L. 23

Febr. 1855. Bed. 8 Sept. 1856.
Conestabüe, (G.) te Perugia, B. L.

a. L. 7 Mei 1861. Overi. 21

Juli 1877.
Courad, (F, W.) te 'sGravenhage^

L. a. N. 23 Febr. 1855. Overi.

1 Febr. 1870.
Cosijn, (P. J.) te Leiden, L. a. L.

19 April 1877.

Darwin, (Chs.) te Down, BecJeenham,

Kent, B. L. a. N. 11 Mei 1872.
David, (J. B.) te Leuven, B. L. a.

L. 5 Mei 1862. Overi. 24 Maart

1866.
Delprat, (G. H. M.) te Rotterdam,

L. a. L-. 24 Maart 1855. R. L.

1861. Overl. 4 Jan. 1871.
Delprat, (J. P.) te 'sGravenhage,

L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 1863.
Dibbits, (H. C.) te Utrecht, L. a.

N. 16 Mei 1877.
Diesen, (G. van) te Middelburg, L.

a. N. 7 Mei 1866.
Dirks, (J.) te Leeuwarden, L. a. L.

5 Mei 1856.
Donders, (F. C.) te Utrecht, L. a.

N. 23 Febr. 1855.

Dove, (H. W.) te Berlijn, B. L.

a. N. 7 Mei 1861. Overl. 4 April

1879.
Dozy, (F.) te Leiden, L. a. N.

23 Febr. 1855. Overi, 7 Oct.

1856.
Dozy, (R. P. A.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855.
Dumas, (J. B.) te Parijs, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851.
Dumontier, (F. A. C.) te Parama-
ribo, C. a. N. 5 Mei 1859. Bed.

8 Aug. 1860.
Duruy, (V.) te Parijs, B. L, a. L.

5 Mei 1867.
Dijk, (C. M. van) te Utrecht, L.

a. N. 23 Febr. 1855. Bed. 21

Maart 1855.

Elias, (P.) te 's Gravetikoffe, L. a. N.

2 Mei 1857. E. L. 26 Sept. 1874.

Overl. 22 Febr. 1878.
Engelmann, (Th. W.) te Utrec/d,

L. a. N. 12 Mei 1870.
Ermerins, (F. Z.) te Groningen, L.

a. N. 6 April 1855. Overl. 32

Mei 1871.

Emerins, ( J. W. ) te Groningen,

L. a. N. 23 Febr. 1855. E. L.

19 Febr. 1868. Overl. 2 Maart

1869.
d'Espine, (Baron A.) te Aix, in

Savoye, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. 7 April 1853.

Faraday, (M.) te Londen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 25

Aug. 1867.
Faure, (E. T. H. P. L. A. van

Boneval) te Leiden, L. a. L.

2 Mei 1868.
Fleischer, (H. L.) te Leipzig, B. L.

a. L. 19 April 1855.
Focke, (H. C.) te Paramaribo, C.

a. N. 23 Febr. 1855. Overi. 29

Juni 1856.
Franchinaont, (A. P. N.) it Leiden,

L. a. N. 8 Mei 1879.

Francken, (C. M.) te Utrecht, L.

a. L. 8 Mei 1865.
Fremery, (P. J. J. de) te TJtreclit,

L. a. N. 23 Febr. 1855. Ovcri.

7 Sept. 1855.
Friederich, (E. H. Th.) te Batavia,

C. a. L. 1 Mei 1858. Gedefun-

geerd 1871.
Fruin, (J. A.) te TJtreclit, L. a. L.

5 Mei 1867.
Fruin, [E. J.) te Leiden, L. a. L.

4 Mei 1859.

Gachard, (L. P.) te Brussel, B. L.

a. L. 19 April 1855.
Gauss, (C. F.) te Göttingen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overi. 23

Febr. 1855.
Geer, (B. J. Lintelo de) te Utrecht,

L. a. L. 4 Mei 1859.
Geuns, (J. van) te Amsterdam, L.

a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 1878.
Ghijben, (J. Badon) te Breda, L.

a. N. 23 Febr. 1855. E. L. 30

Juni 1868. Overi. 31 Jan. 1870.
Gillavry, (Th. H. Mac) te Leiden,

L. a. N. 4 Mei 1875.

Gilse, (J. van) te Amsterdam., L.

a. L. 4 Mei 1859. Overi. 26

Mei 1859.
Glavimans, (C. J.) te Rotterdam,

L. a. N. 16 Oct. 1851. Overi.

11 Aug. 1857.
Godefroi, (M. H.) te 's Gravenhage,

L. a. L. 2 Mei 1857.
Goeje, (M. J. de) te Leiden, L. a.

L. 3 Mei 1869.
Göppert, (H. E.) te Breslau, B. L.

a. N. 7 Mei 1861.
Gogh, (J. van) tijdelijk te Batavia,

L. a. N. 2 Mei 1857.

XIV

Gorkom, (K. VV. van) op Java, C.

a. N. 11 Mei 1872.
Goudsmit, (J. E.) te Leiden, L. a.

L. 5 Mei 1862.
Greuve, (F. C. de) te Groningen,

L. a. L. 23 Febr. 1855. K. L.

6 Dec. 1862. Overl. 28 April

1863.
Grinwis, (C. H. C.) te Vtreeld, L.

a. N. 3 Mei 1869.

Groen van Prinsterer, (G.) te 'sGra-

venhage, L. a. L. 23 Febr. 1855.

Bed. 27 April 1855.
Grote, (G.) te Londen, B. L. a. L.

2 Mei 1857. Overl. 16 Juni 1871.
Guizot, (F. P. G.) te Parijs, B. L-

a. L. 19 Apriri855. Overl. 13

Sept. 1874.
Gunning-, (J. W.) te Amsterdam,

L. a. L. 4 Mei 1875.

Haan, (D. Bierens de) te Leiden,

L. a. N. 5 Mei 1856.
Haan, (W. de) te JLaarlem, L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 15 April

1855.
Halbertsma, (H. J.) te Leiden, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overi. 22

Nov. 1865.
Hall, (H. C. van) te Beek in Gel-
derland, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 1871. Overl. 12 Jan.

1874.
Hall, (J. van) te Utrecht, L. a. L.

24 Maart 1855. Overi. 19 Maart

1859.
Harting, (D.) te EnkJmizen, L. a.

L. 8 Mei 1860.
Harting, (P.) te utrecht, L. a. N.

23 Febr. 1855.
Hasselt, (A. W. M. van) te 's Gra-

venhage, L. a. N. 5 Mei 1856.
Hasskarl, (J. K.) te Batavia, C. a. N.

6 April 1855. Gedefungeerd 1859.
Helmholtz, (H.) te Berlijn, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Heremans, (J. T. J.) te Gent, B. L.

a. L. 29 April 1875.
Herklots, (J. A.) te Leiden, L. a.

N. 2 Mei 1868. Overi. 3 Maart

1872.

Herschel, (John F. W.) te Londen,
B. L. a. N. 1 Mei 1858. Overi.

11 Mei 1871.

Herwerden, (H. van) te Utrecht,

L. a. L. 12 Mei 1870.
Hensde, (J. A. C. van) te 's Gra-

venhage, L. a. L. 1 Mei 1858.

Bed. 20 Febr. 1872.
Heynsius, (A.) te Leiden, L. a.- N.

12 Mei 1864.

Hoek, (M.) te Utrecht, L. a. N. 12

Mei 1864. Overi. 3 Sept. 1873.
Hoekstra, Bz., (S.) te Amsterdam,

L. a. L. 8 Mei 1865.
Hoeven, (A. des Amorie van der)

Amsterdam, L. a. L. 23 Febr.

1855. Overl. 29 Juli 1855.
Hoeven, (C. Pruys van der) te

Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 13 Aug. 1862. Overi. 3

Dec. 1871.
Hoeven, (J. van der) te Leiden,

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overi.

10 Maart 1868.
Hoffmanu von Fallersleben, (H.) Slot

Corvey bij LLöxter, B. L. a. L.

7 Mei 1866. Overi. 19 Jan. 1874.
Hoffmann, (J ) te Leiden, L. a L,

23 Febr. 1855. E. L. 14 Febr.

1876. Overl. 19 Jan. 1878.

Hoffmann, (C. K.) te Leiden, L.

a. N, 4 Mei 1874.
Hofmann, (A. W.) te Berlijn, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Holle, (K. F.) te Garoet op Java,

C. a. L. 8 Mei 1869.
Holtius, (A. C.) te UtrecJd, L. a.

L. 23 Febr. 1855. E. L. 1857.

Overl. 29 Maart 1861.
Holwerda, (J. H.) te Voorschoten, L.

a.L.4Meil859.R.L.8Nov.l875.

Plorsfield, (Th.) te Londen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 24

Juli 1859.
HuUeman, (J. G.) te Leiden, L, a.

L. 5 Mei 1856. Overl. 29 Mei

1862.
HumbolcU, (A. voii) te Berlijn, B.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

6 Mei 1859.

Janssen, (L. J. F.) te Leiden, L. a.

L. 23 Febr. 1855. Overl. 22 Juli

1869.
Jliering-, (R. von) te Göttingen, B. L.

a. L. 4 Mei 1874.
Jonckbloet, (W. J. A.) te Jjeiden,

L. a. L. 24 Maart 1855.
Jong, (P. de) te UtrecJd, L. a. L.

29 April 1875.
Jonge, (J. K. J. de) te 's Graven-

hage, L. a. L. 7 Mei 1866. Overl.

15 Maart 1880.

Jorissen, (Th.) te Amsterdam, L.

a. L. 4 Mei 1874.
Julien, (S.) te Parijs, B. L. a.

L. 2 Mei 1857. Overl. 18 Fe1)r.

1873.
Junghuhn, (F. W.) te Bafavia, C.

a. N. 6 April 1855. Overi. 24

April 1864.
JuynboU, (T. W. J.) te Leiden, L.

a. L. 23 Febr. 1855. Overi. 16

Sept. 1861.

Kaiser, (F.) te Leiden, L. a. N. 26
Oct. 1851. Overi. 28 Juli 1872.

Kappeyne van de Coppello, (J.) te
's GravenJiage, L. a. L. 8 Mei
1860.

Karsten, (S.) te Utrecht, L. a. L.
23 Febr. 1855. Overi. 7 Mei
1864.

Kemper, (J. de Bosch) te Amster-
dam, L. a. L. 23 Eebr. 1855.
Bed. 26 April 1856.

KerckhofF, (P. J. van) tê UtrecJd,
L. a. N. 5 Mei 1862. Overi. 20
Jan. 1876.

Kerkwijk, G. A. van) ie 's Gra-

venJiage, Ij. a. N. 23 Febr. 1855.

E. L. 25 Jan. 1868. Overi. 27

Febr. 1871.
Kern, (H.) te Leiden, L. a. L. 7

Mei 1866.
Kinder de Camarecq, (A. W.) op

Java, C. a. L. 7 Mei 1866.

Gedefungeerd 1871.
Kist, (N. C.) te Leiden, L. a. L.

23. Febr. 1855. Overi. 21 Dec.

1859.
Knoop, (W. J.) te 's GravenJiage,

L. a. L. 2 Mei 1857.

XVI

Koenen, (H. J.) te Aimterdam, L.

a. L. 23 Maart 1855. E. L.

9 Maart 1874. Overl. 13 Oct.

1874.
Kolk, (J. L. C. Schroeder van der)

te UtrecJd, L. a. N. 26 Oct.

1851. Overl. 2 Mei 1862.

Koster, (W.) te UtrecJd, L. a. N.

7 Mei 1866.
Kuenen, (A.) te Leiden, L. a. L.

4 Mei 1859.
Kun, (L. J. A.. van der) te 's Gra-

venJiage, L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. 26 Jan. 1864.

Land, (J. P. N.) te Leiden, L. a.

L. 11 Mei 1872.
Lassen, (C.) te Bonn, B. L. a. L.

4 Mei 1859. Overl. 8 Mei 1876.
Leemans, (C.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. E. L. 18 April

1879.
Lennep, (J. van) te Amsterdam, L.

a. L. 23 Pebr. 1855. Overl. 25

Aug. 1868.
Lepsius, (C. E.) te Berlijn, B. L.

a. L. 19 April 1855.

Levyssohn Norman, (H. D.) te Ba-
tavia, C. a. L. 3 Mei 1869.

Liebig, (J. von) te München, B. L.
a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 18
Maart 1873.

Lindenau, (B. A. von) te Alten-
hunj, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.
Overl. 21 Mei 1855.

Lobatto, (E.) te Delft, L. a. N. 26
Oct. 1851. Overl. 9 Febr. 1866.

Leyell, (Chs.) te Londen, B. L. a. N.
11 Meil872. Overl. 23Febr.l875.

Macaulay, (Th. Babingtou) te Camp-

denJnll, bij Kensington, B. L. a. L.

19 April 1855. Overl. 28Dec. 1859.
Madvig, (J. N.) te Kopenhagen, B.

L. a. L. 19 April 1855.
Maier, (P. J.) te Batavia, C. a. N.

7 Mei 1861. Gedefungeerd 1878.
Matthes, (B. F.) te Makassar, C.

a. L. 7 Mei 1861.
Matthes, (C. J.) te Amsterdam, L.

a. N. 26 Oct. 1851.
Mees, Az. (G.) te Rotterdam, L. a.

L. 4 Mei 1859. E. L. 1872.
Mees, (E. A.) te Groningen, L. a.

N. 4 Mei 1874.
Mees, (W. C.) te Amsterdam, L. a.

L. 1 Mei 1858. i

Mesch, (A. H. van der Boon) te

Leid.en, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 28 Maart 1874. Overl. 12

Aug. 1874.
Micbaëlis, (N. T.) te 's Gravenhage,

L. a. N. 8 Mei 1879.
Millies, (H. C.) te VtrecM, L. a.

L. 5 Mei 1856. Overl. 26 Nov.

1868.
]\Iilne Edwards, (H.) te Barijs, B.

L. a. N. 5 Mei 1862.
Miquel, (F. A. W.) te TJtrecld, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 26

Juni 1857. L. a. N. 8 Mei 1860.

Overl. 23 Jan. 1871.
Moens, (J. C. Bernelot) te Bandong^

C. a. N, 11 Mei 1878,

XVII

Mohl, (H. von) te Tübiugeu, B. L.

a. N. 36 Oct. 1851. Overl. 1

April 1872.
MoU, (W.) te Amsterdam, L. a. L.

24 Maart 1855. Overl. 16 Aug.

1879.
Mommsen, (Th.) te Berlijn, B. L.

a. L. 4 Mei 1859.
Motley, (J. L.) te Londen, B. L.

a. L. 5 Mei 1862. Overl. 29

Mei 1877.

Mulder, (Cl.) te Groningen, L. a.

N. 23 Febr. 1855. E. L. 6 Oct.

1866. Overl. 4 Mei 1867-
Mulder, (G. J.) te Bennekom, L. a.

N. 26 Oct. 1851. E. L. 28 Nov.

1868. Overl. 18 April 1880.
Mulder, (Ed.) te UtrecJd, L. a. N,

4 Mei 1875.
MüUer, (M.) te Oxford, B. L. a.

L. 4 Mei 1874.

Naber, (S. A.) te Amsterdam, L.

a. L. 8 Mei 1865.
Numan, (A.) te ütrecJd, L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 1 Sept.

1852.

Nöldeke, (T.) te Straatsburg, B. L.

a. L. 8 Mei 1878.
NijhofF, (Is. An.) te Arnhem, L. a.

L. 24 Maart 1855. Overl. 20

Juni 1863.

Omalius d'Halloy, (J. J. d') te

Ciney, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. Febr. 1875.
Oordt, (J. W. L. van) te 's Graven-

Jiage, L. a. N. 23 Febr. 1855.

K. L. 1876.
Opzoomer, (C. W.) te UtrecJd, L.

a. L. 5 Mei 1856.
Ortt, (J. E. T.) te Haarlem, L. a.

N. 12 Mei 1870.

Oudemans, Jr., (A. C.) te Delft,

L. a. N. 3 Mei 1869.
Oudemans, (C. A. J. A.) te

Amsterdam, L. a. N. 1 Mei

1858.
Oudemans, (J. A. C.) te Utrecht,

L. a. N. 6 April 1855.
Owen, (E.) te Londen, B. L. a. N.

26 Oct. 1851.

Pinto, (A. A. de) te 'sGravenhage,
L. a. L. 19 April 1877.

Place, (T.) te Amsterdam, L. a. N.
4 Mei 1875.

Plateau, (J.) te Gent, B. L. a. N.

11 Mei 1872.

Pluygers, (W. G.) te Leiden, L. a. L.

12 Mei 1864. Bed. 9 Maart 1867.

Quack, (H. P. G.) te Amsterdam, ^.(^VLéit\ei,(L.KJ.) ie, Brussel, 'E.'L.a.
L. a. L. 19 Aprü 1877. | N.260ct.l851.Dvcrl.l6 Feb.1874.

Jaarboek 1880. B

xvin

Eangabé, (A. R.) te Athene, B. L.

a. L. 2 Mei 1857.
Ranke, (L.) te Berlijn, B. L. a. L.

19 April 1855.
Rauwenhoff, (N. W. P.) te VtrecU,

L. a. N. 1 Mei 1863.
Rawlinsou, (H. C.) te Londen, B. L.

a. L. 4 Mei 1859.
Rees, (O. van) te UtrecJd, L. a.

L. 7 Mei 1866. Overl. 24 Mei

1868.
Rees, (R. van) te UtrecJd, L. a.N.

26 Oct. 1851. R. L. 24 Mei 1867.

Overl. 23 Aug. 1875.
Regnault, (V.) te Parijs, B. L.

a. N. 8 Mei 1860. Overl. 19

Jan. 1878.
Reinwardt, (C. G. C.) te Leiden,

R. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl-

6 Maart 1854.
Réville, (A.) te Parijs, L. a. L. 5

Mei 1862. Gedefungeerd 10 Maart

1873. B. L. a. L. 10 Mei 1873.

Roorda, (T.) te Leiden, L. a. L. 13
Febr. 1855. R. L. 1871. Overl.

5 Mei 1874.
Rosé, (W. N. ) te 's Graveuliarje, L.

a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 1872.

Overl. 12 Oct. 1877.
Rossi, (G. B.) te Rome, B. L. a.

L. 19 April 1877.
Rost van Tonningen, (D. W.) te

Clierïbon (op Java) C. a. N. 7

Mei 1861. Gedefungeerd 1877.
Roulez, (J.) te Gent, B. L. a. L.

2 Mei 1857. Overl. 16Maartl878.
Rueb, (A. S.) te f/'^frea^, L.a.N. 26

Oct. 1851. Overl. 11 Maart 1854.
Rutgers, (A.) te 's Gravenliage, L.

a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 12

April 1875. Bed. 21 Sept. 1877.
Rijk, (J. C.) te "'s Gravenliage, R.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 2
, Mei ■1854.
Rijke, (P. L.) te Leiden, L. a. N.

1 Mei 1863.

Sagra, (Ramon de la) te Parijs, B.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

25 Mei 1871.
Sande Lacoste, (C. M. van der) te

Amsterdam, L. a. N. 3 Mei 1869.
Savigny, (F. von) te Berlijn, B. L.

a. L. 19 April 1865. Overl. 25

Oct. 1861.
Schetter, (J. G. de Hoop) te Am-
sterdam, L. a. L. 11 Mei 1872.
Scheffer, (R. H. C. C.) te Buiten-

zorg, C. a. N. 8 Mei 1878. Overl.

9 Maart 1880.
Scblegel, (G.) op Java, C. a. L. 10

Mei 1873. Bed. 15 Oct. 1877.

S cblegel, (H.) te Leiden, L. a. N

23 Febr. 1855. R. L. 1874.
Schneevoogt, (G. E. Voorhelm) te

Amsterdam, L. a. N. 23 Febr.

1855. Overl. 17 Aug. 1871.
Schols, (Ch. M.) te Delft, L. a. N.

5 Mei 1880.
Scholten, (J. H.) te Leiden, L. a.

L. 5 Mei 1856.
Sebastian, (A. A.) te Amsterdam,

L. a. N. 23 Febr. 1855. Bed.

17 Dec. 1856.
Seelig, (H. G.) te Breda, L. a. N.

23 Febr. 1855. R. L. 1856. Overl.

3 Oct. 1864.

XIX

Selenka, (E.) te Leiden, L. a. N. 10
Mei 1873. Bed. 28 Maart 1874.

Simons, (G.) te 's Gi-aveuhage, L.
a. N. 26 Oct. 1851. Oveii. 17
Nov. 1868.

Six, (J. P.) te Amsterdam, L. a. L.
5 Mei 1862.

Sloet, (L. A. J. W.) te Arnhem,
L. a. L. 5 Mei 1856. E. L. 38
Maart 1876.

Stamkart, (F. J.) te Amsterdam, L.
a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 27
Maart 1875.

Staring, (W. C. H.) op de Boek-
horst bij Lochem, L. a. N. 23
Febr. 1855. Overl. 4 Juni 1877.

Stok\is, (B. J.) te Amsterdam, L.
a. N. 8 Mei 1879.

Stratingh, (G. Acker) te Grouingen,

L. a. L. 7 Mei 1861. E. L. 12

April 1875. Overl. 22 Oct. 1876.
Stieltjes, (T. J.) te BotterdamJ^. a. N.

2 Mei 1868. Overi. 23 Juni 1878.
Struve, (O.) te St. Petershunj, B.

L. a. N. 4 Mei 1874.
Stuart, (A. B. Coheu)te^«^aü/a,C. a.

L. 2 Mei 1868. Overl. 4 Febr. 1876.
Stuart, (L. Cohen) te i)e//i(, L. a. N.

8 Mei 1865. Overl. 24Julil878.
Studemund, (G.) te Straatshü-g, B.

L. a. L. 16 Mei 1880.
Suringar, (W. F. E.) te Leiden, L.

a. N. 5 Mei 1861.
Swaving, (C.) te Buitenzorg, (op

Java), C. a. N. 23 Febr. 1855.

Gedefungeerd 1874.

Teilegen, (B. D. H.) te Groningen,

L. a. L. 3 Mei 1869.
Temminck, (C. J.) te Leiden, E. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 30

Jan. 1858.
Teysmanu, (J. E.) te Buitenzorg (op

Java), C. a. N. 8 Mei 1865.
Theiuer, (A.) te Bome, B. L. a. L.

4 Mei 1859. Overl. 10 Aug.

1874.

Thomson, (W.) te Glascoio, B. L.

a. N. 4 Mei 1874.
Tideman, (B. J.) te Amsterdam, L.

a. N. 10 Mei 1873.
Tiedemann, (F) itMïmchen, B. L. a.N.

26 Oct. 1851. Overl. 23 Jan. 1861.
Treub, (M.) te Voorschoten, L. a.

N. 8 Mei 1879.
Tuuk, (H. Neubronner van der) op

Bali, C. a. L. 2 Mei 1868.

ü.

UUmann, (C.) te Carlsrnlie, B. L.
a. L. 19 April 1855. Overl. 12
Jan. 1865.

Ursel, (de Hertog van) te Brussel,
B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overi.
27 Sept. 1860.

Verdam, (G. J.) te Leiden, L. a. N.
26 Oct. 1851. Overi. 29 Oct. 1866.

Verbeek, (E. D. M.) te Badang, C.
a. N. 8 Mei 1878.

Verloren, (M. C.) te Amersfoort,

L. a. N. 2 Mei 1857.
Verwijs, (E.) te Arnhem,, L. a. L.

3 Mei 1869. Overl. 28 Maart

1880.
Veth, (P. J.) te Leiden, L. a. L.

8 Mei 1855.
Virchow, (E.) te Berlijn, B. L. a.

N. 8 Mei 1860.
Vissering-, (S.) te 'sGravenJiage, L.

a. L. 7 Mei 1861.
Vogelsang, (H.) te Delft, L. a. N.

2 Mei 1868. Overi. 6 Juni 1874.
VoUenhoven, (S. C. Snellen van) te

'sGravenJtaf/e, L. a. N. 8 Mei

1860. E. L. 31 Jan. 1880. Overl.

22 Maart. 1880.

Vosmaer, (C.) te 'sGravenJiage, L.

a. L. 11 Mei 1872.
Vries Az. , (G. de) te '5 Graven-

hage, L. a. L. 2 Mei 1857.
Vries, (M. de) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855.
Vries, (H. de) te Amderdam, L. a.

N. 8 Mei 1878.
Vriese, (W. H. de) te Leiden, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overi. 23

Jan. 1862.
Vrolik, (G.) te Amaterdam, E. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overi. 10

Nov. 1859.
Vrolik, (W.) te Amsterdam, L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Deo.

1863.

Waals, (J. D. van der) te Amster-
dam, L. a. N. 4 Mei 1875.

Wal, (J. de) te Deventer, L. a. L-
24 Maart 1855.

Wassink, (G.) te Batavia, C. a. N.
2 Mei 1857. Overi. 17 Oct. 1864.

Weber, (W.) te Göttbujen, B. L.
a. N. 2 Mei 1868.

Willigen, (V. S. M. van der) te
Haarlem, L. a. N. 2 Mei 1857.
Overi. 19 Febr. 1878.

Windscheid, (B.) te Leipzig, B. L.

a. L. 16 Mei 1880.
Winkel, (L. A. te) te Leiden, L.

a. L. Mei 1861. Overi. 24 April

1868.
Wijck, (B. H. C. K. van der)

te Groningen, L. a. L. 3 Mei

1869.
Wöhler, (F.) te Göttingen, B. L.

a. N. 4 Mei 1875.

Zaaijer, (T.) te Leiden, L. a. N.
4 Mei 1874.

Zeeman, (J.) te Amsterdam, L. a.
N. 11 Mei 1870.

LIJS T

BINNEN- EN BUITENLANDSCIIE

ACADEMIËN, GELEERDE GENOOTSCHAPPEN
EN INSTELLINGEN,

WAAKMEDE DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN

WETENSCHAPPEN DOOR RUILING DER UITGEGEVEN WERKEN

IN VERBINDING IS.

NEDEELAND.

Universiteit, te Leiden.
Utrecht.

Groningen.

Amsterdam.

School, (Polytechnische) te Delft.

Akademie, (Koninklijke Militaire) te Breda.

Maatschappij (Hollandsche) der Wetenschappen, te Haarlem.

der Nederlandsche Letterkunde, te Leiden.

(Nederlandsche) ter bevordering van Nijverheid,

te Haarlem.

ter bevordering der Bouwkunst, te Amsterdam.

Genootschap (Teyler's tweede), te Haarlem.

(Zeeuwsch) der Wetenschappen, te Middelburg.

(Provinciaal Utrechtsch) van Kunsten en Weten-
schappen, te Utrecht.

- — (Historisch), gevestigd te Utrecht.

(Bataafsch) der proefondervindelijke Wijsbegeerte,

te Rotterdam.

xxn

Genootschap (Provinciaal) van Kunsten en Wetenschappen in
Noord-Brabant, te 's Hertogenbosch,

(Wiskundig) onder de zinspreuk: Een onver-
moeide arbeid komt alles te boven, te Amsterdam.

(Koninklijk Zoölogiscb) : Natura Artis Magistra,

te Amsterdam.

ter bevordering van Natuur-, Genees- en Heel-
kunde, te Amsterdam.

(Friescli) voor Geschied-, Oudheid- en Taalkunde,

te Leeuwarden.

(Provinciaal) voor Geschiedenis en Oudheidkunde

in Limburg, te Maastricht.

Instituut (Koninklijk) van Ingenieurs, te 's Gravenhage.

voor de Taal-, Land- en Volkenkunde

van Neêrlandsch Indië, te Delft.

, (Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch) te Utrecht.

Vereeniging, (Nederlandsche Entomologische) te Leiden.

(Overijsselsche) tot ontwikkeling van provinciale

welvaart, te Zwolle.

Tijdschrift (Nederlandsch) voor Geneeskunde, te Amsterdam.
Maatschappij (Nederlandsche) tot bevordering der Geneeskunst,

te Amsterdam.
Vereeniging voor Volksvlijt, te Amsterdam.
Handelmaatschappij, (Nederlandsche) te Amsterdam.
Boekerij van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, te

's Gravenhage.
Bibhotheek (Provinciale) van Friesland, te Leeuwarden.

, (Openbare) te Arnhem.

Boekerij, (Stedelijke) te Zutphen.
Bibliotheek, (Stedelijke) te Deventer.

te Haarlem.

(Provinciale) te Middelburg.

Leesmuseum, te Amsterdam.
Leeskabinet, (Rotterdamsch) te Rotterdam.
Vereeniging, (Nederlandsche dierkundige) te Leiden.
Sterrenwacht, te Leiden.

xxm

Landbouwschool, (Rijks) te Wageningen.
OOST-INDIË.

Genootschap (Bataviaasch) der Kunsten en Wetenschappen, te
Batavia.

Vereeniging (Koninklijke Natuurkundige) in Ned. Indië, te
Batavia.

Maatschappij (Nederlandsch-Indische) van Nijverheid, te Ba-
tavia.

Vereeniging tot bevordering der geneeskundige Wetenschap-
pen, te Batavia.

WEST-INDIÊ.

Bibliotheek, (Koloniale) te Suriname.

BELGIË.

Académie royale des Sciences, Lettres et Arts de Belgique,
te Brussel.

de Médecine de Belgique, te Brussel.

Société malacologique de Belgique, te Brussel.

entomologique beige, te Brussel.

Observatoire royal, te Brussel.

Académie d'Archéologie de Belgique, te Antwerpen.
Société royale des Sciences, te Luik.
Willems-Fonds, te Gent.
Université catholique de Louvain, te Leuven.

F R A N K R IJ K.

Académie nationale des Sciences, te Parijs.

Ecole nationale polytechnique, te Parijs.

Bibliothèque du Comité des Travaux historiques et des So-

ciétés savantes, te Parijs.
Bibliothèque du Ministère de l'Agriculture, du Commerce et

des Travaux publics, te Parys.

XXIV

Muséum d'Histoire naturelle, te Parijs.
Acade'mie nationale de Médecine, te Parijs.
Soeiété de Biologie, te Parijs.
Ministère de la guerre, te Parijs.
Bibliothèque nationale, te Parijs.
Soeiété botanique de France, te Parijs.

mathématique de France, te Parijs.

Journal d'Hygièue (Pietra Santa), te Parijs.

Académie nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te

Lyon.
Soeiété nationale d'Agriculture, d'Histoire naturelle et d'Arts
utiles, te Lyon.

Linnéenne, te Lyon.

de Normandie, te Caen.

Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, te Caen.
Soeiété des Antiquaires de Normandie, te Caen.
Académie nationale des Sciences, Inscriptions et Belles-Let-
tres, te Toulouse.

de Législation, te Toulouse.

nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te

Bordeaux.
Soeiété des Sciences physiques et naturelles, te Bordeaux.
Académie des Sciences, Arts et Belles Lettres, te Dijon.
Soeiété d'Agriculture et d'Industrie agricole de la Cote d'or,

te Dijon.
Académie des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Rouaan.

des Sciences et Lettres, te Montpellier.

— ^ nationale de Savoie, te Chambéry.

■ de Stanislas (Soeiété des Sciences, Lettres et Arts),

te Nancy.
Soeiété des Sciences, te Nancy.
Académie d'Emulation, te Kamerrijk.

Soeiété nationale des Sciences, d'Agriculture et des Arts, te
Rgssel.

dunkerquoise pour l'encouragement des Sciences, des

Lettres et des Arts, te Duinkerken.

XXV

Société académique de St. Quentin (Sciences, Ai*ts, Belles-
Lettres, Agriculture et Industrie), te St. Quentin.

nationale d'Agriculture, Sciences et Arts de l'Arron-

dissement de Valenciennes, te Valenciennes.

de THistoire et des Beaux-Arts de la Flandre mari-

time, te Bergues.

agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées orien-

tales, te Perpignan.

— des Sciences naturelles, te Clierbourg.

des Antiquaires de Picardie, te Amiens.

de la Morinie, te St. Omer.

GROOT-BRITTANNIË en IERLAND.

Royal Society, te Londen.

Astronomical Society, te Londen.

Medical and Chirurgical Society, te Londen.

Geographical Society, te Londen.

Microscopical Society, te Londen.

Zoological Society, te Londen.
Linnean Society, te Londen.
Hydrographical Office (Admiralty), te Londen.
East-India Company, te Londen.
Philological Society, te Londen.
Anthropological Society, te Londen.
Clinical Society, te Londen.

Publishers of the Medical Record, te Londen.
Royal Observatory, te Greenwich.
Cambridge Philosophical Society, te Cambridge.
Literary and Philosophical Society, te Manchester.
Royal Society, te Edinburg,

■ Observatory, te Edinburg,

■ Dublin Society, te Dublin.

Catholic University of Ireland, te Dublin.

Irish Academy, te Dubhn.

Geological Society, te Dublin.

XXVI

Natural History Society, te Dublin.
Philosophical Society, te Glasgow.
Natural History Society, te Glasgow.

OOSTENE IJ K.

^[^aiserliclie Akademie der Wissenschaften, te Weenen.
K. K. geologische Reiclisanstalt, te Weenen.
K. K. geographische Gesellschaft, te Weenen.
Zoologisch-botanische Gesellschaft, te Weenen.
Antliropologische Gesellschaft, te Weenen.
Königlich-bühmische Gesellschaft der Wissenschaften, te Praag.
Böhmischer Mathematiker-Verein, te Praag.
Académie des Sciences de Hongrie, te Pesth.
Verein für vaterlandische Naturkunde, te Presburg.
Das tirolische Ferdinandeum, te Innsbrück.
Société historique de Styrie, te Gratz,
Naturwissenschaftlicher Verein für Steiermark, te Gratz.
Naturforschender Verein, te Brünu.

DUITSCHLA.ND.

Königliche Akademie der Wissenschaften, te Berlijn.

Sternwarte, te Koningsbergen.

Physikalisch ökonomische Gesellschaft, te Koningsbergen.

Naturforschende Gesellschaft, te Dantzig.

Universiteit te Greifswald.

Naturforschende Gesellschaft für vaterlandische Kultur, te

Breslau.
Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften, te Görlitz.
Die Philomathie, te Neisse.
Naturforschende Gesellschaft, te Halle.
Naturwissenschaftlicher Verein für Sachsen und Thüringen,

te Halle.
Verein von Altherthumsfreunden im Rheinlande, te Bonn.
Naturhistorischer Verein der preussischen Rheinlande u.

Westphalens, te Bonn.
Königliche Universitats-Bibliothek, te Bonn.

xxvn

Gesellscliaft für nützliche Forschungen, te Trier.

Kieler Universitats-Bibliothek, te Kiel.

Königliclie Sternwarte, te Kiel.

Naturwissenschaftlicher Verein in Sclileswig-Holstein, te Kiel.

Königliche Gesellschaft der Wissenscliafteu, te Göttingen.

Naturforsclieude Gesellscliaft, te Emden.

Gesellschaft zur Beförderung der gesammten Naturwissen-

schaften, te Marburg.
Yerein für Naturkunde, te Fulda.
Wetterauische Gesellscliaft für die gesammten Naturwissen-

schaften, te Hanau.
Verein für Naturkunde, te Wiesbaden.
Senckenbergisclie Stiftung, te Frankfort a/M.
Zoologische Gesellschaft, te Frankfort a/M.
K. K. Leopoldinisch Carolinische deutsche Akademie der Na-

turforscher, te Dresden.
Verein für Erdkunde, te Dresden.
Königlich sachsische Gesellschaft, te Leipzig.
Fürstlich Jablonowskische Gesellschaft, te Leipzig.
Astronomische Gesellschaft, te Leipzig.
Medicinisch naturwissenschaftliche Gesellschaft, te Jena.
Königliche Akademie der Wissenschaften te München.
K. Hof- iind Staatsbibliothek, te München.
Physikalisch-medicinische Gesellschaft, te Würzburg.
ïïistorischer Verein für Unterfranken und Aschaffenburg, te

Würzburg.
Naturhistorischer Verein, te Augsburg.
Naturforschende Gesellschaft, te Bamberg.
Zoologisch-mineralogischer Verein, te Regensburg.
Germanisehes National-Museum, te Neurenberg.
Polhchia, naturwissenschaftlicher Verein der Rheinpfalz, te

Dürkheim.
Verein für vaterlandische Naturkunde, te Stuttgart.
Bibliothèque royale, te Stuttgart.
Gesellschaft zur Beförderung der Naturwissenschaften, te Frei-

burg (in Breisgau).

xxvm

Naturliistoriscli-inedizimsclier Verein, te Heidelberg.

Grossherzogliche Steriiwarte, te Mannheim.

Oberhessische Gesellschaft für Natur uud Heilkunde, te Giessen.

Verein für Naturkunde, te OfPenbach a/M.

Verein der Freunde der Naturwissenscliaffcen in Mecklenburg,

te Neubrandenburg.
Geograpliische Anstalt, te Gotha.
Naturwissenscbaffclicher Verein, te Hamburg.
Verein für naturwisseuscliaftliche Unterbaltung, te Hamburg.
Naturforscliender Verein, te Bremen.
Bibliothóque municipale, te Straatsburg.
Verein für Nassaii'scbe Alterthumskunde und Gescbicbtsfor-

scbung, te Wiesbaden.

LUXEMBURG.

Institut Royal Grand-Ducal, Section des Sciences naturelles

et mathématiques, te Luxemburg.
Institut Royal Grand-Ducal, Section bistorique, te Luxemburg.

ZWITSERLAND.

Société de Physique et d'Histoire naturelle, te Geijève.

belvétique des Sciences naturelles, te Bern.

bernoise pour les Sciences naturelles, te Bern.

vaudoise des Sciences naturelles, te Lausanne.

ITALIË.

Accademia Reale dei Lincei, te Rome.

delle Scienze dell' Istituto di Bologna, te Bologna.

R. Istituto di Scienze, Lettere ed Arti, te Venetië.
Istituto Lombardo di Scienze, Lettere ed Arti, te Milaan.
Accademia Reale delle Scienze, te Turijn.

te Modena.

Cosmos. (Guido Cora), te Turijn.
Accademia Reale delle Scienze, te Napels.

XXIX

Dr. Dohrn, Palazzo Torlonia, te Napels.

Societa di Scienze naturali ed ecouomiclie, te Palermo.

R. Biblioteca uazionale, te Floreuce.

Arcliivio per l'Antropologia e la Etnologia, te Florence.

Societa Adriatica di Scienze naturali-, te Triest.

Toscana di Scienze naturali, te Pisa.

R. Scuola normale superiore, te Pisa.

P O K T U G A L.

Academia Reale das Sciencias, te Lissabon.

SPANJE.

Le Real Academia de Ciencias, te Madrid.
Academia Especial de Ingenieros, te Madrid.

ZWEDEN EN NOORWEGEN.

Kongelige Vetenskabs-Akademie, te Stockholm.

Bureau de la Rechercbe géologique de la Suède, te Stockholm.

Societas Scientiarum, te Upsala.

Universitas Carolina, te Luud.

Kongelige Frederiks Universitiit, te Cristiania.

Nordske Videnskabs Selskab, te Drontbeim.

DENEMARKEN.

Kongelige Danske Videnskabernes Selskab, te Kopenhagen.
Société royale des Antiquaires du Nord, te Kopenhagen.

RUSLAND.

Académie impériale des Sciences, te St. Petersburg.
Museé impérial de l'Ermitage, te St. Petersburg.
Observatoire physique central, te St. Petersburg.
Commission impériale archéologique, te St. Petersburg.
Société géogi'aphique de Russie, te St. Petersburg.
Jardin impérial botanique, te St. Petersburg.

XXX

Société impériale des Naturalistes, te Moskou.

Musée public, te Moskou.

Observatorium, te Pulkowa.

Societas Scientiarum Fennica, te Helsingfors.

pro fauna et flora fennica, te Helsingfors.

Académie des Sciences, te Dorpat.
Naturforscher-Gesellschaffc, te Dorpat.
Naturforschender Verein, te Riga.

AZIË.

Meteorological Committee, te Calcutta.

Deutsche Gesellschaft für Natur- und Völkerkunde Ost-Asien's,
te Yedo.

AFRIKA.
Société Khédiviale de Géographie, te Cairo.
AMERIKA.

American Academy of Arts and Sciences, te Boston en
Cambridge, Massacbusetts.

Boston Society of Natural History, te Boston,

Observatory of Harvard College, te Cambridge, (Mass).

State-Library of New- York, te Albany.

Adirondack Survey Ofiice, te Albany.

Academy of Natural Sciences, te Philadelpliia.

American Philosopbical Society, te Philadelphia

American Assocation for the advancement of Sciences, te
Philadelphia.

Wagner Pree Institute of Sciences, te Philadelphia.

Smithsonian Institution, te Washington.

Department of Agriculture of the U. S. of America, te Was-
hington.

National Academy of Sciences, te Washington.

Surgeon-General's Office Library, te Washington.

XXXI

Office U. S. Geological Survey of the Territories, te Washington.
American Medical Association, te Washington.

Journal of Sciences and Arts, te Newhaven.

Connecticut Academy of Arts and Sciences, te Newhaven.

Michigan-State Agricultural Society, te Détroit.

Academy of Science, te St. Louis (Missouri).

Elhot-Society of Natural History, te Charleston (Zuid-Carolina).

Ohio-State Board of Agriculture, te Columbus.

State University of lowa, te Des Moines.

Chicago Academy of Sciences, te Chicago.

California Academy of Natural Sciences, te San Francisco

Natural History Society of West-Virgiuia, te Wheeling.

Sociedad de Ciencias fisicas y naturales de Caracas, te Caracas

(Venezuela)
Wisconsin-State Agricultural Society, te Madison.
Wisconsin Academy of Sciences, Arts and Lettres, te Madison.
Cauadian Institute, te Toronto.
Musee nacional, te Rio-Janeiro.
Central meteorological Observatory, te Mexico.
Sociedad cientifica Argentiua, te Buenos Aires.

AUSTRALIË.

PubUc Library, te Melbourne.

Linneau Society of New South Wales, te Sydney.

Royal Society of New South Wales, te Sydney.

IIEGLEMENT

KONINKLIJKE AKADEMIE

WETENSCHAPPEN.

JAAEBOEK 1880. ^

REGLEMENT

voor de koninklijke akademie van wetenschappen.

Art. 1.

Er is voor het geheele Rijk eene Koninklijke Akademie
van Wetenschappen, gevestigd te Amsterdam.

Art. 2.

De Akademie is bestemd tot:

a. een raadgevend ligchaam voor de Regering op het ge-
bied der wetenschap ;

b. een middenpunt van zamen werking voor de beoefenaars
der wetenscha]3 in Nederland en zijne O verzeesche Bezittingen;

c. een band van vereenigiug tusschen de geleerden van
Nederland en die van andere landen;

d. eene inrigting ter bevordering van zoodanige wetenschap-
pelijke onderzoekingen en ondernemingen, die slechts door
zamenwerking van de beoefenaars der wetenschap en door
ondersteuning der Regering kunnen tot stand gebragt worden.

Art. 3.

Ter bereiking van dit doel zal de Akademie :

a. verslag doen over zaken waaromtrent de Regering haren
raad zal inwinnen;

h. voorstellen aan de Regering rigten betreffende belangen
der wetenschap, en zich te dien einde, voor zoo veel noodig
is, wenden tot de Hoofden der Departementen van Algemeen
Bestuur ;

c. de pogingen van beoefenaars der wetenschap buiten de
Akademie ondersteunen, wanneer deze bevonden worden daarop

XXXVI

aanspraak te liebben en hun te dien einde gelegenheid geven
hunne geschriften, werkzaamheden of voorstellen aan haar
oordeel te onderwerpen;

d. voor zoo veel bij de ontwikkeling der wetenschap daar-
aan behoefte blijkt te bestaan, prijsvragen uitschrijven en de
goedgekeurde antwoorden bekroonen en uitgeven;

e. de uitgave van zoodanige belangryke werken op zich
nemen, als anders voor den opbouw der wetenschap waar-
schijnlijk zouden verloren gaan ;

ƒ. beraadslagen over de wetenschappelijke mededeelingen
harer leden en de slotsommen daarvan openbaar maken;

g. de geschriften welke zij uitgeeft, aan gelijksoortige bui-
tenlandsche instellingen toezenden, en pogen de werken door
deze in het licht gegeven, in ruiling daarvoor te bekomen;

h. eene wetenschappelijke briefwisseling onderhouden met
hare buitenlandsche leden en met hare in 's Rijks Overzeesche
bezittingen gevestigde correspondenten.

Aet. 4.

De Akademie bestaat uit twee af deelingen:

eene voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, en
eene voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige
Wetenschappen.

Arï. 5.

Elke dezer afdeelingen telt ten hoogsten vijftig gewone of
binnenlandsche leden, tiointig buitenlandsche leden, en in de
Overzeesche Bezittingen des Rijks tien correspondenten.

Art. 6.

De leden en correspondenten zullen zooveel mogelijk alle
vakken van wetenschap moeten vertegenwoordigen. Zij worden
door de Afdeelingen benoemd.

De benoemingen worden aan den Minister van Binnenland-
sche Zaken medegedeeld en door dezen aan de bekrachtiging
des Konings onderworpen.

xxxvn

Art. 7.

Ter benoeming van nieuwe leden en correspondenten wordt,
zoo er openstaande plaatsen zijn en de vervulling door de
Afdeeling noodig wordt geoordeeld, jaarlijks, in de maand April,
iu elke Afdeeling eene bijzondere vergadering gehouden op den
dag vóór de na te melden vereenigde vergadering der Akademie.

De keuze geschiedt uit eene vooraf opgemaakte lijst van
candidaten, wier aanspraken op het lidmaatschap door de leden
der Afdeeling overwogen worden.

De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van
Orde voor elke Afdeeling bepaald.

Art. 8.

Wanneer een gewoon lid den ouderdom van zeventig jaren
heeft bereikt, wordt hij onder de Rustende leden opgenomen.

Op gronden ter beoordeeling van de Afdeeling waartoe hij
behoort, kan aan een gewoon lid dat dien ouderdom nog niet
heeft bereikt, o]3 zijn verzoek, de titel van Rustend lid wor-
den toegekend.

De Rustende leden hebben de regten, zonder de verplig-
tingen, der gewone leden.

Hunne plaats kan door nieuwe benoeming worden aangevuld.

Art. 9.

Gewone leden die, zonder wettige reden van verontschul-
diging, zich gedurende twee jaren geheel aan de werkzaam-
heden der Akademie en de bijwoning der vergaderingen ont-
trekken, zullen gerekend worden afstand van hun lidmaat-
schap te hebben gedaan.

Art. 10.

Elke Afdeeling houdt eenmaal in de maand eene gewone ver-
gadering, met uitzondering van de maanden Julij en Augustus.
Ook kunnen buitengewone vergaderingen worden belegd.

De gewone vergaderingen worden in het openbaar gehouden.
De tgd van hare opening en sluiting, benevens al wat tot de

xxxvin

regeling der werkzaamheden behoort, wordt door het Regle-
ment van Orde voorgeschreven.

De gewone leden der Akademie hebben regt van zitting
in alle geicone vergaderingen, doch zullen in de Afdeeling
tot welke zij niet behooren, alleen eene raadgevende stem
kunnen uitbrengen.

Art. 11.

De correspondenten, geroepen om door wetenschappelijke
mededeelingen tot het doel der Akademie mede te werken,
hebben, bij tijdelijk verblijf in het moederland, zitting in de
Afdeeling waartoe zij behooren, met eene raadgevende stem.

Art. 12.

De Akademie houdt jaarlijks in de maand April eene ver-
eenigde vergadering der beide Afdeelingen met gesloten deuren,
waarin de volgende werkzaamheden plaats hebben:

fl. verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie ;

h. rekening en verantwoording over het afgeloopen jaar;

c. raming der uitgaven voor het volgend jaar;

d. regeling van algemeene huishoudelijke belangen.

Art. 13.

De Akademie is geregtigd, op onbepaalde tijden eene pleg-
tige vereenigde vergadering in het openbaar te houden, waar-
van vooraf een programma wordt vastgesteld, en tot welker
bijwoning de Koning en de leden van het Koninklijk Huis
worden uitgenoodigd.

Art. 14.

Een naauwkeurig verslag van den staat en de werkzaam-
heden der Akademie wordt jaarlijks aan den Koning, en in
afschrift aan den Minister van Binnenlandsche Zaken, aan-
geboden. Dit verslag wordt volgens Art. 12 vooraf aan de
goedkeuring der Akademie onderworpen.

XXXIX

Art. 15. -^

Elke Afdeeling bekleedt by afwisseling om het andere j.iar
den voorrang. De overgang beeft plaats na den afloop der
vereenigde zitting in Art. 12 vermeld.

Art. 16.

De Voorzitter der Afdeeling die tijdelijk den voorrang beeft,
is Algemeene Voorzitter der Akademie en bestuurt bare ver-
eenigde vergaderingen.

Art. 17.

Elke Afdeeling benoemt baren Voorzitter en Onder- Voorzitter
voor den tijd van één jaar, en baren Secretaris voor den tijd
van vijf achtereenvolgende jaren : allen z^n bij bunne aftreding
herkiesbaar.

De Onder- Voorzitters en Secretarissen wonen te Arasterdam.

De vrij ze van verkiezing wordt door bet Reglement van Orde
geregeld.

De gedane keuzen worden aan den Minister van Binnenland-
scbe Zaken medegedeeld, en door dezen aan den Koning ter
goedkeuring voorgedragen.

Art. 18.

De Voorzitters, Onder- Voorzitters en Secretarissen der beide
Afdeelingen maken te zamen bet Algemeen Bestuur der Aka-
demie uit.

Art. 19.

Het Algemeen Bestuur benoemt de beambten der Akademie,
en is belast met al wat tot de algemeene huishouding en de
regeling der uitgaven behoort.

Het kan, zoo dikwijls bet dit noodig acht, eene vereenigde
vergadering der Akademie by eenroepen.

Art. 20.

Een der beide Secretarissen is tevens, zoo lang h^ zijne
betrekking bekleedt, Algemeene Secretaris der Akademie, en
met de zorg voor hare boekerij en het beheer van hare geld-
middelen belast.

Hij wordt benoemd door de Akademie in de vereenigde
vergaderingen der beide Afdeelingen in de maand April.

Art. 21.

De betrekkingen -van Voorzitter en Onder- Voorzitter zijn
onbezoldigd.

Voor de Secretarissen wordt bij de jaarlijksche raming van
de uitgaven der Akademie eene som van vyftienhonderd gul-
den uitgetrokken, waarvan twee derde gedeelten, en alzoo dui-
zend gulden, aan den Algemeenen Secretaris worden toegelegd.

De gewone leden, buiten Amsterdam wonende, hebben, zoo
dikwerf zij ter vergadering komen, aanspraak op eene vergoe-
ding van reis- en verblijfkosten.

Art. 22.

De Akademie is gemagtigd, aan de Regering behoorlijk ont-
wikkelde en met reden omkleede voorstellen te doen, ten einde,
boven haar jaarlijksche subsidie, tijdeliik te worden te gemoet
gekomen voor een bepaald door haar aangewezen doel.

Art. 23.

Elke Afdeeling stelt een Reglement van Orde vast, dat aan
de goedkeuring van den Minister van Binnenlandsche Zaken
wordt onderworpen.

Behoort bij Koninklijk besluit van den 23steii February
1855, NO. 1.

My bekend,

De Minister van Binnenlandsche Zaken,

VAN Reenen,

XLI

REGLEMENT VAN ORDE

VOOR DE AFDEELING WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN.

WERKZAAMHEDEN DER LEDEN.

§ 1.

De gewone vergaderingen der Af deeling worden, met uit-
zondering der maanden Juli] en Augustus, gehouden op den
laatsten Saturdag van elke maand.

§ 2.

De leden der Afdeeling Taal-, Letter-, Geschiedkundige en
Wijsgeerige Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Af-
deeling Wis- en Natuurkundige Wetenschappen bijwonende,
hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten.

Elk lid der Akademie ontvangt, ten minsten vier dagen
vóór de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief
van uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen
worden vermeld die behandeld zullen worden.

§ 3.

De gewone vergaderingen worden op het in den brief van
beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur
geopend, en uiterlijk te drie uren gesloten.

Mogt de vergadering verlenging van dezen termijn ver-
langen, dan is de Voorzitter geregtigd haar toe te staan.

§ 4.

De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn:
1^. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege-
ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ;
2^. beraadslagingen over voorstellen aan de Regering, be-
treffende de belangen der wetenschap ;

XLn

3^. het aanhooren van en beraadslagen over mededeelingen
en voorstellen, betreffende onderwerpen van wetenschap.

Tot dit laatste doel wordt jaarlijks in de buitengewone ver-
gadering van April een rooster vastgesteld van de spreekbeurten,
zoo als die achtereenvolgend in de gewone vergaderingen der
Afdeeling door de gewone leden zullen worden vervuld. Het
ontwerp van den rooster wordt in den beschrijvingsbrief tot
de buitengewone vergadering van* April aan de leden bekend
gemaakt.

Voor elke gewone vergadering worden ten minsten drie spre-
kers aangewezen.

Het staat elk lid vrij ook buiten dergelijke aanwijzing, eene
voordragt in de vergadering te houden De tijd, voor elke
spreekbeurt beschikbaar, is bepaald op een half uur.

De namen der sprekers worden in den beschrijvingsbrief en
in de openlijke aankondiging der vergadering bekend gemaakt.

§ 5.

De Afdeeling geeft uit:

1^. Verhandelingen in 4^.

2^. Verslagen en Mededeelinge7i in 8".

3^. Processen- Verhaal.

In de Verslagen en Mededeelingen worden opgenomen zoo-
danige ingeleverde opstellen, die bepaald door den schrijver
daartoe zijn aangewezen of waaraan de Afdeehng die bestem-
ming wenscht te geven *).

§ 6.

De leden hebben het regt hunne verhandelingen en mede-
deelingen geplaatst te zien. Alleen in het geval, dat het Be-
stuur bezwaar maakt tegen het opnemen in de Werken, kan
op zijn praeadvies eene verhandehng of opstel van een Lid
bij meerderheid van stemmen in eene buitengewone vergade-
ring worden afgewezen.

*) De wijzigingen in § § 5, 6, 7, 8, 13 en 16 aangebragt, zijn goedge-
keurd geworden den 13 Jan. 1879, door den toenmaligen Minister van
Binnenl. Zaken. C. A. J. A. O.

XLni

§ 7.
Opstellen, hetzij voor de Verhandelingen in 4^. of voor de
Verslagen en Mededeelingen, aangeboden door personen bui-
ten de Akademie, worden in handen gesteld eener Commissie
van ten minsten twee Leden, die, binnen eenen by de be-
noeming vastgestelden tijd, daarover verslag uitbrengt. Het
indienen van het verslag, de deliberatiën en het besluit om-
trent de aanneming geschieden in den regel in eene gewone
vergadering; bijaldien het oordeel der Commissie niet gunstig
is, in eene buitengewone vergadering.

§ 8-

Elk lid der Akademie ontvangt, behalve de Processen-
Verbaal, de Verhandelingen en de Verslagen en Mededeelingen
dadelijk na hun verschijnen.

Laatstgenoemde worden in den boekhandel gebragt, en elke
verhandeling wordt afzonderlijk verkrijgbaar gesteld.

De schrijvers hebben aanspraak op vijf-en-twintig afzonder-
lijke exemplaren hunner verhandeling.

§ 9.

Zoo door eenig Departement van 'sLands Regering de
voorlichting der Akademie verlangd wordt, benoemt de Voor-
zitter eene commissie, bestaande uit zooveel leden als hem
wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen eenen
bij de benoeming vastgestelden tijd, de Akademie te dienen
van berigt, voorlichting en raad.

De commissie wordt in den regel benoemd in eene gewone
vergadering. In spoed eischende gevallen, alsook zoo daartoe
andere redenen mogten bestaan, wordt de commissie in eene
buitengewone vergadering, of door den Voorzitter buiten den
tijd der vergaderingen, benoemd.

Het verslag der commissie wordt in eene gewone vergade-
ring voorgedragen.

Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het
openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering
geschieden.

XLIV

§ 10.

De Akademie verklaart zich uiet over de waarde van eenig
haar ter beoordeeHng toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door
de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter
mededinging naar eènen uitgeloofden prijs wordt toegezo aden.

§ 11.

Zoo eenig lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag
door de Akademie wierd uitgeschreven, is hij gehouden haar
in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schrif-
telijk op te geven, die haar aan de leden bekend maakt.

De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering
der maand Maart.

In geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na ge-
houden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de
regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering
kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling,

§ 12.
Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buitenge-
wone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de leden der
afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd,
onmiddellyk vóór of na eene gewone vergadering, eene bui-
tengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone verga-
dering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter behan-
deling in den beschrijvingsbrief worden vermeld.

§ 13.

Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het
proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen en
goedgekeurd; daarna in zyne uitbreiding vastgesteld in eene
volgende vergadering, en dat van de gewone vergadering zoo
spoedig mogelijk uitgegeven.

De gedrukte processen-verbaal der buitengewone vergade-
ringen worden alleen aan de leden der Akademie, alsook
aan de Departementen van 'sLands Regering gezonden. Zij
worden niet in den handel gebragt.

XLY

§ 14.

In alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij
volstrekte meerderheid.

Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter.

Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot grond-
slag genomen de prsesentie-lijst, op welke iedere naam een
nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergadering
beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen.

De leden der Afdeeliug voor de Taal-, Letter-, Geschiedkun-
dige en Wysgeerige Wetenschappen en de correspondenten der
Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, in
eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene raadge-
vende stem.

§ 15.

Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt
zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij de eerste stem-
ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene
tweede vrije stemming plaats.

Bij de derde stemming is men gebonden aan de twee perso-
nen, die bij de tweede vrije stemming de meeste stemmen op
zich vereenigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist. Bij
gelijkstaande stemmen beslist het lot.

§ 16.

Als voorbereiding tot de verkiezing van Leden en Corres-
pondenten wordt door den Secretaris in eene buitengewone
vergadering, te houden in de maand Januarij, de staat der
Akademie medegedeeld, waaruit blijken moet, hoe groot het
aantal is der vacaturen voor gewoon Lid, voor buitenlandsch
Lid en voor Correspondent, en in hoeverre, ter voldoening
aan Art. 6 van het Organiek Reglement, de verschillende
vakken van wetenschap in de Afdeeliug zijn vertegenwoordigd.
Op deze vergadering wordt aan ieder Lid gelegenheid gege-
ven de namen te noemen van hen, die naar zyn oordeel als
candidaten in aanmerking zouden kunnen komen.

In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand

XLVI

Februarij, wordt gelegenheid gegeven tot het voorstellen en
aanbevelen van candidaten. De aanbeveling geschiedt bij eene
door één of meer gewone Leden onderteekende memorie, die
voorgelezen en overgelegd wordt, om op het bureau der Akade-
mie, tot de vergadering in de maand April, voor de gewone
Leden ter inzage te blijven liggen.

In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand
Maart, worden de candi daten-lij sten opgemaakt. Op die lijsten,
resp. voor gewone Leden, buitenlandsche Leden en Corres-
pondenten, worden de namen gebragt van hen, die, nadat de
memories opnieuw gelezen zijn en gelegenheid tot discussie
gegeven is, bij geheime stemming, twee derden van de stemmen
der aanwezige Leden op zich vereenigen.

In de daartoe volgens Art. 7 van het Organiek Reglement
beschreven buitengewone vergadering in de maand April,
worden uit de candidaten-lijsten, met alphabetisch geordende
namen, zonder verdere discussie, de Leden en Correspondenten
gekozen, en wel één voor één — zoolang de lijsten niet zijn
uitgeput, zoolang er vacaturen zijn en eene volstrekte meerder-
heid der aanwezige Leden zich op één der candidaten vereenigt.

§ 17.

Zoo een lid der AfdeeKng eenig voorstel, de Akademie be-
treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad-
slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor-
zitter der Afdeeling zoodanig tijdig in te zenden, dat het in
eene daartoe beschreven buitengewone vergadering op den laat-
sten Saturdag der maand Maart ter beraadslaging zal kunnen
worden gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling wordt het door
den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en
aan zijn oordeel, volgens § 31, onderworpen.

§ 18.

In de buitengewone vergadering van den laatsten Saturdag
der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereenigd
met twee leden der Letterkundige Afdeeling, eene commissie
uit te maken, aan welke, volgens § 37, de Rekening en Ver-
antwoording van den Algemeenen Secretaris ter beoordeeling
wordt gegeven.

XLvn

VOOEZITTER EN ONDER- VOORZITTER.

§ 19.
De Voorzitter leidt de beraadslaging in de vergaderingen
en liandhaaft liare orde, volgens hetgeen daaromtrent in
§§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der
stemming brengt hij zijne stem het laatst uit.

§ 20.
De Voorzitter volgt bij de leiding der handelingen van de
vergadering hij voorkeur de volgende orde:

1^. lezing van het proces-verbaal der voorgaande vergadering,
dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en den Secre-
taris geteekend wordt;
2^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken;
3^. aanvragen van Regeringswege ;
4^. voorstellen van leden;

5*^. mededeelingen van correspondenten en aanvragen van per-
sonen door geen titel aan de Akademie verbonden;
60. spreekbeurten en wetenschappelijke mededeelingen van

ter vergadering aanwezige leden;
7^. laatste omvraag;

8^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen
van het verhandelde.

§ 21.

Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der verga-
dering op zich te nemen, geeft hg daarvan kennis aan den
Onder- Voorzitter en aan den Secretaris.

De Onder -Voorzitter vervangt bij ontsteiitenis den Voor-
zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtiugen.

SECRETARIS.

§ 22.
De Secretaris zorgt, dat eene aankondiging van elke gewone
vergadering ter plaatsing in de NederUmdsche Staats- Courant
en in de Amsterdamsche Courant tijdig worde opgezonden.

XLVIII

§ 23.

Hy is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring
van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven.

§ 24.

Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem
geteekend.

§ 25.

De Secretaris brengt al wat hy voor de Afdeeling ontvangt
ter kennisse van den Voorzitter.

§ 26.

De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der
Afdeeling, zonder behoorlijk bewys van ontvangst. Dergelijke
afgifte kan alleen door leden gevorderd worden.

§ 27.

De Secretaris zorgt, dat zoodra de boekwerken welke door
de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren
daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld,
volgens § 42.

Goedgekeurd,
De Minister van BinnenlandscJie Zaken,
'sGravenhoge, VAN REENEN.

den oden November 1855.

XLIX

REGLEMENT VAN ORDE

VOOR DE AFDEELING TAAL-, LETTER-, GESCHIEDKUNDIGE EN
WIJSGEERIGE WETENSCHAPPEN.

WEEKZAAMHEDEN DER LEDEN.

§ 1.

De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uitzon-
dering der maanden Juli] en Augustus, gehouden op den twee-
den Maandag van elke maand.

§ 2. .

De leden der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige
Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Afdeeling Taal-,
Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen bijwo-
nende, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten.

Elk lid der Akademie outvano-t, ten minsten vier dasjen vóór
de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van
uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden
vermeld die behandeld zullen worden.

§ 3.

De gewone vergaderingen worden op het in den brief van
beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur ge-
opend en uiterlijk te drie uren gesloten.

Wanneer er na de gewone nog eene buitengewone verga-
dering moet gehouden worden, zal de eerste een uur vroeger
worden gesloten.

De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn:
1^. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege-
ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen;
Jaarboek 1880. *-'

2^. beraadslagiüg over voorstellen aan de Regering, betref-
fende de belangen der wetenschap ;

S^. het aanhooren van en beraadslagen over mededeelingen
en voorstellen, betreffende onderwerpen van wetenschap.

De afdeeling geeft uit:

1*^. Verhandelingen in 4^.

20_ Verslagen en Mededeelingen in 8'\

In deze laatsten worden opgenomen de processen-verbaal der
gewone vergaderingen, en zoodanige stukken, als, hetzij door
leden der Akademie, hetzij door personen niet aan de Akademie
verbonden, daartoe met goedkeuring der vergadering aange-
wezen worden.

§ 6.

Stukken, bestemd voor de Verhandelinge^i, worden in handen
gesteld eener commissie van ten minsten twee leden, die binnen
eenen vastgestelden tijd verslag uitbrengt. Het uitbrengen van
het verslag, de beraadslaging en het besluit omtrent de aanne-
ming geschieden in eene gewone vergadering. Op advies van
den Voorzitter en Secretaris kan zulks ook in eene buitenge-
wone vergadering plaats hebben.

§ 7.

Stukken, bestemd voor de Verslagen en Mededeelingen^ wor-
den in handeu gesteld eener commissie van redactie, benoemd
in de buitengewone vergadering der maand April, en bestaande,
behalve uit den Secretaris, ambtshalve lid der commissie, uit
vier leden, waarvan elk jaar twee aftreden, welke echter ter-
stond weder verkiesbaar z^n. Zij is tot de plaatsing der stuk-
ken in de Verslagen en Mededeelingen bevoegd. Mogt zij
daarin eenig bezwaar vinden, dan geeft zij daarvan in eene
buitengewone vergadering berigt, en wordt aan de leden de
beslissing overgelaten.

§ 8.

Elk lid der Akadeniie ontvangt een afdruk van al wat door
de Afdeeling wordt in het licht gezonden.

§ 9.

Zoo van wege eenig Departement van Algemeen Bestuur
de voorlichting der Afdeeling verlangd wordt, benoemt de
Voorzitter eene commissie, bestaande uit zooveel leden als
hem wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen een
bij de benoeming vastgestelden tijd, de Afdeeling te dienen
van berigt, voorlichting en raad.

Het verslag der commissie wordt in eene gewone verga-
dering voorgedragen.

Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het
openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering
geschieden.

§ 10.

De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenig
haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door
de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter
mededinging naar een uitgeloofden prijs wordt toegezonden.

§ 11-

De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering
der maand Maart.

In geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na
gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de
regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering
kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling.

§ 12.
Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buitenge-

wone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de leden der
Afdeeliug worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd,
onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering, eene bui-
tengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone verga-
dering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter behan-
deling in den beschryvingsbrief worden vermeld.

§ 13.

Alle voorstellen, welke niet slechts de orde van behande-
ling of de huishoudelijke aangelegenheden betreffen, worden
schriftelijk aan den Voorzitter ter hand gesteld.

§ 14.

Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het
proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen en
goedgekeurd, daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in eene
volgende vergadering, en dat van de gewone vergaderingen
zoo spoedig mogelijk in de Verslagen en Mededeelingen uit-
gegeven.

De processen-verbaal der buitengewone vergaderingen wor-
den, wanneer tot het drukken daarvan besloten wordt, alleen
aan de leden der A.kademie, alsook aan de Departementen
van Algemeen Bestuur in druk medegedeeld.

§ 15.

In alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij
volstrekte meerderheid.

Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter.

Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot
grondslag genomen de praisentie-lijst, op welke iedere naam
een nummer heeft. Volgeus het lot wordt in elke vergadering
beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen.

De leden der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige
Wetenschappen en de correspondenten der Afdeeling voor de
Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschap-
pen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene
raadgevende stem,

§ 16.
Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt
zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij eene eerste steai-
ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eeae
tweede vrije stemming plaats. Bij de derde stemming is men
gebonden aan de twee personen, die bij de tweede vrije stemming
de meeste stemmen op zich vereenigd hebben. De volstrekte
meerderheid beslist. Bij gelijkstaande stemmen beslist het lot.

§ 17.

Tot de verkiezing van leden wordt, in eene daartoe beschre-
ven buitengewone vergadering der maand Maart, beslist over
de vraag, of eene openstaande plaats zal worden vervuld.

Daarna wordt eene lijst opgemaakt van candidaten, die ten
minsten een derde der aanwezige stemmen op zich vereenigd heb-
ben, en wier aanspraken op het lidmaatschap door de leden der
Afdeeliug overwogen worden. Uit deze lijst geschiedt de keuze,
bij volstrekte meerderheid van stemrnen, in eene daartoe be-
schreven buitengewone vergadering in de maand April.

§ 18.

Zoo een lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be-
treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad-
slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor-
zitter der Afdeeling tijdig in te zenden, zoodat het in eene
daartoe beschreven buitengewone vergadering, op den tweeden
Maandag der maand Maart, ter beraadslaging zal kunnen wor-
den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door
den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld
en aan zijn oordeel, volgens § 31, onderworpen.

In de buitengewone vergadering van den tweeden Maandag
der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereenigd
met twee leden der Natuurkundige Afdeeling, eene commissie
uit te maken, aan welke, volgens § 37, de Rekening en Ver-
antwoording van den algemeeneu Secretaris ter beoordeeling
wordt gegeven.

LIV

VOORZITTER EN ONDER- VOORZITTER.

§ 19.
De Voorzitter leidt de beraadslagingen in de vergaderingen
en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in §§ 1 ,
3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der stem-
ming brengt hy z^ne stem het laatst uit.

§ 20.
De Voorzitter volgt bij de leiding van de handelingen der
vergadering bij voorkeur de volgende orde:

1*^. lezing van het proces- verbaal der voorgaande vergade-
ring, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en den
Secretaris geteekend wordt;
2^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken;
3*^. aanvragen van Regeringswege;
4^. voorstellen van leden ;

5^. mededeelingen van correspondenten en aanvragen van

personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ;

6^. wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering

aanwezige leden;
7^. laatste omvraag;

8^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen
van het verhandelde.

§ 21.

Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der vergade-
ring op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den
Onder- Voorzitter en aan den Secretaris.

De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor-
zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtingen.

SECRETARIS.
§ 22.
De Secretaris zorgt, dat eene aankondiging van elke gewone
vergadering ter plaatsing in de Nederlandsche Staats -Courant
en in de Amsterdamsche Courant tijdig worde opgezonden.

§ 23.

Hij is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring
van al hetgeen door de Afdeeling in liet licht wordt gegeven.

§ 24.

Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem
geteekend.

§ 25.

De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ont-
vangt ter kennisse van den Voorzitter.

§ 26.

De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der
Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke
afgifte kan alleen door leden gevorderd worden.

§ 27.

De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken, welke door
de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren
daarvan den algeraeenen Secretaris worden ter hand gesteld,
ter verzending volgens § 42.

Goedgekeurd,
De Minister van Birinenlandsche Zaken,
'sGravenhage, VAN REENEN.

den 6<ien November 1855.

LVI

ALGEMEENE BEPALINGEN.

BESTUUK DEE AKADEMIE.

§ 28.

De tijdelijke algemeene Voorzitter en Secretaris maken
liet bureau van het Bestuur uit.

§ 29.

Het Bestuur beheert de algemeene buishoudelijke belangen
der Akademie, en doet, voor zoo verre noodig, de gevorderde
voorstellen daartoe aan 'sLands Regering.

§ 30.

De raming der uitgaven voor het volgend jaar wordt in
de eerste toeek van de maand April door den algemeenen
Secretaris aan het oordeel van het Bestuur onderworpen en,
na goedkeuring, gebragt in de vereenigde vergadering der
beide Afdeelingen, volgens art. 12 van het organiek Regle-
ment te houden in de maand April.

§ 31.

Telken jare, in de eerste week der maand April, beraad-
slaagt het Bestuur over de punten van beschrijving der ver-
eenigde vergadering van de beide Afdeelingen, te houden in
de maand April, en beoordeelt de voorstellen, welke daartoe
van de Afdeeling zijn ingekomen.

§ 32.

Zoo het bijeenroepen eener buitengewone vereenigde ver-
gadering noodig wordt geacht, bepaalt het Bestuur daartoe
de punten van beschrijving.

Lvn

§ 33.

Zoo een lid der Akademie den aankoop van een of meer-
dere boekwerken verlangt, zal hij daartoe het voorstel doen
in de Afdeeling v^aartoe hij behoort. Zoo de Afdeeliug den
aankoop wenschelijk acht, doet zij het voorstel daartoe aan
het Bestuur, dat de uitvoerbaarheid van den aankoop, in
verband met den staat der kas van de Akademie, beoordeelt,
en daarop besluit.

VEREENIGDE VEEGADERING VAN DE BEIDE AEDEELINGEN
DEE AKADEMIE.

§ 34.

De leden der Akademie worden ten minsten acht dagen te
voren opgeroepen tot de vereenigde vergadering, volgens art.
12 van het organiek Reglement te houden in de maand April.

De beschrijvingsbrief wordt geteekend door den algemeenen
Secretaris.

De onderwerpen ter behandeling, vastgesteld in de verga-
dering van het Bestuur, worden in den beschrijvingsbrief
vermeld.

Na de vereenigde zitting van April, wordt van de afwisse-
ling van den voorrang kennis gegeven aan den Minister van
Binnenlandsche Zaken.

§ 36.

In de vereenigde vergadering voornoemd, wordt het verslag
van den staat en de werkzaamheden der Akademie voorge-
dragen door den algemeenen Secretaris. Na goedkeuring door
haar, wordt het den Koning aangeboden, en in afschrift aan
den Minister van Binnenlandsche Zaken medegedeeld.

§ 37.
De algemeene Secretaris zorgt, dat de Rekening en Verant-

Lvm

woording over het afgeloopen jaar gereed zij vóór den 15"^^°
April. Elke Afdeeling beaoemt iu de buitengewone vergade-
ringen der maand Maart twee leden, welke eene commissie
tot onderzoek van de Rekening en Verantwoording uitmaken.
De namen dier leden worden door de Secretarissen der Af-
deeling aan den algemeenen Secretaris bekend gemaakt. De
algemeene Secretaris zorgt dat, aan het oudste lid der com-
missie uit de voorzittende Afdeeling, de Rekening en Ver-
antwoording met hare Bescheiden en Memorie van Toelich-
ting tijdig worden ter hand gesteld.

De commissie brengt haar verslag uit in de vereenigde
vergadering der maand April. In geval van goedkeuring,
wordt de Rekening en Verantwoording door den algemeenen
Voorzitter geteekend en, in afschrift, medegedeeld aan den
Minister van Binnenlandsche Zaken. Zij wordt opgenomen
in het proces-verbaal der vereenigde vergadering.

ALGEMEENE SECRETARIS.

§ 38.

De algemeene Secretaris brengt de besluiten ten uitvoer
der vereenigde vergadering van de Akademie en van haar
Bestuur. Hij teekent de van haar uitgaande brieven en zorgt
dat het proces-verbaal van haar, na goedkeuring door het
Bestuur der Akademie, gedrukt aan hare leden en corres-
pondenten, als ook aan de Hoofden der Departementen van
algemeen Bestuur, verzonden worde.

§ 39.

De algemeene Secretaris is belast met de zorg voor de
boekerij der Akademie. Hij doet de aankoopen, waartoe in
de vergaderingen van het Bestuur besloten wordt, draagt zorg
voor de completeering der in de boekerij voorhanden boek-
werken, alsook voor het inbinden daarvan, voor zoo verre
zulks gevorderd wordt. Hij zorgt voor de vervaardiging en
het in druk uitgeven van eenen Catalogus der boekerij, laat

LIX

dezen behoorlijk bijschrijven, en geeft elke maand in de
Verslagen en Mededeelingen der Afdeeling, waarvan hij de
Secretaris is, eene volledige lijst uit van de ten geschenke
ontvangen en aangekochte boekwerken, met hunne inhouds-
opgave. Hij stelt aan het Bestuur de maatregelen voor, ge-
vorderd tot bewaring en uitbreiding der boekerij.

§ 40.

De leden der Akademie hebben het regt om boeken uit
de boekerij der Akademie ten gebruike te ontvangen, onder
voorwaarde dat daarvoor een behoorlijk bewijs van ontvangst
worde verleend; dat geen boekwerk langer dan gedurende
drie maanden buiten de boekerij blijve en, in geval van
beschadiging, de aangebragte schade door den gebruiker
vergoed worde.

Eenige kostbare plaatwerken in groot formaat, waarvan
eene lijst, opgemaakt door den algemeenen Secretaris en
goedgekeurd door het Bestuur, in de boekerij ter visie be-
hoort te liggen, zullen alleen op magtiging van het Bestuur
aan de leden ten gebruike worden gegeven.

De algemeene Secretaris is geinagtigd om, onder gelijke voor-
waarde, boeken ten gebruike te geven aan personen, door geen
titel aan de Akademie verbonden, mits dat hun bewijs van
ontvangst ook door een lid der Akademie geteekend worde.

Van de ten gebruike gegeven boekwerken wordt een re-
gister door den algemeenen Secretaris gehouden. De be-
wijzen van ontvangst worden zorgvuldig door hem op het
bureau der Akademie bewaard.

§ 41.
In de vereenigde vergadering van de maand April brengt
de algemeene Secretaris een verslag uit over den staat der
boekerij, en doet hij de voorstellen, welke tot hare bewaring
en uitbreiding aan het Bestuur geschikt zijn voorgekomen.

§ 42.
De algemeene Secretaris zorgt dat er een inventaris zij

der bezittingen van de Akaderaie, en bewaart deze op de "w^ze,
welke aan het Bestuur doeltreffend voorkomt. Hij heeft het
archief en het magazijn der Akademie ouder zijn beheer, en
zorgt voor de verzending van de door de beide Afdeelingen
der Akademie uitgegeven werken aan den Koning, de Prinsen
van het Vorstelijk Huis, de Hoofden der Departementen van
algemeen Bestuur, de Leden en Correspondenten der Aka-
demie en de Binnen- en Buitenlandsche Genootschappen,
waarmede de Akademie in verbinding is.

Hiervan wordt eene lijst van expeditie door hem bewaard.

Hij zorgt dat de exemplaren, waarover de Akademie de
beschikking heeft, behoorlijk bewaard en in een magazijn-
boek verantwoord worden.

§ 43.

De algemeene Secretaris ontvangt de toelage, welke van
's Rijkswege aan de Akademie wordt verstrekt, alsook de
overige baten der Akademie. Hi] beheert deze gelden, doet
daaruit de noodige betalingen, en verantwoordt ze op de
wijze in § 30 en 37 omschreven.

BERIGT OMTRENT WIJZIGINGEN IN DE ALGEMEENE BE-
PALINGEN VAN DE REGLEMENTEN VAN ORDE.

Door het Bestuur der Akademie zijn veranderingen ge-
maakt in § 30 en 37 der Algemeene Bepalingen, met wier
strekking zich 'sLands Regering heeft vereenigd. Deze strek-
king nu is: dat, naar aanleiding ook van den wensch, uit-
gedrukt in de vereenigde zitting van 24 April 1858, betere
regelmaat worde gebragt in het vaststellen der begrooting.
Ten einde daartoe te geraken, heeft het Bestuur der Aka-
demie aan den Minister van Binnenlandsche Zaken vergun-
ning gevraagd en van zijne Excell. verkregen, om alinea
h en c van Art. 12 Org. Regl. aldus te lezen, dat onder

LXI

afgeloopen en volgend jaar het Akademie- en niet het bur-
gerlijk jaar worde verstaan. Hieruit zyn de volgende bepa-
lingen voortgevloeid:

1^. Sluiting der rekening van de Akademie telken jare
vóór ultimo Maart ;

20. Sluiting der afrekening voor de vergoeding van reis-
en verblijfkosten telken jare op den laatsten Saturdag der
maand December en uitbetaling daarvan vóór of op den
laatsten Saturdag der volgende maand February.

Om zulks mogelijk te maken, is het noodig dat in de al-
gemeene bepalingen § 30 en § 37 worden gelezen, gelijk zij
nu in dit Jaarboek op blz. LVI en LVII gesteld zijn.

Lxm

VRIJDOM VAN BRIEFPORT.

Ten opzichte van het genot van v?^iJdom van brie f port ,
is het noodzakelijk, H.H. Leden der Akademie op de
volgende bepalingen der Posttvet te ivijzen:

§ 49. {al. 2). De brieven en verdere stukken, voor
tvelke vrijstelling is toegestaan, kunnen^ naar verkiezing
der afzenders^ hetzij onder gesloten omslagen of onder
kruisband icoy^den verzonden.

Voor de verzending van kaarten, teekeningen en der-
gelijke, is het bezigen van borden, kokers en rollen toe-
gelaten.

§ 51. {al. 1). De portvrije brieven moeten door de
afzenders op> het adres ivorden gewaarmerkt met hunne
eigenhandige naamteekening, onder vermelding der ambts-
betrekking, ivaarin aanspraak op vrijstelling icordt ge-
maakt.

{al 3). De waarmerking van brieven, afkomstig van
collegiën of commissiën, geschiedt door den voorzitter, of
wel door den secretaris of griffier.

LXIV

PROGRAMMA certaminis poeïici ab academia eegia

ÜISCIPLINAEUM NEERLANDICA EX LEGATO HOEUFFTIANO
INDICTI IN ANNUM MDCCCLXXX,

De carminibus superiori anno luissis in conventu Ordinis
litterarii a. d. VIII ld. Martias habito sic pronuntiatum est:
Carnien Artes christianae ah interitu vindicatae, quum le-
gibus certaminis non pareret, sepositum est.

Poemata, quae inscribuntur, Mons Regalis et rara adia-
centia, In Mediolani peste exiviia Diri Caroli Borromei ca-
ritas, Loca Sacra, Ficedulae, In rejjali puella Margarita
Beatrice Eleonora, Jilia wiperialis principis Frederici Wil-
helmi, Unio Itala-Germanica signijicatur, longumque carmen
de Pio IX Bont. Max. cuni adiecto breviore Leone XIII
ad Supremum pontijivatum evecto, variis de causis in sententia
iudicum allatis non tantum supra mediocritatem excellere exis-
tiniata sunt ut insigni laude digna viderentur. Neque elegia
ad Alexandrum principem Arausiacum, quae sermone puro
et numeroso illa vincit, bis virtutibus compensat, quae in ea
desiderantur.

Illis praestare visa sunt carmiua Ad Eugeniani Augustam
in funere filii Aloijsii Eugenii Napoleonis Consolatio ei Lacus
Alhanus. Utriusque poeta argumentum, quod sibi elegit, ita
tractavit ut cum mentione honorifica editionem carminis sui
sumptu legati Hoeufftiani obtinere possit.

Omne vero punctum tulit misceudo utile dulci, qui satiram
fecit in mulieres emancipatas, eamque instruxit sententia Ovidii:
Fugere pudor verumque Jidesqiie. Ei igitur praemium aureum
decretum est. Aperta scidula eo lemmate inscripta prodiit
nomen Petri Esseiva Friburgensis Helvetii.

LXV

Consolationis ad Eugeuiaiu Augustaiu auctorem se professus
est Franciscus Pavesi Mediolanensis.

Qui Laciim Albanum cecinit, nondiim scidulae aperiendae
verdam dedit.

Novum certameu liis legibus indicitur, ut carmina ei desti-
nata, ueque ex alia lingua translata neque ante edita nee
L versibus minora nitide et ignota iudicibus manu scripta
sumptibus poetarum ante Kalendas lauuarias anni proximi
mittantur loanni C. G. Boot, Ordini litterario Academiae ab
actis, munita sententia, quae et ipsa inscribenda est scidulae
obsignatae, quae nomen et patriam poetae continebit.

Paaeraium victoris erit numus aureus CC florenorum. Car-
meu ]3raemio ornatum typis describetur eique addentur alia,
quae illo honore digna iudicabuntur poetis non invitis.

In conventu legitimo Ordinis mense Martio exitus certa-
minis promulgabitur, scidulaeque non probatis carminibus
additae comburentur.

C. G. OPZOOMEPt,
Amstelodami Idib. April. Ordinis Praeses.

MDCCCLXXX.

Jaarboek 1880. E

PROCES-VERBAAL

Vereenigie YerpfleriM 4er Mt kïMiim

KONINKLIJKE AKADEfflE VAN WETENSCHAPPEN.

INLEIDING.

Tot de Vereenigde Vergaderins; van de beide Afdeelingen
der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, gevestigd te
Amsterdam, waren de Leden met den volgeuden brief op-
geroepen :

Amsterdam, den 17<ï'^n April 1880.

Ik heb de eer U te noodigen op Satiirdag den 24*ten April
e. k. des morgens te Elf uren en Dei'tig minuten, tot eene
Vereenigde Vergadering van de heide Afdeelingen der Ko-
ninkUjke Akcidemie van Wetenschappen, voorgeschreven bij
Art. 12 van het Organiek Reglement.

C. A. J. A. OUDEMANS,

Algemeene Secretaris.

ONDERWERPEN VAN BEHANDELING.

1'^. Ontwerp-Verslag van den staat en de werkzaamheden
der Academie in het afgeloopen Academiejaar.

2*^. Rekening en Verantwoording van den Algenieenen
Secretaris over het jaar 1870 — 1880, en Rapport van
de Heeren van der Waals, Engelmann, Six en Francken,
door de twee Afdeelingen der Academie in Commissie
benoemd tot het nazien daarvan,

LXX

3^. Raming der Ontvangsten en Uitgaven over 1880 — 1881.

40. Verslag en voorstellen van de Hooger-Onderwijs-Com-
missie.

5*^. Verslag van de Charter-Commissie.

6^. Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Pen-
ningkabinet.

7^. Ontwerp van een schrijven der Academie aan Z. E.
den Minister van Binnenlandsche Zaken, naar aanlei-
ding van een bij het Bestuur ingekomen brief van den
Hoogleeraar Buus Ballot, waarin de zedelijke steun
der Academie bij 's Lands Regeering wordt ingeroepen,
opdat deze gelden beschikbaar stelle ter deelneming
van Nederland aan het internationale plan om een
jaar lang synchronische waarnemingen van meteorolo-
gische en magnetische verschijnselen te doen in de
uoorder-poolstreken.

8^. Verwisseling van den voorrang der Afdeelingen.

PKOCES-VERBAAL

VereeniEie YerpieriDE Ier k\t kïMnm

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN,

GEHOUDEN DEN 24sten aPEIL 1880, DES MOUGENS
TE HALF TWAALF UREN.

Algemeene Voorzitter . . f. c. donders.
Algemeene Secretaris . . c. a. j. a. oudemans.

Tegenwoordig de Heeren: gunning, kuenen, franchimont,

LAND, DE JONG, MICHAËLIS, NABER, RAUWENH0FF, KERN, OPZOO-
MER, VON BAUMHAUER, RIJKE, VAN HASSELT, LEEMANS, VAN DEN
BERG, HOEKSTRA BZ., DE HOOP SCHEFFER, ENGELMANN, BEETS,
H. DE VRIES, J. A. C. OUDEMANS, BRILL, BOOT, CAMPBELL,
W. C. MEES, VAN DER WAALS, PLACE, BUYS BALLOT, STAMKART,
BAEHR, BIERENS DE HAAN, DIBBITS eil STOKVIS.

Lxxn

De Voorzitter opent de Yergadering.

De Algemeeue Secretaris leest daarop het door hem
ontworpen Yerslag voor van den staat en de werkzaam-
heden der Academie, aldus luidende: —

SIRE!

De KoninMijke Akademie van Wetenschappen acht het
een voorrecht, uwe Majesteit opnieuw het Verslag harer
Werkzaamheden over den verstreken tijdkriug te mogen aan-
bieden, omdat zij hoopt daardoor het bewijs te leveren, dat
die instelling blijft voldoen aan de verwachting, welke men
zich daarvan bi] hare stichting had voorgesteld.

De Akademie werd gedurende haar vacantietijd in 1879
door uwer Majesteits Regeering geraadpleegd over het aan-
brengen van bliksemafleiders op het magazijn aan de Geer
en op de verschillende constructie-werkplaatsen, stapelmaga-
z^nen enz. te Delft, en zulks naar aanleiding van een ver-
schil in meening tusschen den eerstaanwezenden Ingenieur te
's Gravenhage, die een vrij groot getal bliksemafleiders noodig
rekende om die gebouwen tegen brandgevaar te beschermen,
en het gemeentebestuur van Delft, 'twelk, bijgestaan door
den gemeente-architect aldaar, van oordeel was, dat men met
een veel geringer aantal dier werktuigen volstaan kon. De
Heeren Rijke, Bosscha en van der Waals, die in de Sep-
tember-vergadering der Akademie — de eerste na het reces —
in Commissie waren gesteld om de Natuurkundige AfdeeUng
in deze te dienen van voorlichting en raad, brachten, na een
plaatselijk onderzoek, in de November-vergadering verslag
uit van hunne bevindingen, waarvan de slotsom was, dat
het brengen van één bliksemafleider aan het torentje op het
gebouw aan de Geer; een tweeden op de portierswoning

Lxxin

bij de patronenfabriek eu de ijzergieterij, eu een derden op
de patronenfabriek zelve, al was wat gedaan behoorde te
worden om het inslaan van den bliksem in de, nader in de
missive des Ministers van Oorlog omschreven, gebouwen te
voorkomen. De Afdeeling vereenigde zich met dit advies en
had de eer, den zooeven genoemden Minister hiervan kennis
te geven en tevens het rapport harer Commissie in afschrift
aan te bieden. Men vindt dit rapport in de Verslagen en
Mededeelingen der Afdeeling Natuurkunde, 2e Reeks, XV^
Deel, p. 33—37.

Door Z.E. den Minister van Waterstaat, Handel en Nijver-
heid werd de Commissie voor standaardmeter en kilogram,
bij missive van 31 Juli 1879, uitgenoodigd om een onder-
zoek in te stellen naar de juistheid van den meetklok, die
aan de gemeentelijke gasfabriek te Utrecht dienst zou doen
bij den ijk der gasmeters. Daar den Secretaris der Afdeeling
Natuurkunde uit het schrijven des Ministers het verlangen
gebleken was, dat het onderzoek ten spoedigste mocht plaats
hebben, achtte hij het raadzaam Z.E. op de bijzondere om-
standigheden te wijzen, waardoor aan dien wensch op het
oogenblik onmogelijk kon worden voldaan; wat ten gevolge
had dat de taak, tot welker volvoering de Commissie voor
standaardmeter en kilogram, onder gewone omstandigheden,
zich gaarne, evenals vroeger, beschikbaar had gesteld, thans
door den Minister werd opgedragen aan de Commissie tot
onderzoek van weegwerktuigen te Delft, werkzaam ouder het
voorzitterschap van den hoogleeraar Bosscha. Den Secretaris
der Afdeeling werd van dit besluit, bij een schrijven van
9 October 1879, kennis gegeven.

De Afdeeling Natuurkunde der Akademie werd, op eene
des betreffende uitnoodiging, door haar Bestuur vertegenwoor-
digd bij de plechtige herdenking van den sterfdag van Jo-
HANNES SwAMMERDAM, deu 1 7tleu Februari 1680 te Amster-
dam overleden.

De maandelijksche vergaderingen der Akademie werden
zeer trouw bezocht.

LXXIV

Uit liet vak der Wiskunde werden twee bijdragen gele-
verd: ééue van den Heer vak den Berg: » Ontwikkeling van
eenige algebraïsche en van daarmede gelijkvormige goniome-
trisclie identiteiten" (Versl. en Meded. 2« Reeks, XIV^ Deel,
p. 340 — ^359), en eene andere van den Heer Baehe, De
laatste betrof eenige algemeene formulen, waarvan die, me-
degedeeld op de vergadering van Februari 1879, en tot uit-
drukking strekkend van een merkwaardig goniometriscli ver-
band tussehen 3 willekeurige hoeken, een bijzonder geval
was (Proces-Verb. van 31 Mei 1879).

Op het gebied der Mechanica bewoog zich de Heer Grin-
wis, toen hij sprak »Over de dubbellading eener centrobari-
sche massaverdeeling." Was het behandelde geval: de ver-
deeling over een boloppervlak, onvoldoende om de beteekenis
eener dubbellading in het algemeen te verklaren, toch kwam
daarbij het eigenaardige der equivalente enkele nullading
reeds eenigermate aan het licht. Het werd gevonden in de
zeer bijzondere (schijnbaar hoogst eenvoudige) verdeeling der
positieve en negatieve massa over de beide bolvormige seg-
menten, en niet minder in het zonderling verdwijnen dier
nullading, wanneer het massapunt tot het middelpunt des
bols naderde. De Heer Grinwis stelde zich voor, dit on-
derzoek verder voort te zetten.

De SterreJcunde vond haren woordvoerder in den Heer van
DE Sande Bakhuijzen, die het akademisch proefschrift van
den Heer E. F. van de Sande Bakhuijzen: » Bepaling van
de helling der ecliptica, uit waarnemingen, verricht aan de
Sterrewacht te Leiden," bij de vergadering inleidde, en een
beknopt overzicht van de daarin neergelegde uitkomsten ten
beste gaf.

Ter bepaling van de helling der Ecliptica werd gebruik
gemaakt van de declinatie-waarnemingen van de zon, gedu-
rende de jaren 1864 — 1876, ten getale van 852, door ver-
schillende waarnemers met den meridiaancirkel van de Ster-
rewacht te Leiden verricht, nadat zij, door eene gedeeltelijke
bewerking van de declinatiebepalingen der Leidsche funda-

LXXV

mentaalsterren, van fouten gezuiverd waren. De fouten, aan
de straalbreking toe te sclirijven, werden volgens de theorie
van Gyldkn tot een minimum teruggebracht.

De overeenstemming der waarden, uit twee stelsels van
zonswaarnemingen vóór en na 1870 verkregen, was bevredi-
gend, en deed in elk geval in nauwkeurigheid niet onder
voor soortgelijke, aan andere sterrewachten verkregen. (Proces-
Verbaal van 25 October 1879).

Over de Natuurhmdige Aardrijkskunde vallen drie mede-
deelingeu te vermelden: ééne van den Heer P. Harting,
eene andere van den Heer vax de Sande Bakhüyzen en eene
derde van den Heer Bierens de Haan. De eerste sprak
» Over temperatuurbepalingen in een put van 369 meters diep
te Utrecht" en beschreef daarbij den toestel, waarmede de
waarnemingen, met behulp der Heeren Dr. F. W. C. Krecke
en J. RoBBEEs verricht waren. Wij vermelden er van, dat
die toestel de gelegenheid aanbood steeds te gelijker tijd drie
verschillende thermometers, nl. een volgens Dunkeb, gewijzigden
geothermometer, een gewichts- en een CASsELLA-thermometer
naar beneden te laten, en dat er eene inrichting aan ver-
bonden was, waardoor eene kolom water in den boorput kon
worden afgesloten, in dier voege, dat de invloed van het
warmere beneden- en het koudere bovenwater in den omtrek
van den thermometrischen toestel zoo veel mogelijk voorkomen
werd. De proeven konden slechts zes dagen laag (van 21 — 26
April 1879) voortgezet en de temperaturen daarom slechts
voor enkele punten worden bepaald. Men koos daartoe de
diepten van 65, 165, 265 en 365 meter, terwijl de toestel
2^/2 en 21 uren in de diepte gelaten werd. Behalve een
viertal bepalingen op geringere diepten (van 25, 35, 45, 55
meter), werden niet meer dan twee seriën waarnemingen in
den zooeven aangeduiden geest verricht, en leidden de proef-
nemers daaruit de gevolgtrekking af, dat over eene diepte
van 365 meter in den bodem van Utrecht, geene voortgaande
vermindering der rede van de warmte-toeneming, zooals door
DuNKEE, in het 1270 meter diepe boorgat te Sperenberg,

LXXVI

merkbaar was, maar dat integendeel op eene plaatselijke
vertraging weder eene versnelling volgde, wanneer de grootere
diepte bereikt was. De reden dezer afwijking werd door den
Heer Harting gezocbt in de nabijheid der Noordzee, en de
mogelijkheid dat het koudere zeewater invloed op de tempe-
ratuur der bovenste bodemlagen had uitgeoefend (Versl. en
Meded. 2e Reeks, XIV^ Deel, p. 394—409).

De Heer van de Sande Bakhtjijzen vestigde de aandacht
op » kleine bewegingen, welke de Heer Stieltjes in den
nacht van 19 op 20 November 1879, te half drie, bij het
niveau van den meridiaancirkel aan de Leidsche Sterrewacht
had waargenomen." Zij deden terstond denken aan eene
aardbeving, die wellicht op grooten afstand, en, in verband
met de verplaatsing der luchtbel van het oosten naar het
westen, ten oosten van Leiden moest hebben plaats gehad.
Uit later ingewonnen berichten bleek dan ook werkelijk, dat
in denzelfden nacht der waarneming eene hevige aardbeving
Teweswar en omstreken geteisterd had. Uit verdere bere-
keningen vloeide voort, dat de aardstoot, waarvan men de
uitwerking te Leiden had waargenomen, 1 uur 40 minuten
vroeger te Teweswar moest hebben plaats gehad. (Proces- Verb.
van Dec. 1879).

De Heer Bierexs de Haan sprak over de uitvinding der
lijnen van gelijk niveau, toe te schrijven aan de Nederland-
sche ingenieurs Cruqüius (1729) en Bolstra (1740). De
eerste gebruikte die methode reeds bij de teekening van het
bed der Merwede, toen hij met de professoren 's Gravesande
en WiTTiCHius gecommitteerd werd om de rivier te onder-
zoeken. (Proces- Verb. van Maart 1880).

Uit het vak der Waterbouwkunde valt te vermelden eene
bydrage van den Heer van Diesen : » Over de zijdelingsche
afleiding van water uit eene rivier over een der dijken."
Er werd in betoogd, dat zijdelingsche afleiding over zooge-
naamde overlaten nadeelen oplevert en geenszins zekerheid
geeft, dat het gevaar wordt verwijderd van de streek, die
men er door wil ontzetten, en dat ditzelfde geldt van het

Lxxvn

onlangs opnieuw voorgestelde houden of brengen der znider
Rijn- en Lekdijken op eene hoogte, lager dan die der noor-
delijke, met het doel, de landstreek, door laatstgenoemde dij-
ken beschermd, voor overstrooming te vrijwaren ; dat derhalve
noode het een noch het andere mag worden aanbevolen, maar
dat het verbeteren van het zomer-, en vooral van het win-
terbed der rivier en het verzwaren der dijken de middelen
zijn, waarmede men behoort voort te gaan, omdat men daar-
van de laatste 25 jaar, waarin zij worden toegepast, goede
gevolgen heeft gezien. (Versl. en Meded. 2^ Reeks, XV<^ Deel,
p. 24—32).

Tot de woordvoerders op het gebied der Physica behoor-
den de Heeren Rijke, Bosscha, van der Waals en Mees.

De Heer Rijke sprak de 1^ maal »Over verschillen in
temperatuur, die men, bij electrolyse van zouten, aan de
electroden heeft waargenomen, en gaf daarvan eene verkla-
ring in dien zin, dat, 'als de electroden van hetzelfde metaal
zijn als de basis van het zout, aan de anode eene hoogere
of lagere temperatuur dan aan de kathode zal worden waar-
genomen, al naar mate, bij diffusie van eene meer gecon-
centreerde oplossing van het zout in eene min geconcen-
treerde, rijzing dan wel dahng van temperatuur plaats heeft
(Proces- Verb. van October 1879).

Eene tweede maal handelde de Heer Rijke over den toestand,
waarin het dielectricum na de ontlading van een condensator
verkeert. Na eenige inleidende opmerkingen stond spreker
meer bepaald stil bij proeven van Hopkiisson, beschreven in
de Phil. Trans, van 1876, waaruit die geleerde meende te
mogen afleiden, dat men, door het kloppen op eene Leidsche
flesch, het te voorschijn komen van het zoogenoemd »residuum"
kon bespoedigen. Zijne eigene proeven wezen hem echter
op eene geheel andere verklaring voor de waargenomen ver-
schijnselen, en wel: dat deze uitsluitend moesten worden
toegeschreven aan de electriciteit, die door de wrijving, welke
het kloppen altijd vergezelt, wordt opgewekt. Ten slotte
deelde de Heer Rijke nog mede, dat hij bij Leidsche fles-

Lxxvm

sclien, waarbij zwavelzuur zoowel voor binnen- als buiten-
bekleedsel diende, het residuum nog voor den dag had zieu
komen, zelfs nadat die bekleedselen langer dan tien etmalen
in metallische gemeenschap waren geweest.

De Heer Bosscha, die eenige jaren geleden eene korte mede-
deeling had gedaan »Over de algemeene eigenschappen van
gecentreerde optische stelsels", waarin werd aangetoond dat
zij op hoogst eenvoudige wijze uit de wetten van breking-
van bolvormige vlakken konden worden afgeleid, kwam op
dit onderwerp terug om er de historische bijzonderheid aan
toe te voegen en door bewijzen te staven, dat niet Gauss,
maar Laguange het eerst de regels had aangegeven, noodig
om in elk samenstel van lenzen den loop der lichtstralen
te vinden, en dat, na dezen, ook aan Möbius een deel der
ontdekking moest worden toegeschreven, gewoonlijk op reke-
ning van Gaüss gesteld. Verder deed hij door een paar
voorbeelden zien, hoe men van de analytische uitdrukking
der bedoelde eigenschappen gebruik kon maken in sommige
vraagstukken van optica, zooals het meten van kleine groot-
heden met behulp van mikroskopen, voorzien van oculairmi-
crometers. (Proces-verbaal van December 1879).

De Heer van der Waals handelde » Over eene meetkundige
voorstelling voor de voortplanting van het geluid in de lucht,
ook als men de onderstelling van oneindig kleine bewegingen
laat varen", en lichtte door berekening toe, dat het geluids-
oppervlak gevonden kan worden als men door de golf, op
het tijdstip i = o, rechte lijnen trekt, waarvan de constructie
door een paar vergelijkingen, in het opstel aangeduid met
de nummers 3 en 4, bepaald wordt. (Proces-verbaal vau
December 1879).

Later sprak dezelfde »Over de betrekking tusschen span-
ning, volumen en temperatuur, bij dissociatie", en deed hij
opmerken, dat de uitkomsten, waartoe Gibbs omtrent die
betrekking gekomen was, en die verkregen werd door gebruik
te maken van eene stelling, welker juistheid misschien be-
twijfeld konde worden, ook te verkrijgen was door de toe-

LXXIX

passing van de eenvoudigste wetten der mecliauisclie warmte-
theorie. Bij de bespreking van de wijze, waarop de schei-
kundigen gewoonlijk tot de verhouding tusschen de bestand-
deelen van het gedissocieerde mengsel geraken, doordien zij
het begrij) van » actieve massa" invoeren, toonde hij verder
aan, dat dit begrip, in het licht der kinetische gastheorie
beschouwd, op de a priori waarschijnlijke hypothese berust,
dat alleen bij de botsing der bestanddeelen van het gedisso-
cieerde molekuul, kans van herstel voor zulk een molekuul aan-
wezig is. (Versl. en Meded. 2e Reeks, We Deel, p. 199 — 217).

De Heer Mees leverde een opstel: »Over de methode van
Jamin ter bepaling van de sameudrukbaarheid der vloei-
stoffen", waarin werd aangetoond dat zij, hoe groote waarde
haar ontwerper daaraan mocht hebben toegekend, als zijnde
onafhankelijk van eenige hypothese, en dus wel in staat om
aan de bezwaren van aile vroegere methoden, en meer bepaald
aan die van Regnault, te gemoet te komen, op hare beurt
voor verbetering vatbaar was. Uit redeneeringen, door be-
rekeningen gestaafd, kwam de schrijver tot het besluit, dat
Jamin 's methode eigenlijk slechts eene wijziging is van die
van Regnault; dat beiden hare voor- en nadeelen hebben,
en dat, daar beiden in de nauwkeurigheid der uitkomsten"
elkander weinig ontloopen, van die van Jamin alleen gezegd
kan worden dat zij, door hare grooteie eenvoudigheid, een
weinig voor heeft boven die van Regnault. (Versl. en Meded.
2e Reeks, XVe Deel, p. 218—230).

Een tweede opstel van denzelfden handelde »Over de
voortplanting .van vlakke geluidgolven in gassen, volgens de
kinetische gastheorie." In het eerste gedeelte daarvan werd
in de eerste plaats nagegaan, hoe men zich, volgens den
schrijver, den bewegingstoestand in geluidsgolven, volgens de
kinetische gastheorie, te denken heeft. Vervolgens werden
betrekkingen afgeleid tusschen de trillingssnelheid eeuerzijds
en de veranderingen in dichtheid en daarmede gepaard gaande
veranderingen in temperatuur anderzijds, die zoowel met de
daaromtrent heerschende denkbeelden als met de beginselen

LXXX

der mechanische warmtetheorie in overeenstemming bleken
te zijn, O. a. kwam de schrijver tot eene formule voor de
voortplantiugssnelheid van het geluid, die identisch is met
de bekende formule van Laplace.

In het tweede gedeelte ging de S. na, of de door hem
gevonden bewegingstoestand met de beginselen der kineti-
sche gastheorie in overeenstemming kon geacht worden: of
het nl. een toestand was, die zich zelven onderhoudt. Daar-
toe werd onderzocht, of de toestand, zooals die op een ge-
geven oogenblik, op eene bepaalde plaats, in het gas bestaat,
het noodzakelijk gevolg is van de toestanden, die op vroe-
gere tijdstippen op de verschillende plaatsen in het gas be-
stonden. Dit onderzoek leidde tot formules, die volkomen
bevredigend zijn wat betreft de daarin voorkomende termen,
welke betrekking hebben op de veranderlijkheid van den toe-
stand met de plaats, niet echter wat de termen betreft, die
betrekking hebben op de veranderlijkheid van den toestand
met den tijd. Dit laatste meende de schrijver dat waar-
schijnlijk moest worden toegeschreven aan de hem gebleken
onmogelijkheid om, wegens de mathematische moeilijkheden,
eene volkomen strenge en nauwkeurige oplossing van het
vraagstuk te geven.

Van meteorologisclien aard was de mededeeling van den
Heer Buys Ballot, die der Afdeeling verslag gaf van het
verhandelde op de internationale meteorologische conferentie,
van 1 — 6 October 1879 te Hamburg gehouden. Daaruit
bleek, dat het vaste voornemen bestond, in de Noordpool-
streken, op ten minste 8 verschillende plaatsen, observatoriën
op te richten, aan welker bemanning de taak zou worden
opgedragen, gedurende een geheel jaar, en wel van 1 Sep-
tember 1881 tot 1 Augustus 1882, volgens een uitgewerkt
plan, synchronische waarnemingen, zoowel over meteorolo-
gische als magnetische verschijnselen in het werk te stellen.
De vertegenwoordigers uit de meest verschillende landen
hadden zich bereid verklaard, ter verwezenlijking van het
voornemen hunne beste krachten in te spannen, en de Heer

LXXXI

BuYS Ballot meende vau zijn kant het vooniitziclit te kun-
nen geven, dat Nederland met de bezetting van een der pos-
ten, b. V. Spitsbergen en Nova Zembla, zich zou willen be-
lasten. De zedelijke steun der Akademie werd hem toege-
zegd om zijne pogingen bij de Nederlandsche regeering ingang
te doen vinden (Proces- Verb. van November 1879).

Op het gebied der Scheikunde werden voordrachten gehou-
den door de Heeren van Bemmelen, Franchimont en En.
Mulder.

De Heer van Bemmelen deelde de uitkomsten mede van
onderzoekingen aangaande het absorbtievermogen van kiezel-
zuur en van hydraten van tindioxyd en van mangaandioxyd,
in waterige oplossingen van zuren, van zouten en van alka-
liën, en betoogde, hoe de door hem waargenomen verschijn-
selen van meer of minder labiele verbindingen tusschen anhy-
drieden en water, zuren, zouten en alkaliën, den overgang
vormden tusschen de verschijnselen van oplossing, molecu-
laire aankleving, aanhanging, enz., en meer stabiele chemische
verbindingen, zoodat de grens waar de chemische verbinding
aanvangt, niet te vinden was (Proces- Verb. van Juni 1879).

Uit naam van den Heer Hensgen, werd door denzelfden
gewezen op het feit, dat door de werking van zoutzuur op
den neerslag, dien ferrichloruur in kaliumchromaat-oplossing
te weeg brengt, een kristallijn zout van eene bepaalde, nader
aangegeven, samenstelling verkregen kan worden (ibidem).

De Heer Franchimont onderhield de Afdeeling over proe-
ven, verricht op lichamen uit de reeks der koolhydraten, en
toonde allereerst aan, dat er tusschen plantaardige en dier-
lijke cellulose of tunicine eene zoo groote overeenkomst in
eigenschappen bestaat, dat de identiteit van beiden hoogst
waarschijnlijk is, en dat eenig verschil, 't welk tusschen die
stoffen nog te vinden mocht wezen, uit polymerie of isomerie
verklaard zoude moeten worden. — Verder wees hij op eene
uit glucose bereide acetylverbinding : de octacetyldiglucose,
uit eene oplossing in aether in kristallijnen toestand verkre-
gen en waarschijnlijk hetzelfde lichaam, dat Schützenberger

J.\AKBOKK 1880. P

LXXXII

vroeger, hoewel slechts in amorphen toestand, had weten af
te zonderen. Behalve op andere koolhydraten, werd de acety-
leeringsmethode ook op de cellulose door den spreker toege-
past, aanvankelijk zonder, doch later, na wijziging der methode
van werken, met de beste gevolgen, in dien zin, dat de ver-
wachte kristallen ten slotte toch ook uit kokenden alcohol
werden verkregen (Proces-Verb. van September 1879).

Dezelfde spreker vestigde de aandacht der Afdeeling later
nog op eene nieuwe wijze van bereiding van azijnzure aethers
der meerwaardige alcoholen (manniet, glucose, cellulose, gly-
cerine, enz.) en wel door deze met hun viervoudig gewicht
aan azijnzuur-anhydride en een klein stukje gesmolten chloor-
zink zacht te verwarmen. De voordeelen dezer wijze van
werken zijn : dat zij in eenige weinige minuten tot eene
uitkomst leidt; dat geen hooge warmtegraad behoeft te wor-
den aangewend; dat zij zuivere producten levert, en, naar
het schijnt, de hoogst geacetyleerde (Proces-Verb. van Oct.
1879).

De Heer Ei:). Muldeu leverde eene bijdrage tot de keu nis
der ureïden (Proces-Verb. van November 1879) en vestigde
bij eene latere gelegenheid de aandacht op het eerste ge-
deelte van een arbeid des Heeren H. G. L. van der Meulen :
»ter synthese van den vierwaardigen alcohol erythriet"
(Proces-Verb. van December 1879), waarbij hij aanleiding
vond, de bereidingswijze en de samenstelling eener tot hiertoe
onbekende, uit wijnsteenzuur afgeleide, verbinding: het zink-
wijnsteenzuur-aethyl, toe te lichten.

Van toxicologische^ aard waren twee bijdragen van den
Heer van Hasselt, waarin »ouze tegenwoordige kennis van
de afkomst van het Curare" besproken en toegelicht werd.
Eenige voorwerpen, door den Franschen Officier van Gezond-
heid J. CeÉveaux op zijne reizen verzameld en aan den
Heer Jhr. van Sypestein, gouverneur der kolonie Suriname,
ten geschenke gegeven, die ze weder toezond aan den Heer
VAN Hasselt, hadden tot die mededeelingen aanleiding gege-
ven. Zij bestonden uit eene photographie, die, aanvankelijk

liXXXTII

voor Sfrychnos Guyanensis VON Mart. gehouden, later bleek
tot Strychnos Castelnaeana Wedd. te behooren, en een paar
bloemlooze bebladerde takjes, wier afkomst, door hunne on-
volledigheid, niet te bepalen was. Baillon, in wiens handen
eene volledige verzameling voorwerpen gesteld werd, herkende
daarin later eene nieuwe soort, naar den ontdekker Strychnos
Créveauxiana geheeten. Eerstgenoemde plant, de vergiftigste,
groeit aan de Amazone, tusschen Tefife en Calderon, laatst-
genoemde, de minst vergiftige, in zuidelijk Fransch-Guyana
(Versl. en Meded. 2^ Reeks, XV, p. 1 — 11 en Proces-Verb.
van Maart 1880).

Tot het gebied der Physiologie behoorde de voordracht van
den Heer Place: » Uitkomsten van een aantal bepalingen
van de hoeveelheid koolzuur, die uit verseh spierweefsel, onder
verschillende omstandigheden, kan worden verkregen". De
proeven werden genomen ter oplossing van de vraag: of de
vorming van koolzuur in het spierweefsel op fermentatie of
dissociatie berust, en tot dat einde zoowel de werking van
enkel kokend als die van lauw en daarna van kokend water,
op kikvorsch-spieren onderzocht. Ofschoon niet ontkend konde
worden, dat de hoeveelheid koolzuur, bij de laatste wijze van
werken verkregen, altijd iets grooter was dan bij de eerste,
was toch het besluit geen ander, dan dat de digestieproeven
evenmin het bewijs voor de afhankelijkheid der koolzuur-
vorming van fermentatieprocessen kunnen leveren, als de
proeven met enkel kokend water dat kunnen ten opzichte
van de afhankelijkheid dier vorming van dissociatie. De
scheikundige samenstelling van het spierweefsel is te inge-
wikkeld om de verandering, die daarbij door het koken tot
stand komt, met juistheid te kunnen aangeven. Op andere
gronden blijft het evenwel zeer waarschijnlijk, dat, gedurende
het leven, de uitscheiding van het koolzuur voornamelijk op
dissociatie berust (Proces- Verbaal van October 1879).

De Heer Koster gaf eene anatomische bydrage ten beste,
getiteld : » Over de spieren der vingers bij den mensch en de
apen". In aansluiting aan zijne vroegere mededeelingen over

LXXXTV

de strekspieren der vingers en een door hem ontdekten auo-
malen samenhang tusschen de pezen van duim en wijsvinger,
stond hy thans meer uitvoerig stil bij de vingerspieren van
den mensch en de apen in het algemeen en bi] den langen
duimbuiger in 't bijzonder. Onder betuiging dat de sedert
z^ne vroegere mededeeling in het licht verschenen onderzoe-
kingen van Langer en von Bischoff voor de punten, welke
hij onderzocht wenschte, niets nieuws hadden opgeleverd,
stelde hij, als uitkomst van zijn eigen onderzoek der diepe
vingerbuigers bij den mensch in het licht, dat er tusschen
duimbuiger en algemeenen diepen vingerbuiger meer samen-
hang bestaat dan men gewoonlijk opgeeft, en dat ook de
oppervlakkige en diepe vingerbuigspier bij haren oorsprong
dikwijls met elkander in verband staan. Tegenover von Bi-
SCHOFF bleef spreker volhouden, dat de radiale oorsprong van
den algemeenen diepen vingerbuiger bij de hoogere apen,
iets meer zelfstandig geworden, niets anders is als de lange
bijzondere duimbuiger van den mensch (Versl. en Meded.
2e Reeks, XV, p. 179—185).

De Heer Mac Gillavry behandelde een onderwerp uit het
gebied der Pathologische Anatomie, en wel het ontstaan van
gezwellen, in verband met de theorie der embryonaire kiemen.
Het kwam hem voor, dat deze in sommige gevallen de eenige
is, die met de feiten overeenstemt. Nader toegelicht werd
dit denkbeeld door de mededeeling van een geval, waarbij
het hem gebleken was, dat een kaakgezwel (epulis), hem na
de operatie ter onderzoeking toevertrouwd, voor het grootst
gedeelte uit een prolifereerend glazu urorgaan bestond, dat,
met duidelijk cilinder-epithelium bekleed, tallooze kleinere en
vele grootere kystevormige holten gevormd had. Wat niet
tot het glazuurorgaan behoorde, was bindweefsel, welks fijnere
bouw aan een der meest gewone vormen van sarcoma deed
denken (Proces- Verbaal van November 1879).

Tot de mededeelingen op Jdstiologisch gebied behoorden
die van den Heer ENGEiiMANN. De eerste betrof den samen-
hang tusschen spier en zenuw, en stelde de door den Heer

LXXXV

A. FoETTiNGER iii liet physiologiscli laboratorium te Utrecht
gemaakte ontdekking in het licht, dat rechtstreeksche voort-
zettingen der motorische zenuwvezels, in vorm en overige
^genschappen met dunne ascilinders overeenkomend, zich met
de isotrope spierschijven, en wel bepaaldelijk met de tusschen-
schijven verbinden, terwijl, omgekeerd, zulk een verband tus-
schen die voortzetting en de anisotrope lagen nooit wordt
opgemerkt. Door de medegedeelde uitkomsten was besHst,
dat de outladiugshypothese en die eener indirecte werking
der zenuw op de spier, door tusschenkomst van de zooge-
noemde protoplasmazool, geen recht van bestaan meer hadden;
omgekeerd, werd men daardoor genoopt om aan te nemen,
dat het moleculairproces der irritatie, in elke zenuw vezel tot
op de plaatsen van aanraking met de isotrope schijven voort-
geplant, rechtstreeks op de moleculen dier schijven werkt,
en van hier, uitsluitend door spiergeleiding, in alle richtingen,
zich door den contractielen inhoud der spiervezel voortplant.
Van alle voorstellingen, is deze alleen zoowel met de anato-
mische als met alle tot dusverre bekende physiologische
feiten in volkomen harmonie (Proces-Verbaal van Juni 1879).
De tweede mededeeling liep over den bouw der zenuwvezels.
Zij strekte voornamelijk om de bedenkingen van Rumpf tegen
zijne voorstelling van dien bouw, dat nl. de ascilinder der
merghoudende zenuwen geen onafgebroken doorloopende vezel
is, maar uit aaneengevoegde stukken bestaat, welke zich van
de eene RANViEii'sche insnoering tot de eerstvolgende uitstrek-
ken, te wederleggen. Dit geschiedde op grond van nieuwe
proeven en waarnemingen op afgebonden zenuwstammen. De
ontdekking van Max en Hans Schultze, dat de ascilinder
der zenuwvezels uit een bundel fibrillen bestaat, werd door
den Heer Engelmann bevestigd; daarentegen ontkend het
bestaan eener hoornscheede als vormbestanddeel van geheel
het zenuwstelsel. Deze leer, vóór eenige jaren door KuHisrE
en EwALD verkondigd, was gebleken, uit eene diep ingrijpende
mishandeling der zenuwen te zijn voortgesproten (Proces-
Verbaal van Februari 1880).

LXXXVI

Eene derde mededeeling betrof den fijnen houw der tril-
haarcellen. Spreker ontdekte dat die haren niet rechtstreeks
op het protoplasma der cel, maar op het cuticulair dekseltje
rusten, en dat dit laatste niet is een verdikt cel vlies, maar
uit sterk lichtbrekende, prismatische, isoleerbare stukjes van
ongeveer 0.2 — 0.4 ^ breedte en hoogte bestaat, elk waarvan
het voetstuk vormt van een trilhaar. Zeer dikwerf is tus-
schen elk voetstuk en het daarbij behoorend haartje nog een
tusschenlid van een minder sterk lichtbrekend vermogen en
andere microchemische eigenschappen ingevoegd.

Uit de basis van elk voetstuk ontspringt een cilindrisch
vezeltje, 't welk meer of minder ver in het protoplasma kan
vervolgd worden, terwijl de gezamenlijke vezeltjes naar onder
meer of min convergeeren en zich tot eene enkele dunne
fibril vereenigen, die tot op den bodem der cel doordringt,
doch nooit met de kern of met zenuwvezels buiten de cel
samenhangt. De intracellulaire vezels hebben een cilindrieken
vorm, zijn 0.2 (.t dik, optisch homogeen, sterker lichtbrekend
dan het protoplasma, soms sterk dubbelbrekend en wel: positief.
Hun hoofdbestanddeel is eiwit. Contractieverschijnselen nam
spreker er nooit aan waar, zelfs niet na electrische prikkeling.

Het deksel der trilhaarcellen bij de » Seitenzellen" aan de
kiemen der Lamellibranchiaten bestaat uit twee stelsels van
evenwijdige lijstjes, waarvan het eene met de prismatische
voetstukjes der trilharen overeenkomt, het andere niet voor
de inplanting der trilharen schijnt te dienen.

De physiologische beteekenis van dien samengestelden bouw
is duister. Wellicht staat deze in eenig verband met het
peristaltisch voortschrijden der trilbeweging, dat juist bij de
genoemde cellen zoo bijzonder in het oog loopend is.

De Zoölogie vond haren woordvoerder in den Heer van
Hasselt, die eene bijdrage leverde »over drie zeldzame tro-
pische Spinnen", en bijzonder over den Lipistius desultor
ScHiÖDTE. Een volwassen vrouwelijk exemplaar dezer laatste,
door den Heer Snelleman van de Sumatra-expeditie mede-
gebracht, leverde hem de stof om de ontdekking van Schiödte,

Lxxxvn

alsof die spiu geeue spintepels hebben zoude, te weerspre-
ken en L. desultor voor dezelfde soort te verklaren als L.
mammillanus Cambridgb, waarbij die organen wel te vinden
waren geweest (Versl. en Meded. 2^ Reeks, XV, p. 186 — 198).

Van botanischen aard waren twee bijdragen van den Heer
DE Vries, ééne van den Heer Suringar en ééne van den
Heer Treub.

De Heer de Vries behandelde eerst het verschynsel van
»de samentrekking der wortels," belangrijk, omdat deze dee-
len daardoor, kort na het kiemen, bij het uitdrogen en da-
len van den grond, daar niet boven komen te staan, maar
die beweging kunnen volgen. De te beantwoorden vraag
was: welke krachten bij die samentrekking in het spel zijn.
Na vooraf te hebben gewezen op het feit, dat jonge wortels
van kruidachtige planten in water korter doch dikker worden
en daarbij in volumen toenemen, werd verder door tal van
proeven bewezen, dat deze uitkomst aan het korter doch
breeder worden der parenchymcellen moet worden toegeschre-
ven, en eindelijk, dat eene verandering in de richting der
spanning tusschen den wand en den inhoud dier cellen als
laatst naspeurbare grond van het verschijnsel behoort te
worden aangemerkt (Proces- Verb. van Sept. 1879 en Versl.
en Meded. 2^' Reeks, XV, p. 12 — 16).

De tweede mededeeling van den Heer de Vries betrof » de
oorzaken van krommingen bij den groei van plantendeelen"
en strekte om te bewijzen, dat die krommingen niet recht-
streeks door den groei der celwanden, maar door eene wij-
ziging in de osmotische spanning tusschen den wand en den
inhoud der cellen wordt te weeg gebracht, zoodat eene toe-
neming dezer spanning aan de zijde, welke convex wordt,
de celwanden dier zijde uitrekt en daardoor kromming ver-
oorzaakt. Deze uitkomsten werden verkregen door het aan-
wenden van 1*^. de plasmolytische en 2^. de injectiemethode
van DuTROCHET, en de proeven in de eerste richting bij on-
derscheidene planten en plantendeelen, die in de tweede uit-
sluitend aan de ranken van Sicyos aiigulatus verricht. Eene

Lxxxvni

pogiug om uit te vorschen, welke stoffen in de cellen der
ranken de osmotisch werkzame zouden wezen, leidde tot het
vermoeden, dat dit de plantenzuren zijn, en verder tot liet
meer omvattende denkbeeld, dat die zuren, bij eiken turgor
van plantencellen, de voornaamste rol spelen en eene eenzij-
dige versnelling van den groei, door uitwendige krachten,
op eene versnelling van het proces van afzondering dezer
plantenzuren aan die zijde berust (Proces- Verb. van Nov»
1879 en Versl. en Meded. 2^ Reeks, XV, p. 51 — 174).

De Heer Sueingae. deelde voorloopige uitkomsten mede
van z^n onderzoek eener Raflesia-soori, in de wildernis tus-
schen de Libi en de Lompattan-andjang, in de zuidelijke
Padangsche bovenlanden op Sumatra, bij gelegenheid van de
Nederlandsche expeditie naar dat eiland, op 29 December
1877, door de Heeren van Hasselt en Snelleman verzameld.
Na eene vergelijking der medegebrachte voorwerpen met de
afbeeldingen en beschrijvingea van andere bekende soorten,
kwam hij tot de overtuiging, met eene nog onbekende soort
van Rajiesia te doen te hebben, en noemde hij die Rafflesia
Hasseltii (Proces-Verbaal van Oct. 1879).

De Heer Treub hield eene voordracht »Over kernen van
plantencellen" en betoogde drieërlei, nl. 1°. dat de onder-
scheiding tusschen kern-deeling en kern-afsnoering gehand-
haafd moet blijven, zelfs al mochten er in de toekomst over-
gangen tusschen die beide processen worden waargenomen;
2^, dat de kernen van naast elkander gelegen éénkernige
plantencellen zich dikwerf te gelijkertijd deelen, juist zooals
de kernen in veelkernige cellen gewoon zijn dat te doen — een
feit, 't welk voor de theoretische opvatting van »de cel" niet
van belang ontbloot zou zijn, en 3*^. dat de celdeeling bij
Chara fragiÜH^ en dus waarschijnlijk bij alle Characeeën, tot
stand komt door het breeder worden van de celplaat en niet
door de vorming van een naar binnen groeienden cellulose-
ring, hetgeen des te merkwaardiger is, daar de Characeeën
niet tot de hoogst ontwikkelde Cryptogamen behooren (Pro-
ces-Verbaal van Maart 1880).

LXXXIX

Op palaeontologisch gebied eindeliik bewoog zich de Heer
Beheens, die b^ eene eerste gelegenheid voorloopige uitkom-
sten mededeelde » Over den mikroskopischen bouw van fos-
siele kolen," en bij eene andere handelde »over een zeer
eigenaardig gesteente uit het westen van Java", in het delf-
stoffen-kabinet den Polytechnische School te Delft onder den
naam van Phonoliet aanwezig. Dit gesteente was in hoofd-
zaak samengepakte en hard geworden vulkanische asch, doch
bevatte tal van obsidiaan- en tufachtige bolletjes, allen om-
huld door eene dunne laag kalkspaat en de grootere boven-
dien door skalenoëdrische, hoogst regelmatig verdeelde, radi-
aal divergeerende kalkspaat-stekels. Spreker stelde zich voor,
dat de massa onder water was uitgebraakt en keitjes en rol-
steentjes, uit vroegere vulkanische uitwerpselen gevormd, in
zich had opgenomen (Proces- Verbaal van Maart 1880).

Eene laatste mededeeling van den Heer Behrens betrof
de eruptie-gesteenten der Tjiletoekbaai op West-Java. Er
werd betoogd, dat zij ten deele van trachietischen, ten deele
van basaltischen aard waren. De diallaag-gesteenten vond
spreker beperkt tot den zuidwestelijken hoek der baai, waar
op den G. Karang-êlang olivin-gabbro werd gevonden, over
gaande tot serpentijn, bij Tandjong-Karang-Kapitoe labradoor-
en saussuriet-gabbro. Uit de samenstelling der laatstgenoemde
gesteenten bleek, dat zij als vóórtertiaire dienden beschouwd
te worden.

De omgevende conglomeraten, alsmede het grootst gedeelte
van den G. Linggoeng zijn noch gewone zandsteen, noch lei,
maar puin (vulkanische asch) van trachietische gesteenten,
onder water tot tuf verhard.

Acht geleerden, door geen titel aan de Akademie verbon-
den, boden haar, ter plaatsing in hare werken, meer of minder
uitvoerige verhandelingen aan. Nadat door de Commissiën,
daartoe door den Voorzitter der Afdeeling benoemd, verslag
over die verhandelingen uitgebracht en de daaruit voort-

vloeiende voorstellen door de Vergadering waren aangenomen,
werden de bijdragen der volgende Heeren, hetzij voor de
werken in 40. of voor de Verslagen en Mededeelingen, door
de Akademie ter perse gelegd:
van den Heer Dr. P. ïï. Schguïb: » Beschouwingen over de

leer der kromme lynen in de ruimte";
van den Heer Dr. E. van Rijckevoksel het tweede en derde
gedeelte zijner verhandeling over de magnetische opneming
van den Indischen Archipel, respectievelijk getiteld: » Hori-
zontal Intensity" en »Declination and Conclusiou" ;
van den Heer Dr. A. A. W. Hübeecht: »Zur Anatomie

und Physiologie des Nervensystems der Nemertinen";
van den Heer Dr. J. W. Moll: » Untersuchungen ueber

Tropfenausscheiduug und Injection bei Blattern" ;
van den Heer Dr. H. A. Lorentz: »De bewegingsvergelij-
kingen der gassen en de voortplanting van het geluid vol-
gens de kinetische gastheorie."

De Heer Schoute stelde zich, in aansluiting aan vroegere
onderzoekingen over » vlakke krommen", opgenomen iu het
13e Deel der Verslagen en Mededeelingen, Afd, Nat,, thans
ten doel om voor eene ruimtekromme van gegeven graad,
den invloed in verschillende opzichten na te gaan van het
aantal harer zoogenoemde schijnbare dubbelpunten. Hij bewees
eene stelling, die voor het geval, waaria de beschouwde kromme
op een oppervlak van den tweeden graad ligt, het antwoord
op de bedoelde vraag geeft en onderzocht daarna de wijze,
waarop het meergenoemde aantal schijnbare dubbelpunten
zich doet gevoelen bij de indeeling der ruimtekrommen van
den vierden, den vijfden en den zesden graad in krommen
van verschillende soort. Vervolgens ging de schrijver er toe
over om, voornamelijk door uitbreiding op ruimtekrommen
Van een door de Jonquières aangegeven beginsel, verschillende
door Cayley uit de oplossing van functionaalvergelijkingen
verkregen uitkomsten omtrent de door drie, of door twee,
of door ééne ruimtekromme bepaalde scheve oppervlakken,
langs meetkundigeu weg terug te vinden en eenigszins uit te

breiden. Eindelijk bracht hem zijn onderzoek omtrent het
aantal enkelvoudige voorwaarden, waardoor eene ruimtekromme
bepaald wordt, tot het besluit, dat dit aantal in het alge-
meen niet afhangt alleen van den graad der kromme en van
het aantal harer schijnbare dubbelpunten *).

Het tweede en derde deel van den arbeid des Heeren van
RiJCKEVORSEL is een vervolg op een in Januari 1879 ver-
schenen eerste gedeelte. Evenals dit, bij wijze van een Ver-
slag aan Z.E. den Minister van Koloniën in het Engelsch
opgesteld, behelzen deze beide deelen de uitkomsten van het
onderzoek naar de constanten van het aard-magnetisme in onze
Oostindische en de daarin geographisch begrepen vreemde be-
zittingen, voor zoover de horizontale intensiteit en de decli-
natie betreft. Aan de waarnemingen, in de Verhandelingen
neergelegd, zijn kaarten toegevoegd, die, voor het jaar 1876
opgesteld, de isodynamische lijnen met intervallen van 0.02
eenheden (Engelsch e) en de isogonische lijnen van 2 tot 2
minuten vertoonen. Volgens het oordeel van den schrijver,
zullen deze lijnen in het westelijk gedeelte van den Archipel
weinig wijziging in de algemeene richting behoeven te onder-
gaan. In het oostelijk gedeelte, waar het hem, wegens de
moeilijk te verkrijgen transportmiddelen, niet mogelijk was
een voldoend aantal plaatsen aan te doen, hoopte de schrij-
ver dat, na een niet te langen tijd, een dergelijk onderzoek
nogmaals, met uitgebreider hulpmiddelen mocht herhaald
worden, vooral in het uiterste Oosten onzer eilanden, Nieuw-
Guinea en de eilanden beoosten Ti mor.

De verhandeling des Heeren Hubeecht bevat de uitkom-
sten van onderzoekingen, welke strekken moesten : zoowel
om den groveren en fijneren bouw van het centrale en het
peripherische zenuwstelsel, en buitendien van de zoogenoemde

*) De Heer Schouxe heeft later ontdekt, dat het door hem behan-'
delde theorema reeds door den Heer Halphon behandeld was in de
Comptes Rendus LXX 380, maar toch op eene wijze, welke van de zijne
ia hooge mate afweek.

xcn

» zijdelingsclie organen" in liet liclit te stellen, als om de
verrichting dezer laatsten proefondervindelijk te toetsen. De
belangrijkste dezer uitkomsten waren : 1^. dat bij sommige
Nemertinen de zenuwmergstreugen ook aan het van den
mond afgekeerde uiteinde door eene ruggelings geplaatste
verbinding van zenuwvezels vereenigd zijn; 2^. dat de ze-
nuwknoopen roode bloedkleurstof (haemoglobine) bevatten,
doch dat het gehalte daaraan afneemt naar mate de zijde-
lingsche organen minder ontwikkeld zijn of het bloed rijker
is aan haemoglobinehoudende cellen; eindelijk, 3*^, dat de
zgdeHngsche organen eene belangrijke rol vervullen bij de
ademhaling.

De Heer Moll leverde in zijn opstel eene bijdrage tot de
leer van de beweging van het water in de plant en toonde
langs proefondervindelijken weg aan : 1^. dat niet alle plan-
ten het vermogen hebben om te druppelen; 2'^. dat bij die-
genen harer, welke dit vermogen derven, het water, zoodra
het in de vaatbundels onder te hooge di'ukking staat, uit de
cellen in de intercellulaire ruimten geperst wordt; 3". dat
het druppelen het gevaar voor de vulling dier ruimten af-
wendt ; 4°. dat het druppelen bij vele planten met het ouder
worden der bladen ophoudt; eindelijk 5*^. dat, ofschoon het
druppelen doorgaans tot stand komt op plaatsen, welke daartoe
bgzonder zijn ingericht, zulk eene inrichting toch geene ab-
solute voorwaarde voor het druppelen is.

De Heer Loeentz eindelijk stelde zich in zijne verhandeling
ten doel, voornamelijk met het oog op de verklaring van
de geluidsbeweging, uit de moleculaire theorie der gassen de
vergelijkingen af te leiden, waardoor de bewegingsverschijn-
selen dezer lichamen bepaald worden : een onderwerp, waarmee
zich, met eenigszins beperkende onderstellingen, reeds Max-
well had bezig gehouden. Schrijver ging uit van de be-
schouwing der wijze, waarop de verschillende bewegingstoe-
standen over de gasmoleculen verdeeld zijn en stelde eene
vergelijking op, waaraan in alle gevallen die verdeeling vol-
lioen moet. Uit deze betrekking werden de bewegingsver-

XCITI

gelijkingen afgeleid; eene eerste benadering leverde — ook
voor meeratomige gassen — dezelfde resultaten als de vroe-
gere geluidstheorie. Ten slotte werd ook de invloed van de
inwendige wrijving, van de warmtegeleiding en van uitwen-
dige krachten in de vergelijkingen opgenomen.

Over de werkzaamheden der Afdeeling Letterkunde valt
het volgende mede te deelen:

De Heer D. Harting achtte den tijd gekomen om in de
schriften van het Nieuwe Testament tekstkritiek, naar vaste
regelen, met bedachtzaamheid uit te oefenen, ten einde nader
bij den oorsproukelijken tekst te komen dan dit door Lach-
MANN en TiscHENDOEi' beproefd is. Dat op dit gebied nog
veel werk te doen is, werd met een drietal voorbeelden door
hem aangetoond. Zijn voorstel om dieu arbeid aan eene
Commissie op te dragen vond echter geene ondersteuning
(Versl. IX, bh 46—70).

Door den Heer de Jong werd eene bijdrage geleverd over
samengestelde Israëlitische eigennamen, wier eerste lid eene
famiUebetrekking te kennen geeft. Hij zocht aan te toonen,
dat de oude Hebreeën eene wijze van benaming hebben ge-
had, welke by de Arabieren steeds gebruikelijk was, namelijk
om iemand, met voorbijgaan van zijn eigenlijken naam, aan
te duiden als den vader, den zoon, de dochter, den broeder,

enz. van , met dit onderscheid, dat deze namen bij

de Hebreeën de eigenlijke namen geheel verdrongen.

Een papyrus van het Rijks-Museum van Oudheden te
Leiden gaf den Heer Leemans aanleiding om de lezing der
onderteekeniug van een daarop geschreven Grieksch-Aegyptisch
koopcontract, door Reuvens ontcijferd en door hem in de
Papyri graeci Musei antiquarii aangenomen, te verdedigen
tegen de zeer afwijkende verklaring, onlangs door den Heer
V. Gaedthausen in zijne Griechische Palaeographie daarvan

XCIV

gegeven. Het onhoudbare der bewering van dien geleerde
meent de spreker volkomen bewezen te hebben (Versl. IX,
blz. 222—242).

De Heeren van Herwerden en Naber brachten onderwer-
pen uit de klassieke Grieksche letterkunde ter sprake. De
eerstgenoemde vestigde de aandacht op een fragment van 23
verzen uit eene tragoedie, dat ten vorigen jare door H. Weil
te Parijs voor het eerst is uitgegeven. Terwijl deze geneigd
is, die klacht van Europa aan Aeschylus toe te schrijven,
denken anderen aan Euripides. De Heer van Herwerden
voerde grammatische en metrische gronden aan, die het
waarschijnlijk maken, dat het ontleend is aan een treurspel
van een jongeren dichter. Dit betoog, voorzien van eene
metrische vertaling van het fragment, zal in het volgende
deel der Verslagen worden opgenomen.

De Heer Naber leverde eene bijdrage over de wolken van
Aristophanes. Hij ging uit van de opmerking, dat de af-
zonderlijke tooneelen in de stukken van dien dichter met
genialiteit behandeld zijn, doch dat het plan, zoo er van
eenig plan sprake kan zijn, uiterst gebrekkig is. Zoo ont-
staat de vraag, of die stukken in meer of min verbasterden
vorm tot ons gekomen zijn. Het antwoord ligt voor de
hand, daar bewezen kan worden, dat die stukken vóór de
opvoering herhaaldelijk zijn omgewerkt, zoowel door den dich-
ter zelven als door een later geslacht, totdat, ten tijde van
Demosthenes, aan die willekeur paal en perk is gesteld.
Wij weten, dat de Nubes door den dichter zelven in om-
gewerkten vorm later zijn opgevoerd, en het blijkt, dat de
comoedie, die tot ons is gekomen, op weinig oordeelkun-
dige wijze is samengesteld uit de vermenging van de beide
bewerkingen.

De Lesbia, door Catullus bezongen, bood den Heer Francken
stof tot eene bijdrage. ' Hij ontwikkelde de gronden, waarom
hij het gevoelen deelt dergenen, die in haar de beruchte
zuster zien van den volkstribuun P. Clodius Pulcher, bekend
onder de namen Clodia Qüadrantaria. De behandeling dezer

xcv

vraag ging gepaard met de verklaring van eenige gedicMen
van den gevierden dichter (Versl. IX, blz. 71 — 106).

De Heer Kern vestigde de aandacht op een Javaansch
Wayangstuk, door den Rijksbestierder van Soerakarta aan
het Bataviaasch Genootschap ten geschenke gegeven. Hij
gaf een overzicht van den inhoud van dat stnk : Irawan
rabi of Irawan's huwelijk getiteld, en behoorende tot den
sagen-kring van 't Maha-bharata, en sprak de hoop uit dat
deze en andere wayangteksten weldra te Batavia zullen wor-
den uitgegeven (Versl. IX, blz. 125 — 133).

De Heer Boot las een onuitgegeven Latijnsch epigram van
CoNSTANTijN HuYGENS voor, en nam daaruit aanleiding om
hetgeen bekend is aangaande Joh. Cabeliau, den oudsten
rechtsleeraar aan het Amsterdamsche Athenaeum, aan te
vullen.

Een hier te lande nog onbekend bericht van een Spaan-
scheu Israëliet, die omstreeks het jaar 965 onzer jaartelling
in een half officieel ka,rakter Duitschland en de naburige
landen ten oosten bezocht heeft, over de Slawische volken,
ontleend aan een Arabisch werk, in de elfde eeuw door al
Bekri opgesteld, werd door den Heer de Goeje medegedeeld
en toegelicht. Het behelst vele merkwaardige opmerkingen
over de zeden en gewoonten, handel en nijverheid van on-
derscheidene Slawische volkeren (Versl. IX, blz. 187 — 216).

De geFcbiedenis des vaderlands leverde stof tot bespreking
aan de Heeren Brill en Knoop. De eerste wees op de
gunstige oordeelvellingen van Simon van Slingeland en
Latjrens van de Spiegel over de Unie van Utrecht en kwam
in verzet tegen de ongunstige beoordeeliug, die door velen
in den jougsten tijd over dat tractaat is geuit (Versl. IX,
blz. 138 vgg.).

De Heer Knoop kwam nog eens terug op den aanslag van
Prins Maurits op Maastricht, die hij vroeger heeft bespro-
ken (zie Versl. VHI, blz. 238—263). Hij toonde aan, dat
het jaar 1594 daarvoor vaststaat; dat de ligging der kasteelen
van Pesch en Bruijn niet onzeker is, maar dat het onderzoek

XCYI

naar Heeman de Goëe, die daarbg de hoofdrol speelde, nog
geene bevredigende uitkomst heeft opgeleverd (Versl. IX,
blz. 110-124).

Dezelfde spreker lichtte de krijgsverrichtingen van 1678
toe, die aan den slag van St. Denis voorafgingen, vooral
met behulp van Roüsset's »Vie de Louvois", en leverde daar-
door eene bijdrage tot de kennis van de wijze van oorlog
voeren in die dagen, en vooral tot betere waardeering van
Prins Willem III als veldheer (Versl. IX, 158 — 183).

De Heer Land hield de afdeeling tweemaal bezig. De
eerste mededeehng hep over de brieven van Spinoza. De
spreker bewees dat de uitgever der »Nagelate Schriften" van
B. d. S. van 1677, Nederlandsche brieven van Spinoza's eigen
hand voor zich heeft gehad, en dat de Latijnsche vertaling
dier brieven waarschijnlijk door Spinoza zelven is vervaar-
digd (Versl. IX, bez. 144 — 155). De andere was eene
bijdrage tot de geschiedenis der toonkunst bij de Arabieren.
De Heer Land heeft de berichten van Villoteau, Kogesaeten,
Kiesew'ettee en anderen getoetst aan het werk van den be-
roemden al-Faeabi over de muziek, uit de eerste helft der
tiende eeuw, en daarvoor gebruik gemaakt van het Leidsche
handschrift. Door de berichten van den een uit die des
anderen aan te vullen en te verklaren, en door nauwkeurige
becyferingen, zag hij zich in staat gesteld eene juistere voor-
stelling te geven van de toonladders voor verscheiden muzijk-
instrumenten, oudtijds bij de Arabieren gebruikelijk (Versl. IX,
blz. 246—297).

Een gewichtig punt van Staatsrecht, vroeger door den
Heer de Pinïo in de Afdeeling besproken (zie Versl. VHI,
blz. 306 — 334), werd door den Heer Tellegen opnieuw
behandeld, nl. de vraag of algemeene maatregelen van inwen-
dig bestuur noodzakelijk op eene wet moeten berusten. Vol-
gens zijne meening steunde die opvatting, thans door den
Hoogen Raad gehuldigd, evenmin op de gi'ondwetten van
1814 en 1815 als op de sedert gevolgde praktijk. Zelfs
de herziening van 1 848 heeft in dit opzicht niets veranderd.

xcvn

De Heer Tellegen aarzelt daarom, de wet van 6 Maart 1818
niet toepasselijk te verklaren op die algemeene maatregelen,
die niet steunen op eene wet, mits zij slechts niet in strijd
zijn met de grondwet of de wet. Deze beschouwing ontmoette
veel tegenspraak. De discussie is opgenomen in de Versl.
IX, blz. 302—311, de bijdrage zelve aldaar blz. 313—365.

De wedstryd in Latijnsche poëzie, volgens het legaat van
HoEUFPT geopend, wekte veel deelneming op. Van de elf
ingezonden gedichten was, volgens het oordeel der kamp-
rechters, eene satire, getiteld: »In mulieres emancipatas" het
beste en werd met goud bekroond. De Heer P. Esseiva
van Friburg bleek de maker te zijn. Aan de dichters van
»Lacus Albanus" en van eene »Consolatio ad Eugeniam Augus-
tam in funere filii Aloysii Eugenii Napoleonis" werd eervoUe
melding en uitgave hunner stukken aangeboden. Als inzen-
der van het laatstgenoemde gedicht maakte de Heer F. Pavesi
van Milaan zich bekend.

Tot de werken, in het thans afgeloopen jaar door de Aka-
demie uitgegeven, behoort het Jaarboek 1879, waarin aan
de nagedachtenis van Peteus Johannes va.1s Kerckhoff door
den Heer van Bemmelen; aan die van Lewis Cohen Sttjart
door den Heer van Deesen; aan die van Johannes Adeia-
Nrs Boogaard door den Heer Zaaijer en aan die van Wil-
lem MoLL door den Heer Acquoy rechtmatige hulde gebracht
werd. Verder zagen het licht:

Van de Afdeeling Natuurkunde het 2^ en 3^, stuk van
het XIV^ en het P stuk van het XV^ Deel der Verslagen
en MededeeHngen, en het XIX^ Deel der 4*^ Werken, inhou-
dende :
Jaaeboek 1880. Cr

xcvni

P. Bleeker, Mémoires sur les poissons a pharyngiens laby-

rintliiformes de l'Inde arcliipélagiqiie.
P. Bleekee, Révision des espèces insulindienues du genre

Platyceplialus.
M. Treub, Quelques recherches sur Ie róle du uoyau dans la

division des cellules végétales.
F, Seelheim, De grondboringen in Zeeland.
M. Treub, Notes sur l'embryogénie de quelqaes Orchidées.
C. K. HoFFMANN, Bijdrage tot de kennis der morphologie van

den schoudergordel en het borstbeen bij reptihën, vogels,

zoogdieren en den mensch.
E. VA.N Rijckevorsel, Verslag aan Zijne Excellentie den Mi-
nister van Koloniën, over eene magnetische opneming van

den Indischen Archipel, in de jaren 1874—1879.

En van de Afdeeling Letterkunde : het IXe deel der tweede
reeks harer Verslagen en Mededeelingen, en het Xlle deel
harer Verhandelingen, inhoudende:
Mr. L. A. J. W. Sloeï, Het hoogadelijk, vrij wereldlijk Stift

te Bedbur bij Kleef, en zijne juffers.
Dr. S. Warren, Nirayavaliya suttam, een upanga der Jaina's ;

met inleiding, aanteekeningen en glossaar.

De Afdeeling Natuurkunde had in het afgeloopen jaar het
verlies te lietreuren van Mr. Samuel Constant Snellen van
Vollenhoven, den beroemden eutomoloog, wiens » Gelede
Diereu van Nederland", wiens » Voortzetting van Sepp's
Nederlandsche Insecten" en wiens » Piuacographia", de beide
laatsten met uitnemend fraai gekleurde af beeldingeu , voor
het meerendeel door den auteur zelven naar de natuur ver-
vaardigd, tot blijvende heriunering zullen strekken aan zijne
uitstekende gaven als natuuronderzoeker en als hanteerder
der teekenstift;

Dr. Gereit Jan Mulder, die er zooveel toe heeft bijge-
dragen om Neêrland's roem in wetenschap in het algemeen,

XCIX

en meer bepaald op het gebied der Scheikunde, ook buiten
onze landpalen te verhoogen, en die als de stichter van het
nieuwere scheikundig onderwijs hier te lande mag worden
aangemerkt ;

Dr. KuDOLPH Herman Cheistiaan Carel Scheffer, den
kundigen en hulpvaardigcn bestierder van 's Lands plantentuin
te Buitenzorg, die zich door onderscheidene bijdragen als een
gelukkig beoefenaar der flora van Nederlandsch-Indië had
doen kennen en wiens gemis zeer ernstig gevoeld zal worden,
ook aan de nog zoo kort te voren, door zijne zorgen, opge-
richte landbouwschool en kultuurtuin;

Dove en Clerk Maxwell, wier opneuiing onder onze buiten-
landsche leden eene waardeeriug inhield hunner groote ver-
diensten: van genen op het gebied der Meteorologie, van
dezen op dat der mathematische Physica.

Der Afdeeling Letterkunde trof het verlies van haren hoog
gewaardeerden Onder- Voorzitter Willem Moll, sedert 1856
in die betrekking werkzaam, als kerkhistoricus in hoog aan-
zien, en door allen die hem kenden om de gaven van geest
en hart geacht en bemind ; en verder van hare leden Jhr. Mr.
Jan Karel Jacob de Jonge, den gelukkigen beoefenaar van
de geschiedenis onzes vaderlands, den fijn beschaafden kamp-
vechter voor de rechten en de waardeering der kunst, hand-
haver tevens onzer nationaliteit, op elk gebied binnen den
kring zijner bemoeiingen ; en Eelco Verwijs, den even onver-
moeiden als geleerden en geestigen beoefenaar onzer vader-
landsche taal en letteren, aan wien vooral de Middelneder-
landsche letterkunde zulke groote verplichtingen heeft, en
wiens afsterven een onherstelbaar verlies is voor het Neder-
landsch Woordenboek, waaraan hij de laatste jaren van zijn
leven met zooveel ijver en zooveel bekwaamheid wijdde.

Onder hare buitenlandsche leden verloor die ^f^eeling den
geleerden Staathuishoudkundige Michel Chevalier.

Wegens het bereiken van den 70jarigen ouderdom, werd
door den Heer Leemans onder de rustende leden plaats
genomen.

Aan het einde, Sire! van dit beknopt overziclit harer
werkzaamlieden gedurende het afgeloopen jaar, veroorlooft
zich de Akademie den wensch uit te spreken, dat de door
haar gedane keuzen ter aanvulling der open plaatsen in haar
midden Uwer Majesteits bekrachtiging mogen ondervinden,
en grijpt zij deze gelegenheid aan om hare belangen opnieuw
in Hoogstderzelver bescherming aan te bevelen.

namens

de Koninklijke Akademie van Wetenschappen,

De Algemeene Secretaris,

C. A. J. A. OUDEMANS.

De Heer Opzoomeb, duidt eene enkele plaats in het Jaar-
verslag aan, waar kritiek over de mededeehng van een der
Sprekers geoefend werd, zij het ook in goedkeurenden zin,
en wijst op het minder passende eener zoodanige handeling.
Wordt besloten den Secretaris uit te noodigen, de redactie
der bedoelde zinsnede te wijzigen.

Naar aanleiding van een paar opmerkingen der Heeren
Place en Rauwenhoff, zullen enkele woorden in het Verslag
door anderen worden vervangen.

De Heer Opzoomer stelt voor, het Jaarverslag in 't ver-
volg, vóór de Vereenigde Zitting, in proef aan de leden toe
te zenden, opdat de lezing daarvan in de Vergadering zou
kunnen achterwege blijven. De Secretaris ziet op dit oogen-
blik geen bezwaar in het toegeven aan dien wensch, doch
zou de zaak voorzichtigheidshalve gaarne aan de prudentie
van het Bestuur zien overgelaten. Aldus wordt besloten.

Het voorgedragen ontwerp wordt nu door de Ver-
gadering goedgekeurd. Het Verslag zal Z. M. den
Koning en, in afschrift, den Minister van Binnenlandsche
^aken worden aangeboden.

II.

Vervolgens legt de Algemeene Secretaris, in overeen-
stemming met Art. 1 2 van het Organiek Reglement, de
Rekening en Verantwoording van zijn geldelijk beheer
over, loopende van V April 1879 tot ult^ Maart 1880.

REKENING en VERANTWOORDING van het door den
Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van We-
tenschappen, van primo April 1879 tot ultimo Maart 1880,
gehouden beheer, volgens Art. 12 van het Organiek Re-
glement, alsmede §§ 30 en 37 van het Reglement van Orde
goedgekeurd in de Algemeene Vergadering der maand
April 1880.

Ontvangsten.

Saldo op nieuwe rekening ƒ 153.36

Subsidie voor vier quartaleu a ƒ 4700. — . ƒ 18800. —
Af zegel en leges ,/ 2.82

„ 18797.18

Opbrengst van den verkoop van boeken, zie Rekening-
Courant van den Heer van der Post „ 167.43

Totaal ƒ 19117.97

Uitgaven.

1. Reis- en Verblijfkosten aan H.H. Leden buiten
Amsterdam woonachtig of in Commissie.

Natuurkundige AfdeeKng ƒ1785. —

Letterkundige „ // 1773. —

Nota van den Heer Opzoomer " j feaig // 3,60

// II II
II II II

II II H

\ Prof.

„ C.A.J.A.Oudemansj Moll. „ 2.40

,/ Van der Waals 1 Bliksemaf- „ 7.50

1 leiders te
„ Rijke \ Delft. „ 2.80

ƒ 3574.30

Transporteere ƒ 3574.30

„ 3350.—

160.—

per Transport ƒ 3574.30
2. Jaarwedden.

Jaarwedde v. d. Algemeenen Secretaris. . . f 1000. —

„ „ „ Secretaris der Letterk. Md. „ 500. —

„ „ „ Klerk „ 1000.—

„ ,/ „ Custos ,f 850. —

3. Onkosten der Commissie voor de daling
van den bodem in Nederland.

Eekening van Leijer enUurhanus /3X45 = / 135. —
,/ „ de Eoever-Kröber-Bakels, voor

het drukken van 200 nieuwe tabellen . . „ 25. —

4. Onkosten der Commissie voor de
uitgave van het Charterboek.

Geene.

5. Onkosten der Commissie voor den overgang
van Venus voorbij de zon.

Eekening van J. Goedeljee ,/ 42. —

e. Onkosten der Vergaderingen.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Cus-
tos verrekend ,/ 380.85

7. Bureau.

Eekening van Albraclit en C° ƒ 33.10

„ „ Eeimeringer ,/ 111.50

„ ,/ van Es „ 3.50

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend f, 59.46

„ 207.56

8. Expeditie, Vrachten, enz.

Eekening van van der Wouden en Luber,

Cargadoors ƒ 127.30

„ // Eeimeringer, lithograaf. . . ,/ 127.75

I, „ Lochtenberg, timmerman . . ,, 91.40

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend ,/ 267.38^

„ 613.835

Transporteere ƒ 8328.54=

per Transport ƒ 8328.54*

9. Huishoudelijke Uitgaven

Rekening van v. d. Vliet, duinwater. . .
Personeele belasting . . .
Pies en Berger, turf en hout
Eigenhuis, tuinman. . . .
Lochtenberg, timmerman. .
Leeuwenkuijl, lampenmaker.
Beltrami en Balzari, schoor

steenvegers

II II Rincker, smid

// „ Verdonck, steenkolen. . .

Nieuwjaars- en Najaarsgift, dienstbode. .

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend

10. Mobilair.

Rekening van Juffr. Kernekamp, naaister . .
,/ ,/ van den Burg, schoonmaken

11. Bibliotheek, Catalogus, enz.

AangekocJde Boehoerken.
Rekening van Jos. Baehr te Frankfort

H. W. Schmidt te HaUe.

van Bakkenes en C.

Tred. Muller en C".

Joh. Muller. . .

J. C. Schröder. .

Caarelsen en C°. .

P. N. van Kampen en C°.

16.—
59.30»
174.90
20.—
32.—
0.90

14.—

77.50
48.70
10.—

428.40

ƒ 21.-

van bustes //

15.—

Voskuijl, lijstemaker . . . . „

4.—

Lochtenberg, timmerman. . . „

41.26

van der Pek en Bauschultze,

behangers „

80.95

Harry, thermometer voor de

vergaderzaal //

3.—

Ingenhoes, kastemaker. . . . „

6.80

Hemker, schilder ..,..„

31.50

21.60
35.82
5.50
16.80
78.30
62,65
111.60
51.20

881.70'

203.51

Transporteere ƒ 9413.

crv

per Transport / 9413.76

Catalogus, Inbinden, enz.

Honorarium van den Heer Rogge. .
Kekening van Eichhorn, Boekbinder.

II -L

oclite

Loclitenberg, timmerman

500.—
178.40
137.45
131.—
199.90

13.50
154.40

35.48

1728.60

12. Uitgave van Werken.

keni)

ig V. deEoever-Kröber-!

5akels,afd.Nat

336.50

// //

269.50

II II

363.50

II II

230.—

II II

172.50

II II

303.50

II II

410.—

II II

196.50

II II

466.—

II II

226.—

„ Eeimeringer, litbograaf .

225.—

// //

55.—

// //

17.50

II II

210.—

„ C. Ijos Wzn.

50.—

„ A. J. Wendel

56.—

// //

410.—

II II

370.—

„ V. d. Post, innaaien afd.

Nat.

36.90'

// Joh. Muller „

227.40

// // // //

186.80

„ de Eoever-Kröber-Bakels, af(

LLett

191.—

// //

1191.—

ƒ/

// ^ //

257.—

// //

22.8.50

// //

190.—

Transporteere ƒ 11142.36

Kekening v, E. J. Brill, afd. Letterk.

II II II II II - '

I, C. G. V. d. Post, innaaien afd. Lett.
,/ Joh. Muller,

//
// // // // // //

„ ,1 V. d. Post, innaaien Jaarboek 1878.
Honorarium van den Heer Laurent. . . .

13. Kleine Drukloonen.

Rekening van de Eoever-Kröber-Bakels. .

14. Onvoorziene uitgaven

Rekening van de Bruijn aan extra-gas
I, I, Langeveld, stalhouder.

per Transport f 11142.36
. ƒ 129.75
10.—
129.75
25.—
270.—
50.—
100.—

. ƒ

134.50

• //

175.50

m.
• ƒ

85.—

• //

6.—

7590.60!

310.

91.—

Totaal. . . ƒ 19133.96*

RECAPITULATIE.

1. Reis- en verblijfkosten ƒ 3574.30

2. Jaarwedden w 3350. —

8, Commissie voor de daling van den bodem van Ne-
derland 1/ 160. —

4. Commissie voor liet Charterboek ,/ 0. —

5. Commissie voor den overgang van Venus voorbij

de zon « 42. —

6. Vergaderingen // 380.85

7. Bureau ,/ 207.56

8. Expeditie ,/ 613.83»

9. Huishouden ,/ 881.70*

10. Mobilair ,/ 203.51

11. BibHotheek en Catalogus // 1728.60

12. Werken // 7690.60*

13. Kleine Drukloonen w 310. —

14. Onvoorziene uitgaven // 91. —

Totaal. . . / 19133.96*

CVI

REKENING en VERANTWOORDING van liet door den
Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van
Wetenschappen, over liet jaar 1879/80, gehouden be-
heer van het

LEGAAT HOEUFFT.

Ontvangsten.

Saldo van het jaar 1878/79. . . . , ƒ 1432.58

6/m. Interest van ƒ 48000.— 2V2 pCt. W. S. ƒ 600.—
Af saldo-biljet en provisie. „ 6.05

6/m. Interest van ƒ 48000.— 2V2 pCt. W. S. f 600.—
Af visa, saldo-biljet en provisie. „ 6.35

„ 593.95

,/ 593.65

Opbrengst van verkochte dichtwerken zz 8.61

Totaal. . . ƒ 2628.79

Uitgaven.

Rekening van Greeve, frankeeren van prijsverzen, enz. . ƒ 11.20

// „ // reiskosten Utrecbt, en postzegels., f, 4. —

// ,/ de Eoever-Kröber-Bakels, drukkers . . . „ 183.75

„ „ het Munt-CoUege te Utrecht „ 207.29

ƒ/ // van der Post, innaaiwerk „ 24.80

Aankoop van ƒ 1000.— 2V2pCt. W.S.Inschr.

Grootb. a 64^8 pCt

Interest.
Provisie.

Aankoop van ƒ 1000.— 2V2 pCt. W.S. Inschr,
Grootb. a 65Vg pCt

Interest. .
Provisie. .

ƒ 646.25
,/ 10.97
„ 1.25

ƒ 651.25
,; 0.28
// 1.25

„ 658.47

„ 652.78

Saldo op nieuwe rekening // 886.50

Totaal. . . ƒ 2628.79

cvn

REKENING en VERANTWOORDING van liet door den
Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van
Wetenschappen, over het jaar 1879/80, gehouden beheer
van het Fonds voor de

LEEUWENHOEK-MEDAILLE, 1875—80.

Ontvangsten.

Eemise van de Leeuwenlioeks Commissie ƒ 800. —

„ 100.—

„ 130.—

// 10.-

„ 47.52

Aan 13 Coupons W. S. a ƒ 3.96. . .
6/m. Interest 4 pCt. Insclir. W. S. a .

Af provisie en billet

6/m. Interest 4 pCt. Inschr. W. S. a . .

Af provisie, biUet en visa

6/m. Interest 4 pCt Insclir. W. S. a . .

Af provisie en billet

6/m, Interest 4 pCt. Inschr. W. S. a . .

Af provisie, billet en visa

6/m. Interest 4 pCt. Inschr. W. S. a . .

ƒ 1000.—
0.25

ƒ 1000.—
0.55

ƒ 1000.—
„ 0.25

ƒ 1000.—
„ 0.55

ƒ 1000.

Af provisie en billet. „ 0.25

19.75

19.45

19.75

19.45

19.75

Totaal. . . ƒ 1185.67

Uitgaven.

Aankoop ƒ 800.— Cert. 4 pCt. W. S. a 997/8 pCt,

Interest.
Provisie.

Aankoop ƒ 200.— Cert. 4 pCt, W.S. a 98V8 pCt

Interest.
Provisie.

t. f

799.—

• II

4.53

• //

1.—

t. ƒ

197.25

• //

0.51

• //

0.25

3S. .

ƒ 804.53

„ 198.01
„ 6.90'

Declaratie van den Notaris J. C. G. PoUones.

Nota van royementskosten ... n 3.70

Saldo op nieuwe rekening // 172.52»

Totaal. . . ƒ 1185.67

cvm

De Secretaris draagt daarbij eene Memorie van Toe-
lichting voor, van dezen inhoud :

Memorie van Toelichting hij de Rekenitig van
den Algemeenen Secretaris.

Aan de Rekening der gelden onder mijn beheer, die ik de
eer heb over te leggen, zij het volgende ter mijner verant-
woording toegevoegd.

De uitgaven (ƒ 19133.96^) zijn ƒ 66.03^ onder de raming
(ƒ 19200) gebleven, doch hebben de werkelijke inkomsten
overschreden met ƒ 15.99. Het verschil tusschen raming en
inkomsten vindt zijn oorsprong in de mindere opbrengst van
verkochte werken.

De post van ƒ 135 ten gerieve der Commissie voor de daling
van den bodem van Nederland werd met ƒ25 overschreden,
doordien de voorraad tabellen voor de berekeningen uitgeput
was en er dus nieuwe gedrukt moesten worden.

De ramingskosten van het Bureau (ƒ 200) werden met de
geringe som van ƒ 7.56, en die der expeditie (f 500) met
ƒ 113.83^ overschreden. Ten opzichte van het laatstgenoemde
feit dient in het oog te worden gehouden, dat de ruilhandel
van boekwerken tusschen onze Akademie en die van andere
geleerde Instellingen buiten 'slands in de laatste jaren gaande-
weg is toegenomen en dat, al naar gelang van de werkkracht,
door onze Instelling ontwikkeld, het aantal te verzenden kisten,
en daardoor ook de rekeningen voor de grondstoffen ter ver-
zending en van den expediteur, meer of minder aanzienlijk
moeten zijn.

De huishoudelijke uitgaven bedroegen ƒ 81.70^ meer dan
de raming (ƒ 800) en die voor het mobilair ƒ3.51, zonder
dat die overschrijding aan andere dan tijdelijke oorzaken kan
worden toegeschreven.

Voor de Bibliotheek en den Catalogus werden ƒ 271.40
minder besteed dan was toegestaan, daar de gelden, voor het
doen drukken en uitgeven van een nieuw stuk van den Cata-
logua in reserve gehouden, dit jaar nog niet werden besteed.

CIX

De uitgave der werken daarentegen eisclite ƒ 390.60^ meer
dan de som daarvoor toegestaan (ƒ 7200). Met liet oog op
de uitgave van deel XII der Verhandeliugen van de Afdeeling
Letterkunde, handelende over het Stift te Bedbur, waarvoor
op eenmaal ƒ 1191 aan den drukker moest worden uitbetaald,
niettegenstaande er twee jaren aan het drukken van dat werk
waren besteed, en dus de helft dier som, onder gewone omstan-
digheden, in het voorgaande jaar had kunnen zijn verrekend,
is dit licht te verklaren en is het zelfs eenigermate te ver-
wonderen, dat het deficit geen hooger cijfer bereikte.

Het saldo van ƒ 157.71, toekomende aan de Commissie
voor den overgang van Venus voorbij de zon, werd met ƒ 42
verminderd, op last der Commissie uitbetaald aan den photo-
graaf Goedeljee te Leiden, terwijl van den post voor onvoor-
ziene uitgaven (ƒ 107.29), waarvan ƒ 85 gebruikt werd voor
eene gasilluminatie bij gelegenheid van het huwelijk des
Konings, nog ƒ 16.29 in reserve bleef.

- De rekening van het fonds Hoeufft heeft geene ophelde-
ring noodig. De medaille, onlangs toegekend, is reeds aan
den Heer EsseiVxV toegezonden, en voor de uitgave van het
bekroonde prijsvers zal, zooals altijd, naar behooren gezorgd
worden.

De Algemeene Secretaris.
Amsterdam, 3 April 1880. C. A. J. A. OUDEMANS.

De Commissie, door de beide Afdeelingen der Akade-
mie, overeenkomstig § 37 der Algemeene Bepalingen
benoemd, tot het nazien van vorenstaande Rekeningen
met de justificatoire bescheiden, brengt daarover het
navolgende Rapport uit, waarmede de Vergadering zich
vereenigt :

De Commissie uit de beide Afdeelingen der Koninklijke

Akademie van Wetenschappen, benoemd tot het nazien der

rekening en verantwoording over 1879 — 1880, overgelegd

_door den Algemeenen Secretaris, heeft zich door een nauw-

keurig onderzoek en door vergelijking met de b^gevoegde
kwitantiën er van overtuigd, dat de gelden der Akademie
door den Algemeenen Secretaris op nauwgezette wijze zijn
beheerd, en zooveel mogelijk overeenkomstig de begrooting.

Een afwijking van de begrooting heeft zich voorgedaan
o. a. bij de kosten van expeditie, die de raming met ƒ 113.83''
en bij de kosten voor de uitgave van werken, die de be-
grooting met ƒ 390.60^ hebben overschreden. Daartegen-
over staan andere uitgaven, die beneden de raming gebleven
zijn, o. a. die voor het Charterboek, welke op ƒ 300. — waren
begroot en niets hebben bedragen, In het geheel is er
ƒ 15.99 meer uitgegeven dan ontvangen, ofschoon onder de
ontvangsten een voordeeHg saldo van het vorig jaar, groot
ƒ 153.36^, begrepen is. De Commissie heeft ook de reke-
ning en verantwoording van het Legaat Hoeufift in orde be-
vonden, en stelt daarom voor, onder erkenning van het goede
beheer van den Algemeenen Secretaris, beide rekeningen en
verantwoordingen goed te keuren.

(rjet.) J. D. VAN DER WAALS.
J. P. SIX.
TH. W. ENGELMANN.

C. M. FRANCKEN.

III.

Het ontwerp van Begrooting van Inkomsten en Uit-
gaven voor het volgende dienstjaar wordt onveranderd
vastgesteld aldus: —

Begrooting van Inkomsten en Uitgaven gaande van
10. April 1880 tot P. April 1881.

Ontvangsten.

1. Gewone Subsidiën ƒ 18797.18

2. Vermoedelijk debiet van werken ,/ 249.82

Totaal. . . ƒ 19047.—

CXI

Uitgaven.

1. Saldo tekort van het vorige jaar ƒ 15.99

2. Reis- en Verblijfkosten „ 3500. —

3. Jaarwedden „ 3350. —

4. Commissie voor de daling- van Neêrlands bodem. „ 135. —

5. ,/ ,/ // Venus waarnemingen. . . . „ 115,71

6. // // II uitgave van het Charterboek. „ 300. —

7. Onkosten der Vergaderingen „ 350. —

8. Bureaukosten ^ 200. —

!j. Expeditie ,, 500.—

10. Huishoudelijke idtgaven ,, 800. —

11. Mobilair „ 200.—

12. Uitgave van werken „ 7200. —

13. Kleine drukloonen „ 350. —

14. Bibliotheek en Catalogus ,, 2000. —

15. Onvoorziene uitgaven ,, 30.30

Totaal. . . ƒ 19047.-

Be Algemeene Voorzitter,
DONDEES.

IV.

Aan de orde zijn het verslag en de voorstellen der
Hooger-Onderwijscommissie. De Voorzitter, in het af-
geloopen jaar tevens Voorzitter dier Commissie, doet
opmerken, dat bij haar was ingekomen een brief van
de Natuurkundige Afdeeling der Akademie, ter begelei-
ding van eene missive van het medelid P. HARTiNa,
waarin de bijstand dier Afdeeling werd ingeroepen in
zake den Hoogleeraar P. de Boer te Groningen tegen
Z.E. den Minister van Binnenlandsche Zaken, die de
woning des Hoogleeraars in den hortus botanicus al-
daar wenschte te doen inrichten tot pharmaceutisch la-
boratorium.

Naar het gevoelen der Natuurkundige Afdeeling was

cxn

de Hooger-Onderwijscommissie meer dan zij bevoegd om
kennis te nemen van het schrijven des Heeren Har-
TING, en kon het bij voorkeur hare taak worden geacht,
de bezwaren, daarin ontwikkeld, te overwegen en de
middelen te beramen, die te boven te komen of voor
het vervolg af te wenden.

Aan het verlangen der Natuurkundige Afdeeling werd
voldaan, doch nu ook besloten, de uitkomsten der be-
raadslaging over de bedoelde aangelegenheid in deVer-
eenigde Zitting kenbaar te maken.

Het woord wordt dus gegeven aan den Secretaris
der Hooger-Onderwijscommissie, den Heer Place, die er
het volgend verslag over uitbrengt.

. Amsterdam, April 1880.

De Natuurkundige Afdeeling der Koninklyke Akademie
van Wetenschappen heeft in Febr. jl. aan de Commissie voor
Hooger-Onderwijs ter hand gesteld een bij haar ingekomen
schrijven van ons medelid den Heer P. Harïing, strekkende
om den bijstand der Natuurkundige Afdeeling in te roepen
in zake den Hoogleeraar P. de Boer te Groningen tegen
Zijne Excellentie den Minister van Binnenlandsche Zaken,
die de woning des Hoogleeraars in den hortus botanicus al-
daar wenscht te doen inrichten tot pharmaceutisch labora-
torium.

Naar het gevoelen der Natuurkundige Afdeeling, was de
Commissie voor Hooger-Onderwijs niet enkel bij uitnemend-
heid bevoegd om kennis van het schrijven des Heeren Har-
TiNG te nemen, maar mocht het meer in het bijzonder hare
taak worden geacht, de bezwaren daarin ontwikkeld nauw-
gezet te overwegen, en de middelen te beramen, die te boven
te komen of voor het vervolg af te wenden.

De Commissie heeft daarom gemeend haar antwoord niet
aan de Natuurkundige, maar aan de beide Afdeeliugen der

cxm

Akademie te moeten richten en heeft de eer het volgende
onder uwe aandacht te brengen.

Er bestaat bij de deskundigen, zoowel bij ons als in het
buitenland, geen twijfel daarover, dat de directeur eener we-
tenschappelijke inrichting, zij het nu een observatorium of
een hortus, een museum of een laboratorium, in die inrich-
ting zelve of in hare onmiddellijke nabijheid behoort te wo-
nen. Zonder dat kan zij niet volkomen aan haar doel be-
antwoorden.

Immers, die inrichtingen zijn niet alleen bestemd voor het
theoretisch en practisch onderwijs, maar tevens voor het doen
van wetenschappelijk onderzoek. Natuurlijk moet de direc-
teur dat onderzoek óf zelf verrichten, óf althans persoonlijk
leiden en is zijne tegenwoordigheid daarom bij voortduring
zóó onmisbaar, dat een verwijderde woning als een zeer ern-
stig nadeel moet worden beschouwd.

In ons land is men van de noodzakelijkheid om aan de
genoemde inrichtingen een woning voor den directeur te
verbinden nog niet algemeen genoeg overtuigd. De labora-
toria, die in de laatste jaren zijn verrezen, missen allen een
directeurswoning ; alléén de hortus botanicus heeft daarop van
ouds eene uitzondering gemaakt. Later is ook aan de ster-
renwacht te Leiden een woning voor den hoogleeraar in de
astronomie verbonden.

De noodzakelijkheid der inwoning ligt daar trouwens ook
meer voor de hand: voor de sterrenwacht, omdat de waar-
nemingen grootendeels 's nachts geschieden; voor den hortus,
omdat voortdurend op veel aan den staat toebehoorend, deels
zeer kostbaar, materiaal en op een groot aantal ondergeschik-
ten toezicht moet worden gehouden.

Maar het valt niet te ontkennen, dat voor alle laboratoria
het inwonen van den directeur een even onmisbaar vereischte
is, en in Duitschland is het dan ook regel geworden.

Indien nu niet van staatswege daarvoor gezorgd is, zal
de Hoogleeraar slechts zelden in de gelegenheid zijn, in de
onmiddellijke nabijheid van zijn werkplaats een woning te

Jaauboeü iÜbO, -U

CXIV

vinden en zal het liem dan ook, althans op meer gevorderden
leeftijd, onmogelijk worden zich zóó aan zijn taak te wijden
als hij zelf wenschen zou.

Eischt derhalve het belang van* het onderwijs en van de
wetenschap, dat de Regeering voor eene woning der be-
doelde directeuren zorg drage, daartegenover sta de verplich-
ting van den directeur om van de hem aangewezen woning
gebruik te maken.

Hetgeen onlangs te Groningen geschied is, leert dat die
belangen niet genoegzaam begrepen zijn ; ook is Uwe Commissie
van gevoelen, dat de Koninklijke Akademie, naar aanleiding
daarvan, een adres aan Zijne Excellentie den Minister van
Binnenlandsche Zaken behoort te richten, waarin kortelijk
worde aangetoond, dat, in den tegenwoordigen stand der na-
tuurwetenschap, het wonen der directeuren van laboratoriën,
observatoriën , musea en andere inrichtingen van Hooger
Onderwijs, waar voortdurend gewerkt wordt of althans be-
hoort te worden, zullen zij aan haar doel beantwoorden, in
of vlak bij die werkplaatsen hoogst gewenscht is, zoowel voor
het onderwijs als voor het doen van onderzoekingen.

De Commissie voor Hooger Onderwijs :
T. PLACE, Secretaris.

De Voorzitter opent over dit schrijven, en meer be-
paaldelijk over de laatste alinea, de discussiën. Hieraan
ntimen deel de Heeren Leeüa^^s, GuNNiNa, Opzoomer,
C. A. J. A. OuDEMANs, Rauwenhüff, Stamkart,
J. A. C. Ou DEMAKö en Beets. Hunne opmerkingen
en vragen wor>len door den Voorzitter beantwoord en
hunne bezwaren door hem bestreden of uit den weg
geruimd. In een warm pleidooi wordt voorts door hem
zelven de tusschenkomst der Akademie bij de Regee-
ring, tot liet verkrijgen van laboratoria met woningen,
aanbevolen. Met 29 tegeji 7 stemmen wordt in dien zin

cxv

besloten, en den Secretaris opgedragen, een adres aan den
Minister van Binnenlandsche Zaken op te stellen, waarin
de wenschen der Akademie te dien opzichte zijn neer-
gelegd.

Het adres zal gedrukt en aan elk lid der Akademie
één exemplaar daarvan worden toegezonden. Yerder
zal het in het eerstvolgend Jaarboek worden opgenomen.

De Secretaris der Commissie voor Hooger Onderwijs
doet verder verslag van de werkzaamheden der Commissie
in het afgeloopen Akademiejaar in de volgende bewoor-
dingen :

VERSLAG DER COMMISSIE VOCE, HOOGEE, ONDERWIJS AAN DE
VEREENIGDE ZITTING DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WE-
TENSCHAPPEN OP SATURDAG 24 APRIL 1880.

De Commissie uit de beide Afdeelingen der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen, benoemd om zich met de be-
langen van het Hooger Onderwijs bezig te houden, heeft de
eer. overeenkomsticp haar mandaat, aan Uwe vergaderiuo- van
hare werkzaamheden verslag te doen.

Dat mandaat, vastgesteld in de vereenigde zitting van 26
April 1879, luidde als volgt:

De Commissie voor liet Hooger Onderwijs zal zich bezig
houden met de belangen van het Hooger Onderwijs in Ne-
derland; het oog richten op de maatregelen, te dien opzichte
door de Regeering voorgesteld of genomen ; zelve, waar eigen
ervaring of het voorbeeld van andere landen den weg wijst,
veranderingen of aanvullingen beramen ; eindelijk, de Aka-
demie hare voorstellen doen, zoo dikwijls zij zelve dat wen-
schelijk zal achten, doch in ieder geval verslag uitbrengen
van- hare werkzaamheden in elke jaarlijksche vereenigde zit-
ting van de beide Afdeelingen der Akademie.

CXVI

De Commissie, doordrongen van de beteekenis harer taak,
heeft zicli daaraan met ernst gewijd. Aan de gehouden bij-
eenkomsten werd dan ook door de meeste leden belangstel-
lend deelgenomen.

In hare eerste vergadering, gehouden in November, nam zij
het besluit, zooveel mogelijk boeken en stukken te verzamelen,
die op het Hooger en Middelbaar Onderwijs betrekking hebben,
en tevens statistieken en verdere bouwstoffen bijeen te bren-
gen, dat Onderwijs betreffende.

Al aanstonds werd daarmede een aanvang gemaakt, naar-
dien door verschillende harer leden een kleine, doch niet on-
belangrijke, verzameling werd afgestaan, die in de boekerij
bewaard, doch afzonderlijk gecatalogiseerd is. De Commissie
acht een dergelijke collectie voor haren arbeid onmisbaar en
richt tot alle leden het verzoek, haar daarin te willen onder-
steunen.

De Commissie zal zich voorts met buitenlandsche Com-
missiën van soortgelijken aard in betrekking stellen om van
alles wat elders op dit gebied verricht wordt, kennis te nemen.

Het grootst gedeelte van haren arbeid heeft de Commissie
in een afzonderlijk rapport neergelegd, dat reeds in druk
[trouwens als proef j aan de leden ter beoordeeling aangebo-
den is.

Het gold den invloed, dien de Wet op het Hooger Onder-
wijs gehad heeft op het volgen der lessen aan de Universi-
teiten en de middelen die tot verbetering zouden kunnen
leiden.

De groote omvang van dien arbeid deed spoedig de wen-
schelijkbeid gevoelen, het voorloopig onderzoek slechts aan
eenige leden der Commissie op te dragen en daarom werd
een kleinere Commissie van voorbereiding in het leven ge-
roepen, die, onder leiding van den Voorzitter, zich nauwgezet
met de haar voorgelegde vragen bezig hield en hare bevin-
dingen ten slotte aan het oordeel der voltallige Commissie
onderwierp.

Het resultaat dier beraadslagingen is in uwe handen.

cxvn

RAPPORT DER HOOGER ONDERWIJS-COMMISSIE UIT DE BETDË
AFDEELINGEN DER KONINKLIJKE AKADEMIE YAN WETENSCHAPPKN.

De Commissie uit de beide afdeelingen der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen, benoemd om te verzamelen en
te onderzoeken, wat op het Hooger Onderwijs betrekking
heeft, is in het afgeloopen jaar herhaaldelijk bijeengekomen
en heeft zich, onder leiding van den algemeenen voorzitter,
ernstig bezig gehouden met de haar opgelegde taak.

Voornamelijk vond zij aanleiding, een onderzoek in het werk
te stellen naar de oorzaken van den ongunstigen invloed,
dien de Wet op het Hooger Onderwijs uitgeoefend heeft op
het bezoek der lessen, en zij neemt de vryheid aan Uwe ver-
gadering van hare bevindingen verslag te doen.

Aan elke der universiteiten en in alle faculteiten wordt
van het onderwijs niet genoeg gebruik gemaakt. Mochten
sommige lessen zich in een trouwe opkomst van een ruim
aantal hoorders verheugen, andere werden zeer slecht be-
zocht en enkele konden in het geheel niet worden ge-
geven, uit gebrek aan hoorders.

Dat deze ongunstige toestand aan de nieuwe Wet op het
Hooger Onderwas te wijten is, lijdt geen twijfel; want er
is geen reden hoegenaamd om aan te nemen, dat de belang-
stelling der studenten zoo plotseling een vermindering zou
hebben ondergaan.

Twee artikelen der Wet komen volgens het oordeel der
Commissie hier voornamelijk in aanmerking, te weten art.
64 en 65, waarbij de finauciëele voorwaarden voor het volgen
van het onderwijs worden bepaald. De zeer schadelijke ge-
volgen dier bepalingen, naar het schijnt door niemand voor-
zien, zijn niet uitgebleven. Volgens het oude stelsel, aan de
rijks-universiteiten van kracht, betaalde de student voor
elke les 30 of 15 gulden en had dan het recht die les-
sen zoovele jaren te volgen als hij verkoos. De omvang
der examens maakt, dat voor het afleggen van een examen
veelal een tweejarige studie noodig is en dat een aantal lessen

(rxviii

in il<Mi KKil IwKH achtf»rf!«nvolj4''n'l<' jjin-n ino<^/i:n wffTiUm
^('Vf»l^(l : lel wijl in lid tw('f!<l(! JuJir g<!<'n numwn u'ii^ft,vnn
Vc»r»r «If'M Hliidfiil, ibüiniii vooHvlocidfin, luui dii gwfi(f?rhri

"^riüiiiM i-I ilüi ^f'ln'f'l üiiflcrH. Wi<; uJN; jur';n /,oov<;l<; Ic-H-
H(M» vti]|/cn wil !iIh /ijiic Himlir' v<!n;iH(;lit,, /dl in fi<;t algf;-
inwii vviil ^(Miood/fi.'iki /ijn tolk<Mi jjin; liet volle bodrag van
ƒ 200 i(\ Htortnn. !)•' koHtuM der Htudie worden daardoor
veel ^rooier diui vroeger en Ik'I, \h diiH nici te verwon-
deren, diit velen dii!i,ro|i triieliten te' npureMi. Sorntnigen lat^jn
zicli in liet iweede jiuir liiinner voorixjreiding voor een exa-
men sle(>lds voor enkele loHsen in,scliri)ven, anderen doen dat
roods in li(!t eerst»; jaar, terwijl eindelijk een niet gering aan-
tal, voornani(>lijk in de rechtsgeleerde faculteit, zich in het
twoode in "1 geheel niet laat inschrijven.

Wij voeg(Mi hieraan eonige statistieke opgaven toe, omtrent
do verhouding tussclum hen, die zich voor het volle bedrag
dor coUogegolden of slechts voor enkele lessen lieten in-
schreven.

Leiden 1870—1880.

Geteckend bij herhaling op alle colleges. . . 274

Op enkele lessen 80

354

Op nieuw ingeschreven op alle colleges ... 51

Op enkele lessen 64

115

469

Bij vergelijking valt in het oog, dat de geneigdheid om op
alle colleges te teekenen zeer sterk verminderd is.

Van de 51 nieuwelingen, die op alle colleges geteekend
hebben, zijn er niet minder dan 33 medici ; slechts 3 me-
dici hebben voor 2 en 1 collegie geteekend. Van de 60 ju-
risten van het eerste jaar hebben er maar 7 de volle som
gestort.

cnx

Geteekend oj> alle 1^«8«b

» * 2 >

2^i S

^^1

Te Utreekt l.^ ^^ ^r j^eaeesiraaaidai^ laieuitieai; ket %a.B3istl
iergeaea- die op eaJtele leü&ea •ceekeaem- EÏex üjo ooJaediiidead.
terwgl LQ lie jaxidbdaie laemilKiT: c-i'edbaa zeer w^am^gym. ket
vo-Jle bedrag: stiortieiu

Ororcmoen 1879 — 1 ? 80 .

Iiii«seiLre»eii M«tt. Lint. ThewL Jn»:. Plii_ 1 juiu

Voor ket e«^t- toot aELeldsaaa. 10 1 8 <* ^ 22

3| kerhaling. * ^ > 8 1 9 17 2 ^7

-'T- Tcrvf ejaitie leaaea 1-? 4 O 15 4 1»S

* * * 49 11 e 2S IS 1<M

8^i 17 25 i^ 22 199

Aan aüe nmr^rsiteiiiea z^a. boTPejadaea. eea Wtxp^rbJ^ gsroot
aantal :?caidea!rtieti aamrezis- die zJei. ia kec «eïaeö. aie!: keb-
ben lawn iEeekx^reE.: 'iax aaaiaJ. k ediaer aaec oSeaëei be-
kend en (üaxom kier ni-e^ Teraaeid-

Af'^t-^iam 1879— 18:8«-

Toor

ïüjie

il^Be!!

Taor

ABBiJrr-'jge n*w»T?

T-iiiia^

TkeoL .

. 21

<»

J^.

Pzil/^.

»9

L-_-

§^*»

._-:.

. 101

1-:

128

125

l»>9

De MÏixL.

raKd. >Cüi^

£§3.

■BTegg^ïaöisa-

* ^ dew ^ aoofdsTs sga «, otse iet r^aHiiffB trswt

cxx

Men verwachtte dat bij de invoering der nieuwe wet van
het onderwijs een ruimer gebruik gemaakt zou worden, omdat
niet voor elke les afzonderlijk behoeft betaald te worden.
De uitkomst leert juist het tegendeel. De inschryving heeft
in vele gevallen slechts voor enkele lessen plaats : natuurlijk
worden daarvoor de examenvakken gekozen en de lessen in
andere vakken worden niet gevolgd.

Om in dien niet onbedenkelijken toestand verbetering te
brengen, scheen wijziging der genoemde artikels geboden,
en de Commissie heeft verschillende voorstellen daartoe in
overweging genomen. Wel rees al aanstonds twijfel, of de
tijd gekomen ware om op herziening der wet aan te drin-
gen; maar de Commissie heeft zich daardoor toch niet laten
terughouden van haar onderzoek.

De bedoelde voorstellen waren drie in getal, te weten:
1^. voor ieder college betalen als vroeger, maar het bedrag
storten in de schatkist; 2^. de examina belasten met de
collegegelden ; 3*^. het inschrijvingsgeld behouden, maar met
wijziging der bestaande regeling.

Elk dier voorstellen heeft zijne eigenaardige bezwaren,
zoodat de Commissie geen hunner onvoorwaardelyk zou dur-
ven aanbevelen, al springt terstond in het oog, dat een
wijziging in den zin van een dier voorstellen met groote waar-
schijnlijkheid er toe leiden zou, dat van het aangeboden on-
derwiys een ruimer gebruik zou worden gemaakt.

De bezwaren, aan het eerste voorstel verbonden, zijn vooral
hierin gelegen, dat daardoor het ideaal van den wetge-
ver, namelijk vrije beschikking Wer alle lessen, komt te
vervallen, terwijl daarenboven het gevaar bestaat, dat zonder
gelijktijdige verandering in het Akademisch Statuut, wat de
bepalingen omtrent de examina betreft, toch op vele colle-
ges niet of slechts weinig zal worden geteekend. Eindelijk
zou ook de controle eigenaardige zwarigheden opleveren.

Het stelsel, in het tweede voorstel vervat, beveelt zich aan,
doordien het vrije beschikking medebrengt over alle lessen
en fraude grootendeels uitsluit. Het is echter in strijd met

CXXI

het beginsel der Wet: vrije studie. Welliclit zou vrijstelling
kunnen worden verleend aan hen, die van het onderwijs geen
gebruik maken. Bewijs en controle zijn echter beide moeilijk.
Voorts geniet hij, die het onderwijs volgt, zonder examen te
doen, een voorrecht, dat hem uiet toekomt, en is daarvan veel
misbruik te wachten, — Hierbij komt, dat de wet afzonder-
lijke bepalingen zou moeten inhouden voor de theologanteu,
die een proponents-examen hebben af te leggen; voor de te
Utrecht studeerenden uit de Paltz en uit Hongarije, die hier
niet geëxamineerd worden; voor hen, die zich aan de exa-
mens van het Middelbaar Onderwijs wenschen te onderwer-
pen; voor doctorandi in de geneeskunde, die nog één, soms
twee jaren wachten, vóór ze het arts-examen doen ; voor apo-
thekers en voor tandmeesters, in zooverre ze door Staats-
Commissiën worden geëxamineerd; voor militaire apothekers,
bestemd voor den dienst in Indië, die aan de Universiteit te
Utrecht worden opgeleid, en zeker nog wel voor andere ca-
tegorieën. — Voorts zou de wet moeten te rade gaan met de
examens van iedere faculteit. Sommige hebben een propaedeu-
sis, andere niet; het doctoraal-examen hebben de theologan-
ten niet af te leggen; voor medici volgt een staats-examen ;
de examens verschillen in omvang en daarmede de tijd tot
voorbereiding gevorderd en het aantal der te volgen lessen.
Een en ander gebiedt een beknopte aanwijzing van kosten
voor de verschillende examens in de wet. Dit nu scheen
niet wel mogelijk zonder aanwijzing ook van de examens.
Dergelijke aanwijzing heeft zeer groote bezwaren : wat wij in
de Wet bg zonder waardeeren is, — dat die aanwijzing
ontbreekt.

Niettegenstaande de vele hier opgesomde bezwaren, scheen
het der Commissie toch der moeite waard, dit voorstel nog
nader te onderzoeken en werd door één harer leden in dien
geest een voorstel tot wetswijziging uitgewerkt. Daaruit bleek,
dat althans de bezwaren, uit de verscheidenheid der examina
voortvloeiende, niet onoverkomelijk zouden zyn. Maar de
Commissie kon zich niet ontveinzen, dat de princi-

cxxn

piëele bezwaren, die het voorstel aankleven, nog duide-
lijker uitkwamen. Onderwijs en examen treden liier in
een correlatief verband, wat met het beginsel van vrije
studie in strijd is. Nergens behoort meer voor een diploma
betaald te worden dan noodig is om de kosten van het exa-
men goed te maken, en bij faculteits-examina zijn die kosten
zeer gering. Bezwaart men nu het examen met de kosten
van het onderwijs, dan begaat men een onbillijkheid tegenover
hen, die van het onderwijs geen gebruik hebben gemaakt,
tenzij men tot eventuëele vrijstelling mocht willen besluiten,
met alle daaraan verbonden moeilijkheden van bewijs en
controle.

Het derde voorstel eindelijk behoudt het stelsel der Wet,
evenwel in gewijzigden vorm. Art. 64 zou moeten luiden:
Voor inschrijving op alle lessen zal van alle studenten, die
een faculteits-examen wenschen af te leggen een fixum worden
gevorderd ten bedrage van ƒ150, voor theologanteu van
ƒ100, en hoogstens over 5 jaren te voldoen. Doctorandi
zijn vrijgesteld. Om tot een faculteits-examen te worden toe-
gelaten, moet men het bewijs overleggen, dat men de ver-
schuldigde inschrijvingsgelden heeft voldaan.

Art. 65 zou moeten luiden: Zij die geen faculteits-examen
wenschen af te leggen, kunnen zich voor afzonderlijke lessen
laten inschrijven. Melden zij zich later voor zoodanig exa-
men aan, dan wordt bijbetaling tot het volle bedrag der
inschrijvingsgelden gevorderd, voor elk jaar dat zij slechts
enkele lessen volgden.

De Commissie is van oordeel, dat dit voorstel geheel in
overeenstemming is met den geest der Wet, die niet verbiedt
te letten op de bedoeling van hen, die van het onderwijs
gebruik maken. Dat zij, die studeeren om een graad te ver-
werven, het volle bedrag der inschrijvingsgelden storten, is
niet meer dan billijk. Aan de te groote kostbaarheid van de
studie der medici, waarvoor zeven jaar gevorderd wordt, wordt
te gemoet gekomen door de bepaling, dat die gelden slechts
ten hoogste 5 jaren verschuldigd zyn, in verband met het

cxxm

verminderen van het bedrag, terwijl tevejis de vrijstelling van
doctorandi tot het rustig bewerken van een proefschrift on-
der het kostelooze gebruik van alle hulpmiddelen der Univer-
siteit gelegenheid geeft.

Aan dit overigens zeer aanbevelenswaardig voorstel is
evenwel nog een bezwaar verbonden, dat niet uit den weg
te ruimen is en dat althans voor een deel het doel ver-
ijdelt. Juristen, namelijk, wellicht ook literatoren, zullen
voor een deel het tweede jaar vóór hun candidaats- en
vóór hun doctoraal-examen van de lessen in het geheel geen
gebruik maken, om van de betaling van het inschrijvingsgeld
ontheven te zijn.

Maar ondanks dit bezwaar scheen gezegd voorstel aan
de Commissie toch toe boven de beide anderen verkieslijk te
zijn, omdat het zich aan het beginsel der Wet houdt. En had
zij gemeend, U te moeten uitnoodigen, om op wetswijziging bij
de Regeering aan te dringen, zij zou aan wijziging in den
genoemden zin de voorkeur hebben gegeven. Aan de eene
zijde echter kwam het haar voor, dat de ondervinding om-
trent de noodzakelijkheid, zoowel als omtrent den meest ge-
wenschten vorm van wetsherzieuing nog niet voldoende had
uitspraak gedaan, aan de andere zijde, dat bij eventuëele wij-
ziging der Wet ook andere punten zouden moeten worden
herzien, en zij heeft zich daarom de vraag voorgelegd, in
hoever zonder wetswijziging alvast eenige verbetering in den
bestaanden toestand te verkrijgen ware.

Het zwaartepunt der op te lossen kwestie ligt in de -rege-
ling der studie, en er moest dus worden onderzocht, in
hoever door middel van het statuut op den gang der studie
invloed kan worden uitgeoefend. De Commissie nu is van
oordeel, dat in het statuut werkelijk voor een deel de schuld
ligt, dat van de lessen niet zooveel gebruik wordt gemaakt
als in 't belang der studie zou wenschelijk zijn. Algemeen wordt
erkend, dat de regeling der examina veel te wenschen over-
laat. Aan de eene zijde is het getal der examenvakken, dat
men algemeen wenschte verminderd te zien, — ondersteld, dat

CXXIV

grondige kennis in al die vakken wordt verlangd, — in eenige
faculteiten te groot gebleven, en aan de andere zijde heeft liet
afschaffen der testimonia er toe geleid, dat de vakken, waarin niet
geëxamineerd wordt, geheel verwaarloosd worden. Zij worden
niet gegeven, en bijaldien gegeven, door zeer wemigen gehouden.

Het was dus de vi*aag, of a. het examen in sommige vakken
niet moest plaats maken voor een testimonium, en h. of op
sommige vakken, waarin niet geëxamineerd wordt, het tes-
timonium-stelsel niet behoorde te Avorden toegepast,

In beginsel schijnt het testimonium-stelsel aangewezen voor
vakken, die wel in nauw verband staan met de hoofdstudie,
maar niet tot hare grondslagen behooren; voor vakken, die
hunne vertegenwoordigers vorderen, om er de traditie van te
bewaren, maar waarmede niet ieder, die zich aan zeker
hoofdvak wijdt, zich bijzonder behoeft bezig te houden; voor
vakken eindelijk, die met de hoofdstudie in geen bijzondere
betrekking staan, maar die een hooge beteekenis hebben voor
algemeene vorming en voorbereiding, zooals logica en vader-
landsche geschiedenis.

Met het oog hierop heeft de Commissie zich bezig gehou-
den met het onderzoek der .volgende drie vragen: 1*^. of de
bewering juist is, dat het beginsel der Wet het testimonium-
stelsel zou uitsluiten, ook bij toepassing in den vorm, door
den Utrechtschen Senaat aanbevolen in zyn adres aan de
Tweede Kamer der Staten-Generaal van 13 Februari 1875
(blz. 15 en v.); 2^. in hoeverre met de afschaffing der col-
legegelden de bezwaren, vroeger van de zijde der docen-
ten tegen het stelsel geopperd, kunnen geacht worden te zijn
vervallen; 3^. welke voorwaarden de docent aan het afgeven
van het testimonium ondersteld wordt te verbinden.

Bij de overweging van de eerste der drie genoemde vragen
heeft de Commissie lang stil gestaan, omdat het antwoord
daarop tegelijk beslist, of de invoering van testimonia bij het
academisch statuut bereikbaar is al dan niet.

Door sommige leden Uwer Commissie werd die invoering zeer
gewenscht, en ook de mogelijkheid daarvan met warmte ver-

cxxv

decligd. De discussie leidde echter meer en meer tot de over-
tuiging, dat inderdaad de geest der Wet een testimonium-
stelsel, in welken vorm dan ook, uitsluit. Wel is waar ver-
biedt de Wet niet uitdrukkelijk het uitreiken van testimonia,
maar blijkbaar is de wetgever uitgegaan van het denkbeeld
eener volkomen scheiding tusschen het onderwijs en de exa-
mina. Dit blijkt ten volle uit art. 85, waarvan de eerste
woorden luiden: »Tot het afleggen der examens wordt ieder,
» onverschillig waar hij de daarvoor vereischte kundigheden heeft
» opgedaan, toegelaten." Bij invoering uu der testimonia zou-
den onderwijs en examen weer met elkander in verband worden
gebracht en de vStaat zou zijn monopolie hernemen, door begun-
stiging der leerlingen die van zijn inrichtingen gebruik maken.

Nog meer dan art. 85 is wellicht . art. 87 met het testi-
monium-stelsel in strijd. Dit art. toch bepaalt, dat alle exa-
mens aan de universiteiten door de faculteiten worden afge-
nomen. Een privaat-onderzoek naar de bekwaamheid van den
student, als voorwaarde voor het uitreiken van het testimo-
nium, schijnt dus verboden.

De beantwoording der beide andere vragen kan natuurlijk
niet veel belang meer inboezemen, indien de eerste in dien
zin is beslist, dat de invoering onmogelijk wordt geacht. Hier
zij alleen vermeld, dat enkele leden der Commissie van oordeel
waren, dat de herinneringen aan de misbruiken nog te leven-
dig zijn, om een herstel der testimonia mogelijk te achten,
terwijl anderen meenden (in overeenstemming met het ge-
voelen van den Utrechtschen Senaat), dat de gronden, waarop
vroeger de testimonia zoo sterk werden veroordeeld, thans
vervallen zijn, en niet dan noode toegaven, dat de wet het
weder invoeren niet schijnt te gedoogen.

Wat de derde vraag betreft, de regeling der voorwaar-
den, waarop een testimonium behoort te worden afgegeven,
is de Commissie niet tot een afdoend antwoord gekomen.
Het voorstel om, zonder tentamen, het testimonium te ver-
leenen aan hoorders, die blijken van belangstelling hadden
gegeven, en hen, die geen belangstelling getoond hadden, aan

CXXVI

het examen te onderwerpen vond, om de moeilijklieid der
beoordeeling, geen algemeenen bijval, terwijl het tentamen
eensdeels te zeer in strijd scheen met art. 87 der Wet en
anderdeels de bedoeling der testimonia geheel dreigt te ver-
ijdelen. Immers, de docent, zoo meende men, zou allicht
zwichten voor den aandrang der studenten en aan geheel
onkundigen het testimonium uitreiken, of gevaar loopen in
een ander uiterste te vervallen en zijne eischen veel te hoog
op te voeren.

Staat nu tot bereiking van het beoogde doel geen andere
weg open?

Wat beoogd wordt is enkel dit : dat, in 't belang der studie,
het onderwijs beter gevolgd worde. De ondervinding nu heeft,
naar het oordeel Uwer Commissie, bewezen, dat alléén door
uitbreiding der verplichte vakken dit doel zal te bereiken zijn.
Welnu — men examineere in al die vakken, waarvoor een
testimonium zou zijn noodig geacht, maar examineere daarin
op andere wijze. Bij de aanwijzing der vakken worde duidelijk
uitgedrukt, in welk vak een graad van kennis zal worden
geëischt, zooals die alléén door opzettelijke beoefening kan
worden verkregen, en in welk vak de examinandus zal kun-
nen volstaan met zoodanige algemeene noties, als door een
trouw bezoek van het college kunnen worden opgedaan.

Wat- gewenscht wordt is immers dit, dat de student niet
geheel vreemd zij op het gebied der aanverwante vakken,
die met zijne hoofdstudie in verband staan, zonder töt
hare grondslagen te behooren, en wier hoofdtrekken hij ken-
nen moet, als men universitaire vorming van hem verlangt.
Bepaalt de studie zich tot de hoofdvakken, dan kan een be-
klagenswaardige eenzijdigheid niet uitblijven, en de univer-
siteiten zouden gevaar loopen in een vereeniging van vak-
scholen te ontaarden. Alléén wanneer de studie niet bin-
nen zoo enge grenzen beperkt blijft, kan die algemeene ont-
wikkeling worden verkregen, waarop men terecht hoogen
prijs stelt, en waarvan de geschiktheid tot een wetenschap-
pelijk beroep in nog hoogere mate afhangt dan van den

CXXVII

graad der aangeleerde bedrevenheid, die toch eigenlijk groo-
tendeels eerst in de praktijk verkregen wordt.

Het hier ontwikkelde voorstel, dat op een vermeerdering
der examenvakken met vermindering der eischen in sommio-e
dier vakken neerkomt, is én in overeenstemming met het beginsel
der Wet, én heeft boven het stelsel der testimonia in elk geval dit
voordeel, dat de beoordeeling nooit aan een enkel persoon,
maar aan de examineerende faculteit blijft overgelaten, wat
tot een heilzame controle aanleiding geeft. Zoowel een te
groote toegeeflijkheid als een te hoog opvoeren der eischen
van de zijde des examinators, worden daardoor binnen de
noodige perken gehouden. Een nadeel zou het zijn, in-
dien de student, zich niet duidelijk rekenschap gevende van
hetgeen van hem wordt verlangd, bij het grooter aantal vak-
ken, die te gelijk moeten worden beoefend, de studie van
het meer bij die van het minder belangrijke mocht achter-
stellen. Doch te dien opzichte zal de praktijk ook al spoedig
de noodige aanwijzing geven.

Nadat de Commissie tot de overtuiging was gekomen,
dat de hier voorgestelde weg de juiste was, heeft zij ge-
meend, tot een voorloopige aanwijzing te moeten overgaan
van de veranderingen, die, wat de bepalingen omtrent de
examina betreft, in het akademisch statuut zouden worden
vereischt. Het kan niet bij haar opkomen, een voorschrift
te willen geven voor het te ontwerpen statuut. Daarover
zal de Minister de Senaten der rijks-universiteiten hebben te
hooren. Wat zij beoogt, is, als het ware, aan een voorbeeld te
laten zien, welke veranderingen in aanmerking- komen. Zij heeft
daarbij rekening gehouden met den omvang der vakken, die
in één examen vereenigd zijn en met de inspanning, die
hunne beoefening kost, en terwijl zij b^ eenige examina het
aantal vakken heeft vermeerderd, heeft zij van sommige vak-
ken de eischen verminderd, door te bepalen, dat van die
vakken slechts de kennis der hoofdtrekken zal worden ver-
langd. Deze uitdrukking is niet vreemd aan het statuut.
Bij de bepalingen omtrent de examens in de theologische

cxxYin

faculteit wordt die uitdrukking herhaaldelijk aangetroffen,
en terwijl ze daar tot geen moeielijkheden heeft aanleiding
gegeven, is er een reden te meer om zich ook bij de andere
faculteiten daarvan te bedienen.

De Commissie heeft zooveel mogelijk vermeden in bijzon-
derheden te treden, daar de samenstelling van het statuut
niet tot hare taak behoort, en heeft zich in haar project, dat
slechts als voorbeeld dienen moet, buitendien bepaald tot drie
faculteiten, namelijk die der wis- en natuurkunde, die der
geneeskunde en die der rechtsgeleerdheid. '

FACULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE.

Candidaats-Examen voor het Doctoraat in

I. Wis- en Sterrekunde
IL Wis- en Natuurkunde.

III. Scheikunde.

IV. Aard- en Delfstof-

kunde,

V. Plant- en Dierkunde.

VI. Artsen ij bereid-
kunde.

Wiskunde (volgens

statuut).

Natuurkunde.

Scheikunde.

Sterrekunde.

Hoofdtrekken der

Plantkunde, der

Dierkunde en der

Delfstofkunde.

Wiskunde (volgens

statuut).

Natuurkunde.

Scheikunde.

Hoofdtrekken der

Sterrekunde.

Hoofdtrekken der

Plantkunde, der

Dierkunde en der

Delfstofkunde.

Natuurkunde.

Scheikunde.

Hoofdtrekken der

Plantkunde, der

Dierkunde en der

Delfstofkunde.

Het doctoraal examen ondergaat geen verandering.

FACULTEIT DER GENEESKUNDE.

Propaedeutisch Exarnen .

Natuurkunde.
, Scheikunde.

Hoofdtrekken der Plantkunde.
» » Dierkunde.

CXXIX

Candidaats-Examen.

Ontleedkunde.
Physiologie en weefselleer.
Algemeene pathologie.
Pharmacognosie.

Doctoraal Examen.

Ziektekundige ontleedkunde.
Bijzondere Pathologie en Therapie.
Hoofdtrekken der Pharmacodynamie.
Praktijk aan het ziekbed.
Ophthalmologie.
Theoretische Heelkunde.

» Verloskunde.

Hoofdtrekken der Gezondheidsleer en der medische
pohtie.

» » Medicina forensis.

FACULTEIT DER RECHTSGELEERDHEID.

Candidaats-Examen.

Geschiedenis en grondbeginselen van het Ronieinsch Recht.
Hoofdtrekken van de Encyclopaedie der Rechtswetenschap.

» » Staathuishoudkunde.

» » Pandecten.

» » Logica.

» » Vaderlandsche Geschiedenis.

Jaarboek 1880.

cxxx

Doctoraal Examen in de

RECHTSWETENSCHAP. STAATSWETENSCHAP.

Burgerlijk recht. Staatsrecht.

Handelsrecht. Volkenrecht, administratief

Staatsrecht. recht.

Strafrecht. Hoofdtrekken van Internatio-

Hoofdtrekken der Burgerlijke naai privaatrecht.

Rechtsvordering. Hoofdtrekken van Staatsin-

Hoofdtrekken d. Strafvordering. stellingen van Nederland en

» vaü het oud va- zijne o ver zeesche bezittingen.

derlandsch recht. Hoofdtrekken van Staathuis-

Hoofdtrekken van het inter- houdkunde.

nationaal privaatrecht. Hoofdtrekken van Statistiek.

De Commissie acht hiermede de taak volbracht te hebben,
die zij zich gesteld had, namelijk het opsporen en aanwijzen
der middelen, waardoor de nadeelige invloed der Wet óp het
houden der lessen, en hierdoor ook op de studie in 't algemeen,
alvast voor een deel zou kunnen worden opgeheven.

Zij heeft niet gemeend U te mogen voorstellen, tot het
bereiken van dit doel al aanstonds op wetsherziening aan te
dringen. Zij verlangt voorshands alleen wijziging van het
zoogenaamd Akademisch Statuut, binnen de grenzen der Wet,
en is van oordeel, dat de uitkomst der door haar aanbe-
volen wijziging niet ongunstig zijn zal. In elk geval zal
langs dezen weg nader kunnen blijken, óf, en, zoo ja, welke wets-
wijziging op dit punt noodig is. Ook op andere punten
zijn voorstellen tot wijziging bij uwe Commissie aan de orde
gesteld, en van den uitslag harer beraadslagingen hoopt zij
later in deze vergadering mededeeling te doen. Het zal zeker
wenschelijk zijn, dat omtrent die verschillende punten gelijk-
tijdig de zienswijze der Akademie aan de Regeeriug worde
kenbaar gemaakt.

De Commissie stelt voor, van dit verslag mededeeling te

CXXXI

doen in de eerste plaats aan den Koning, en voorts afdruk-
ken te zenden aan den Minister van Binnenlandsclie Zaken,
aan den Minister van Financiën, aan liet College van Cura-
toren, aan den Senaat van elke der vier Universiteiten en aan
ieder Senaatslid in het bijzonder.

De Commissie voor Hooger Onderwijs:

F. C. DONDERS, Voorzitter.

T. PLACE, Secretaris.
10 April 1880.

De Voorzitter resumeert de denkbeelden, in het rap-
port neergelegd, en meent dat zij onder de volgende
punten kunnen worden saamgevat.

De wet, die zorgt voor degelijk onderwijs, mist ten eenen-
male haar doel, wanneer zij meebrengt dat van dit onder-
wijs geen gebruik wordt gemaakt. Hiermede is het hooge
belang van het door de Commissie behandeld onderwerp aan-
gewezen.

De uitkomsten van haar onderzoek zijn de volgende:

1*^. De wet van 28 April 1876 heeft een ongunstigen invloed
gehad op het bezoek der colleges : dit blijkt uit de statis-
tiek der inschrijvingen en uit de berichten der docenten.

2^. De oorzaak daarvan is te zoeken in Art. 64 en 65.

30. Er moet worden onderzocht, welke wijzigingen der
genoemde artikels in aanmerking komen.

4P. Terugkeer tot het oude stelsel: voor ieder college be-
talen (het bedrag te storten in de schatkist) geeft het ideaal
prijs van den wetgever: vrije beschikking over alle lessen;
maakt controle moeielijk en zou, om doel te treffen, herzie-
ning vorderen van het statuut.

5*^. De examina belasten met de collegegelden, zou een
aanwijzing vorderen van alle examina in de wet, om ze te

CXXXII

tarifieeren en de vrijstellingen te bepalen — welke aanwijzing
zeer ongewenscht is — en is bovendien in strijd met het be-
ginsel van vrijheid van onderwijs.

6*^. Het tegenwoordig stelsel behouden, met reductie van
het inschrijvingsgeld, verdient de voorkeur en zou, verbon-
den met wijziging van het statuut, het doel kunnen bereiken.

70. Herziening van het statuut, in dien zin dat kennis
in meer vakken bij de examens gevorderd wordt, kan, ook
zonder wetswijziging, verbetering aanbrengen,

8^. Toepassing van het testimoniumstelsel op een deel
dier vakken is in strijd met het beginsel der wet.

9*^. Er zal dus moeten worden aangewezen, in welke
vakken een meer grondige kennis, in welke slechts de hoofd-
trekken gevorderd worden.

10°. De bedoelde wijziging van het statuut wordt aan-
bevolen.

Blijkt, ook na die wyziging, wetsverandering noodig te
zijn, dan kan deze aan de Regeering worden aanbevolen te
gelijk met andere wijzigingen, die bij de Commissie aan de
orde zijn gesteld.

De debatten over het Rapport worden thans geopend.

De Heeren Boot, C. A. J. A. Oudemans, Buys Bal-
lot en J. A. C. OüDEMAXS dragen eenige aanmer-
kingen voor op het project van statuuts-verandering,
'twelk, als voorbeeld van hetgeen in dat opzicht zou
kunnen gewenscht worden, aan het Rapport is toe-
gevoegd. Zij worden ten deele door den Heer de GtEER,
ten deele door den Voorzitter beantwoord, die beiden
de geopperde bezwaren trachten te weerleggen. Onder-
tusschen is er bij sommige leden bedenking gerezen,
of een Rapport eener Commissie wel een onderwerp van
discussie en van voorstellen tot verbetering kan zijn,
en vindt de Heer Opzoomer, die dit ten sterkste ont-
kent, hierin aanleiding om voor te stellen dat de debat-
ten over het Rapport niet verder voortgezet en eerst

CXXXIII

zal worden uitgemaakt: of dit laatste voor wijziging
vatbaar is, ja of neen?

Andere leden meenen dat het doeltreffender ware
over de laatste alinea van liet Rapport te stemmen,
waarin over de aanbieding daarvan aan den Koning
en andere hooge Staatsbearabten gesproken wordt.

Na nog eenige debatten over de voorkeur, aan een
dezer voorstellen te schenken, sluit de Yoorzitter de
beraadslagingen, en brengt hij de motie van den Heer
Opzoomer: „In het Rapport kunnen door de Verga-
dering geene wijzigingen worden gebracht", in stem-
ming. Hij verbindt er het denkbeeld aan, dat, zoo die
motie wordt aangenomen, de verzending van het Rap-
port aan den Koning en de hooge Staatsbeambten vervalt.

De motie wordt met 17 stemmen vóór, 12 stemmen
tegen, benevens 1 blanco briefje, aangenomen.

De Heer Kuenen stelt thans voor, het Rapport in
dien zin te wijzigen, dat de proeven eener statuten-
regeling daaraan ontnomen en het derhalve tot de eerste
12 bladzijden worde teruggebracht.

De Heer J. A. C. Oudemans meent dat het voorstel
van den Heer Kuenen onaannemelijk is, omdat het
lijnrecht strijdt tegen de zooeven gevallen beslissing, en
wordt in deze opvatting door onderscheidene sprekers
gesteund.

De Heer Kuenen en de Voorzitter zijn van oordeel,
dat niet een enkel lid der Vergadering, doch wel de
Commissie, welke tot de samenstelling van het Rapport
heeft medegewerkt, aan de Vergadering kan voorstellen
om dit laatste in ge wijzigden vorm opnieuw in stem-
ming te brengen, en vraagt aan de Heeren de Geer
en Place of zij, evenals hij, het voorstel Kuenen wen-
schen te steunen. Het antwoord dezer Heeren luidt
toestemmend.

CXXXIV

Na nog eenige woordenwisseling over het bedenkelijke
der wending, door de Commissie aan de zaak gegeven,
stelt de Heer Opzoomer voor, het advies té volgen van
den Heer HuGO de Vries, d. i. de meergenoemde laatste
alinea van het Rapport in stemming te brengen en
deze nu enkel te doen slaan op de eerste 12 bladzijden
daarvan, en dus de statuten-regeling buiten beschouwing
te laten.

De Voorzitter neemt dit voorstel over.

Met - 1 6 tegen 1 1 stemmen wordt die laatste alinea
afgestemd.

Hiermede is beslist, dat het Rapport noch in den
oorspronkelijken, noch in den gewijzigden vorm aan den
Koning en de hooge Staatsbeambten zal worden aan-
geboden.

De Voorzitter stelt uit naam der Hooger-Onderwijs-
Commissie voor, haar de vrijheid te verleenen, voortaan
zelve haren Voorzitter te benoemen en die keuze niet
meer te doen afhangen van de verwisseling van den
voorrang der Afdeelingen. •*

De Heer Naber vraagt, welke motieven tot het doen
van dit voorstel hebben geleid.

De Voorzitter antwoordt, dat het 1*^ niet wenschelijk
is eene regeling te bestendigen, die de mogelijkheid
meebrengt, dat soms tot Voorzitter iemand worde aan-
gewezen, die met het streven der Commissie voor Hooger-
Onderwijs niet is ingenomen, en 2°. dat het voor den,
goeden gang van zaken in die Commissie wenschelijk
kan geacht worden, dat de Voorzitter niet telken jare
afwissele.

Het voorstel wordt daarop met algemeene stemmen
aangenomen.

cxxxv

Een tweede voorstel der Hooger-Onderwijs-Commissie,
bij monde van den Voorzitter aan de Vergadering meege-
deeld, houdt in, dat de twee vacaturen, welke jaarlijks
in de Commissie ontstaan door het aftreden van één
lid der Natuur- en een ander der Letterkundige Afdee-
ling, bij de niet dadelijke herkiesbaarheid der aftre-
denden, niet meer door eene keuze uit alle overige
leden, maar slechts uit twee tweetallen, door de Com-
missie zelve aan de Vereenigde Vergadering aangeboden,
moge geschieden.

Ook dit voorstel wordt met algemeene stemmen aan-
genomen, en als vervolg daarop thans tot het doen
eener keuze aan de Vergadering de volgende tweetallen
voorgesteld :

voor een lid uit de Afdeeling Natuurkunde : de Hee-
ren Dondeks en Buys Ballot;

voor een lid uit de Afdeeling Letterkunde : de Heeren
TELLEaEN en Gr. DE Vries.

Met aanzienlijke meerderheid w^orden daarop de Hee-
ren Donders en de Vries tot leden der Hooger-Onder-
w^ijs-Commissie gekozen.

De Heer Donders neemt het lidmaatschap aan ;
aan den Heer G. de Vries zal van de op hem geval-
len keuze mededeeling worden gedaan.

Alsnu wordt voorgelezen het Verslag der Charter-
Commissie, aldus luidende:

VERSLAG DEE COMMISSIE VAN HET OORKONDENBOEK VAN HOL-
LAND EN ZEELAND.

De Commissie" voor het Oorkondenboek heeft de eer het
volgende aan de Akademie mede te cleelen.

CXXXVl

Zooais reeds vroeger berigt is, heeft de bewerker voor bet
tweede tijdvak, namelijk dat der Graven uit bet buis van
Henegouwen, zicb vooreerst bezig gehouden met het opsporen
en in eenen inventaris opteekenen van alle HoUandscbe en
Zeeuwsche oorkonden, tot dit tijdvak betrekkelijk. Die ar-
beid is thans geheel afgeloopen en bevat, voor slechts 45 ja-
ren, meer dan de eerste afdeeling van het Oorkondenboek,
voor vijf eeuwen. Het voornemen was dan ook om die op-
gave alleen te doen dienen ter beoordeeling van wat aanwezig
was, en wat in het Oorkondenboek in extenso, wat slechts
in uittreksel zou worden opgenomen, met welk doel dan ook
reeds de charters van het Rijksarchief tot 1320 grootendeels
werden afgeschreven, doch al weder werd dit plan door de
omstandigheden verijdeld : gelukkig niet zooais vroeger door
den dood, maar door de verplaatsing van den bewerker.

De heer Dr. P. L. Muller, toenmaals ambtenaar bij het
Rijksarchief, werd namelijk als hoogleeraar in de geschiedenis
naar Groningen beroepen. Hierdoor was het voor hem on-
doenlijk, zelf de uitgave der oorkonden te bewerkstelhgen, en
even ondoenlijk bleek het eenen opvolger voor die taak te
vinden. Ouder die omstandigheden, achtte de Commissie het
wenschelijk, ten minste den gemaakten inventaris U ter uit-
gave aantebieden; want al kan deze het Oorkondenboek niet
vervangen, hij leert nieuwe bouwstoffen voor het behan-
delde tijdvak kennen en wijst aan, waar_ die te raadple-
gen zijn.

De uitgave van dit stuk hangt dus geheel van de Aka-
demie af. Zoodra deze verklaart tot die uitgave bereid te
zijn, kan het drukken beginnen.

's Gravenhage, Namens de Commissie:

28 Maart 1880. L. Ph. VAN DEN BERGH.

De Secretaris stelt voor, de beslissing over de aan-
gelegenheid, waarvan sprake is in de laatste alinea van
het schrijven des Heeren yan den Bergh, over te laten

cxxxvn

aan het Bestuur der Akademie. De Vergadering hecht
hieraan hare goedkeuring.

VI.

Het Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en
Penningkabinet luidt als volgt:

VERSLAG AANGAANDE DE BOEKERIJ EN HET MUNT- EN PEN-
NINGKABINET.

De Bibliotheek der Akademie blyft steeds, zoo door ruiling
met andere geleerde lichamen als door geschenken, rijkelijk
aanwassen, en de meermalen geuite wensch naar eene groo-
tere ruimte tot berging van den boekenschat begint dan ook
hoe langs zoo dringender te worden. Tal van boeken moeten,
uit gebrek aan plaats, op de zolderverdieping geborgen wor-
den, welke regeling^ natuurlek allerhande bezwaren na zich
sleept.

De hoop der Akademie blijft, onder deze omstandigheden,
meer dan ooit gericht op het vooruitzicht, dat, als eenmaal
het Museum voor Schilderijen voltooid zal zijn, het geheele
Trippenhuis ter harer beschikking gesteld moge worden.

In het afgeloopen jaar is het 2e gedeelte van Deel III
van den Catalogus in manuscript gereed gekomen. Het be-
vat de werken over Geneeskunde, Wiskunde, Sterrekunde,
Natuur- en Scheikunde, Planten- en Dierkunde en Schoone
Kunsten. Met het drukken daarvan is een begin gemaakt.
Tegen het najaar zal dit gedeelte ter verzencÜng gereed en
de geheele Catalogus der Bibliotheek daarmede volledig zijn.

Thans moeten gecatalogiseerd worden:

1^. de Dissertaties, voor zoo verre die in den Catalogus, bij
een toekomstigen herdruk, onder de verschillende vak-
ken verdienen opgenomen te worden. Onder die van
buitenlandsche Universiteiten zijn er vooral zeer be-
langrijke.

cxxxvni

2^. de verzameling werken van Bilderdijk, die, als de
Catalogus herdrukt wordt, eene plaats bij Letterkunde
zullen moeten vinden;

30. al de Geschied- en Letterkundige werken, die sedert
het verschijnen van de vorige deelen van den Cata-
logus iu de Bibliotheek zijn opgenomen.

In het afgeloopen jaar is een begin gemaakt met de sa-
menstelling van een alphabetischen Catalogus van de geheele
Bibhotheek, op losse blaadjes, met de noodige verwijzingen.
Daaraan bestaat groote behoefte. Immers, de Catalogussen
hebben geene registers en daardoor is het vinden der boe-
ken dikwerf lastig en tijdroovend. Nu het 2e gedeelte van
Deel III ter perse is, kan hieraan met kracht worden voort-
ge werkt.

De thans gecatalogiseerde boeken, die voor het meerendeel
jaren achtereen op een zolder werden bewaard, verkeerden
voor een groot deel in een zeer slechten staat. Aan het binden
en opknappen daarvan moest daarom eene belangrijke som
worden besteed.

Toen gebleken was, dat de Bibliotheek zeer vele dubbelen
rijk was, werd den Minister van Binnenlandsche Zaken om
verlof gevraagd, deze tegen een zeker aantal dubbelen der
Universiteits-Bibliotheek te ruilen, onder voorwaarde, dat beide
verzamelingen in waarde en gehalte tegen elkander zouden
opwegen. Dit verlof is verleend en eene eerste ruiling is
daarvan het gevolg geweest. Zij zal later door eene tweede
kunnen worden gevolgd.

Onder de boekwerken, der Akademie ten geschenke aange-
boden, verdienen eene bijzondere vermelding:

1^. Joh. Hilman. Ons Tooneel. Aanteekeningen en geschied-
kundige overzichten. Amsterdam, 1879. gr. 8°.

2°. Catalogue of Scientific papers (1864 — 1873) compi-
led by the Royal Society of London, 1879. Yol.

vm. 40.

8*^. Ch. Pickeeing. Chronological history of plants. Boston,

1879. 40.

CXXXIX

4^. J. F. LouBAT. The medaillic history of the United
States of America, 1776 — 1876. New- York, 1878.

Vol. I, n. 40.

b^. Compte reudu de la Commission impériale archéolo-
giqiie pour l'anneé 1876. St. Petersbourg, 1879. Folio,
met atlas in plano.

6°. D. F. Freiherr von Ebeestein. Geschichte der Frei-
.herrn von Eberstein und ihrer Besitzungen. Sonders-
hausen, 1865. 8*^. Nebst urkundliche Nachtrage und
Beigabe. Dresden, 1878. 4».

Voor het Penningkabinet werden in 1879 ontvangen:
l*^. eene bronzen medaille.

Voorzijde: de beeltenissen van de Koningen Christi-
AAN I en Christiaan IX van Denemarken,
MDCCCLXXIX.

Keerzijde: Pallas, staande, reikt de rechterhand aan eene
zittende vrouw, die met de linkerhand steunt
op het wapenschild van Denemarken.

Omschrift: Quattuor exegit sperat nova saecula vivax.

Onderschrift : Universitas Havniensis.

2P. eene bronzen medaille, geslagen bij het vijfde eeuwfeest
der Prager hoogeschool.

Voorzijde: het standbeeld van den stichter of bevestiger,

met omschrift: Universitas Carolo-Ferdinandea.

Keerzijde : Exactis centum ab origine lustris. MDCCCXLVIII.

3^. eene koperen penning.

Voorzijde: Hortus medicus, met een emblema.
Keerzijde: 1684. Maeïinüs de Bosch. Daaronder het
wapen van Amsterdam, omgeven door twee
hoornen van overvloed.

De Algemeene Secretaris,
C. A. J. A. OUDEMANS.

CXL
VII.

Wordt gelezen het ontwerp van een schrijven der
Akademie aan Z.E. den Minister van Binnenlandsche
Zaken, naar aanleiding van een bij het Bestuur inge-
komen brief van den Hoogleeraar BuYS Ballot, waarin
de zedelijke steun der Akademie bij 's Lands Regeering
wordt ingeroepen, opdat deze gelden beschikbaar stelle
ter deelneming van Nederland aan het internationale
plan om een jaar lang synchronische waarnemingen van
meteorologische en magnetische verschijnselen te doen
in de Noorderpoolstreken.

Het ontwerp luidt als volgt:

Toen de ïïoogleeraar Buus Ballot op den 29**^" Novem-
ber 1879, in de vergadering der Afdeeling Natuurkunde van
de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, de aandacht
zijner medeleden bepaalde bij den uitslag der internationale
meteorologische conferentie, van den 1^*'^° tot den 6'^^° Oc-
tober deszelfden jaars te Hamburg gehouden, met het doel
om over de tijdelijke stichting van meteorologische stations
in de arctische en antarctische gewesten te beraadslagen,
werd door de aanwezigen niet enkel op prijs gesteld dat ons
Vaderland op die bijeenkomst was vertegenwoordigd geweest,
maar bovenal met belangstelling vernomen, dat de Directeur
van ons Koninklijk Meteorologisch Instituut de belofte had
durven uitspreken, dat Nederland zijne beste krachten zoude
inspannen om met Noorwegen, Zweden, Rusland, Denemar-
ken, Duitschland en Oostenrijk, tot het welslagen der onder-
neming het zijne bij te dragen.

De Heer Buus Ballot toch kwam op die vergadering met
geen bepaald mandaat, veel minder met de zekerheid, dat de
geldsom, noodig om van hier eene expeditie naar het Noor-
den uit te zenden, hetzij door de Regeering verleend of door
b^zoudere personen zoude worden bijeengebracht. Integendeel :

CXLI

toen zijne meening over de houding van Nederland in de
onderwei-pelijke aangelegenheid gevraagd werd, was het en-
^el zijn vertrouwen op de zucht van Regeering en Natie om
de eer des Vaderlands ook op het gebied der wetenschap te
handhaven, en, gedachtig aan wat onze voorouders hadden
tot stand gebracht, zich dat voorgeslacht waardig te betoonen,
dat hem niet deed aarzelen te verklaren, dat Nederland ook
nu niet achterblijven en zich nogmaals zou aangorden om,
liefst op Spitsbergen en Nova Zembla, roem voller gedachte-
nis, den voet aan wal te zetten en aldaar den zetel zijner
werkzaamheid op te slaan.

Vergeten wij daarbij niet, dat de Heer Buus Ballot de
eerste geweest was, die (in 1872) de wenschelijkheid had
aangetoond, enkele blijvende observatoria in de poolstreken
op te richten, en dat het hem dus niet anders dan hoogst
aangenaam konde zijn, ook het zeer verwante plan van lui-
tenant Weijpeechï, waartoe deze alleszins doeltreffende maat-
regelen voorsloeg, met volkomene goedkeuring te ondersteunen.

Wat door de te Hamburg vergaderden gewenscht werd,
kan kortelijk worden saamgevat in de mededeeling, dat in
de poolstreken, op verschillende plaatsen rondom de polen,
observatoriën mochten worden opgericht; gedurende een ge-
heel jaar, en wel van 1 September 1881 tot uit. Augustus
1882, volgens een uitgewerkt plan, synchronische waarne-
mingen zouden worden gedaan, zoowel van meteorologische
als van magnetische verschijnselen ; en dat die waarnemingen,
na den afloop der expeditie tot één geheel bewerkt, met de
daaruit voortgevloeide gevolgtrekkingeu binnen een jaar zou-
den worden wereldkundig gemaakt.

Het hier omschreven plan werd reeds in 1877 ter uit-
voering voorbereid, toen Rusland, de mogendheid wier krach-
tige medewerking allerminst gemist konde worden, in een
oorlog gewikkeld werd. Onder deze omstandigheden moest
het voornemen voor onbepaalden tijd worden uitgesteld, wat
echter niet verhinderde, dat onze Koninklijke Akademie van
Wetenschappen, bij eene missive van 11 Mei 1877, door den

CXLH

toenmaligen Minister van Binnenlandsclie Zaken in liet bezit
gesteld der bescheiden, welke op de zaak betrekking hadden,
een zeer gunstig verslag daarover uitbracht, hetwelk, gedag-
teekend van 23 Nov. 1877, blijkens de daaronder geplaatste
handteekeningen, niet enkel door de natuur-, maar ook door
de letterkundige Afdeeling bekrachtigd was.

Met zeer veel juistheid maakten de stellers van dat ver-
slag toenmaals de opmerking, dat het uitstel, 't welk de on-
derneming door de verwikkelingen in Rusland ondervinden
moest, hoe bedroevend ook, voor Nederland echter die licht-
zijde aanbood, dat dit land, in nautischen zin onvoorbereid
om aan den voorgestelden internationalen arbeid deel te ne-
men, thans de gelegenheid had, de elders herleefde beweging
op arctisch gebied te volgen en zich den tijd ten nutte te
maken om, door het uitzenden van expeditiën naar het
Noorden, de zeeheden te vormen, waaraan later het uitbren-
gen van een wetenschappelijk station zoude kunnen worden
toevertrouwd.

Het groot belang, voor een zeevarend en handeldrijvend
volk, als oefenschool zijner zeelieden, aan zulke reizen ver-
bonden, mocht reeds te lang zijn over het hoofd gezien, er
kon de niet aan worden getwijfeld of de vooruitzichten, thans
in het verschiet gesteld, zouden de natie wakker schudden
en uit haar toestand van kalme onverschilhgheid doen ont-
waken.

Het is van algemeene bekendheid, dat de wenschen, in dat
verslag geuit, werkelijk bij de Natie leven. Immers, z^ zelve
heeft onmiddellijk aan de oproeping van het hoofdcommittee
voor de tochten naar de Barentszee, cÜe, ofschoon hoofdza-
kelijk uit piëteit jegens onze beroemde poolvaarders, tot het
vertoonen van de vlag, tot het oefenen van zeeofficieren en
matrozen, tot het leeren kennen van de beweging van het
ijs in het hooge Noorden ondernomen, in zekeren zin als
voorbereidingstochten mogen worden aangemerkt, gehoor ge-
geven en twee expeditiën naar Spitsbergen en Nova Zembla
uitgezonden. De zeeofficieren, die ze leidden, mochten, van

cxLm

daar teruggekeerd, de voldoening smaken, dat de verkregen
uitkomsten niet enkel in, maar ook buiten ons vaderland
met zoo veel lof werden vermeld, dat nu reeds pogingen in
het werk worden gesteld om eene derde expeditie in zee te
krijgen en vele inwoners dezer landen opnieuw bereid zijn
daarvoor offers te brengen.

Verkeeren wij dus thans in een veel beteren toestand dan
in 1877 om aan de opnieuw ter sprake gebrachte arctische
expeditie deel te nemen, zoo rijst de vraag, of de Koninklijke
Akademie van Wetenschappen nog steeds bij hare meeniug
blijft volharden en de onderneming van dien aard blijft achten,
dat zij de medewerking van-Nederland daarbij, ook nu nog,
zou durven aanbevelen?

Het doel van het tegenwoordig schrijven is geen ander
dan uwe Exc. die aanbeveling met den meesten nadruk aan
het hart te leggen. De Koninklijke Akademie van Weten-
schappen is en blijft zeer gunstig voor het uitzenden eener
arctische expeditie gestemd, en, waagt zij het, hare meening
openhartig ter Uwer kennis te brengen, het is : dat Nederland
minder dan eenige natie bij die onderneming mag worden
gemist; dat zijn aandeel in de ontdekkingen in die gewesten ;
zijn belang en zijne roeping als zeevarende mogendheid; het
feit, dat het eerste' denkbeeld der thans te volgen wijze van
waarnemen in Nederland is ontstaan, aan onze Natie niet
alleen het recht geeft, maar haar bijna de verplichting op-
legt, aan deze internationale arctische onderneming een werk-
zaam deel te nemen. Vooral moet de Akademie Uwer Exc^.
aandacht vragen voor hare verzekering, dat de onderneming
zelve van het hooo^ste belang is voor de kennis van het aard-
magnetisme, zoodat het niet missen kan of het voorgenomen
onderzoek, volgens het nauwkeurig beraamde en door een
genoegzaam aantal natiën vastgestelde plan, moet vruchten
dragen, op geene andere wijze te verkrijgen. Het geldt eene
expeditie van gelijken rang als die ter waarneming van den
overgang van Venus over de zon.

Volgens de laatot ingewonnen berichten, heeft de Deensche

CXLIV

Regeering het geld, noodig voor een volledig meteorologisch
en magnetisch station in Upernivik toegestaan ; is in Zweden
eene som van 9000 kronen aan de Storthing gevraagd als
derde gedeelte van een bedrag van 32000 kronen voor een
station in Finmarken; heeft de Keizerlijke Admiraliteit in
Duitschland nu reeds een oorlogschip naar Georgië gezonden
om den toestand aldaar voorloopig in oogenschouw te nemen ;
heeft het vermogend Aardrijkskundig Genootschap in Rusland
de zorgen voor de deelneming van dit Rijk op zich genomen,
en hebben in Oostenrijk graaf Wilzeck en luitenant Wey-
PRECHT zich aangeboden: gene om de onderneming zelf te
bekostigen, deze om de leiding daarvan op zich te nemen. Al
deze pogingen mogen bij Uwe Exc. den indruk verlevendigen,
dat ook elders veel van de expeditie verwacht en de daardoor
te verkrijgen uitkomsten van hooge wetenschappelijke waarde
gerekend worden.

De Koninklijke Akademie van Wetenschappen heeft zelve
geene fondsen, welke haar in het onderwerpelijk geval van
dienst zouden kunnen zijn; doch waarover zij wel kan be-
schikken is : de macht van haar woord. De Directeur van het
Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch Instituut uitte den
wensch, dat de Akademie hem haar zedelijken steun mocht
verleenen, opdat het hem mogelijk zou worden, zijne belofte
gestand te doen. Het zij dit Lichaam veroorloofd te onder-
stellen, dat die steun is de voorafgaande aanbeveling is neer-
gelegd.

Het ontwerp wordt goedgekeurd en zal dus den Mi-
nister worden aangeboden.

VIII.

Ten slotte heeft de verwisseling der Afdeelingen
plaats, die thans overgaat op die der Taal-, Letter-,
Geschiedkundige en Wijsgeerige wetenschappen, en sluit
de Voorzitter de vergadering.

BRIEF

DER

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

AAN

Z. EXC. DEN MINISTER VAN BINNENL. ZAKEN,

OVER HET VERBINDEN VAN DIRECTEURSWONINGEN AAN
LABORATORIA, OBSERVATORIA, MUSEA, ENZ.

In de onlangs gehouden Vereenigde Zitting der beide
Afdeelingen van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen,
werd door de Commissie voor het Hooger Onderwijs uit haar
midden eene memorie ter tafel gebracht, waarin de wensche-
lijkheid betoogd werd dat de Akademie, zich grondende op
Art. 3 b. van het Organiek Reglement, tot Uwe Exc. een
voorstel zou richten, 't welk haar voorkwam in het belang
der wetenschap dringend gevorderd te worden, en hetgeen
in het kort hierop neerkomt, dat voortaan van Regeeringswege
geene Laboratoria, Observatoria, Musea, enz., meer worden
opgericht, zonder dat daaraan eene woning voor den Direc-
teur dier Inrichtingen verbonden is.

Het denkbeeld, door de Commissie breedvoerig toegelicht,
werd door de Vergadering overgenomen, en het tegenwoordig
schrijven heeft dan ook ten doel. Uwe Exc. niet enkel met
dat voorstel te naderen, maar tevens de gronden te ontvouwen
waarop het steunt.

In het algemeen kan de stelling zeer goed verdedigd
worden, dat dirigeeren, d. i. besturen, de onafgebroken zorg
vordert van den dirigent, en dat deze enkel verleend kan

imi Zijne Exc. den Minister
van Binnenlandsdie Zaken

te 's Gravenhage.
Jaarboek. 1S80. **

XCLVI

■wordeu, als de dirigent niet telkens, en telkens opnieuw,
zich behoeft te verplaatsen, hetgeen met hem, die buiten het
terrein zijner werkplaats woont, toch het geval zal zijn.

Let men echter op de eischen, die men aan den Bestuur-
der eener werkplaats voor H. O. stellen mag, dan kan in
bijzonderheden worden aangetoond, dat het dezen onmogelijk
zal wezen, het Laboratorium, Observatorium, Museum, den
Hortus Botanicus, ooit volledig aan zijne bestemming te doen
beantwoorden, indien hem niet vergund wordt in die Instel-
ling te wonen en ze als het heiligdom te beschouwen, welks
bloei en inwendig leven hem ter behartiging werd toever-
trouwd.

De hierboven genoemde lustellingen moeten én als prac-
tische kweekscholen voor de studeerende jongelingschap, én
als de plaats beschouwd worden, waar hare voorgangers zich
aan den dienst der wetenschap zullen blijven wijden. Er moet
worden gewerkt : de leerKngen zullen er zich hebben te oefenen
onder toezicht van hun voorganger, en de voorganger zal
zich zijn vrijen tijd ten nutte maken om zich voor zyne taak
voor te bereiden of eigen onderzoek voort te zetten. Het
voorbeeld van den meester zal van onmiskenbaren invloed
zijn op de handelingen, den ijver, de neiging zijner jongeren,
en te zamen zullen zij den roem kunnen helpen handhaven
der Hoogeschool, die hen in staat stelde de wetenschap te
dienen, zich zelven te bekwamen en der Maatschappij ten
zegen te zijn.

Zal dat doel echter bereikt worden, dan behoort den
leidsman der studenten en vertegenwoordiger der wetenschap
ook alles gegeven te worden wat hem de uitvoering zijner
taak gemakkelijk kan maken; wat hem zal kunnen doen
woekeren met zijn tijd; wat hem in dagen van ongesteldheid
niet zal nopen den arbeid terstond te staken ; wat hem, na
zijne beste levensjaren aan de verheffing der Hoogeschool en
den vooruitgang der wetenschap te hebben gewijd, niet zal
doen opzien tegen de dagen, waarin de naderende ouderdom
Zyn invloed zal doen gevoelen of eene min gunstige gezond-

cxLvn

heid met het kliniinea der jaren de lasten van het ambt
dubbel zwaar zal doen wegen.

En hoe zal dat anders bereikt kunnen worden dan door
den maatregel, waarbij men den Hoogleeraar doe wonen in
zyn laboratorium? Dit is het eenige middel om alle waar-
nemingen, ook die, welke des avonds of des nachts gecon-
troleerd moeten worden, mogelijk te maken ; den geleerde te
vrijwaren voor den last, dat zijne aanteekeningen, zijne boe-
ken, zijne hulpmiddelen, op twee plaatsen verspreid en dus
telkens tijdelijk niet te bereiken zullen zijn ; hem den noo-
deloozen en tijdroovenden omhaal van twee studeerkamers te
besparen; hem tot het voortzetten zijner lessen bij lichte on-
gesteldheden aan te sporen; minder krachtige personen hun
dienst dragelijker te maken; bij ouderen van dagen de veer-
kracht te steunen.

Een ieder, die ooit aan het hoofd eener werkplaats voor
H. O. gestaan heeft, zal kunnen getuigen, hoe de arbeid daar
verricht; de aanteekeningen daar gemaakt; de toestellen daar
in orde gebracht, op den duur zijne ziel blijven vervullen;
hoe ontelbare malen hij, in zijne van die plaats verwijderde
woning, gewenscht heeft zijn laboratorium even te kun-
nen betreden om er voor eene les, voor eene proef, voor
een onderzoek, nog iets na te zien of in orde te brengen;
welk een tijdverlies het heen- en weêrloopen hem gekost heeft.
En dit alles geeft ons dan ook de verklaring aan de hand,
waarom het laboratorium van een geleerde noch met een
kantoor, noch met een atelier te vergelijken is, wgl men deze
verlaat met het doel om verstrooiing in andere bezigheden
te zoeken.

Wenden wij onze blikken naar Duitschland, dan ont-
dekken wij hoe datgene, wat wij hier wenschen te zien in-
gevoerd, aldaar aan de orde is. Geene werkplaats voor H. O.
wordt daar gebouwd, zonder dat er eene woning voor den
Directeur aan is verbonden. En in ons Vaderland is het tot
hiertoe regel geweest, dat de Bestierders van 's Rijks planten-
tuinen in die tuinen woonden, terwijl, bij het bouwen van

cxvLin

de Sterrewacht te Leideu, de noodzakelijkheid der inwoning
van den Hoogleeraar in de Astronomie helder werd ingezien.

De Akademie wenscht, dat het beginsel, bij het stichten
van Botanische tuinen en Sterrewachten gehuldigd, algemeen e
toepassing vinde. De diensten, door de Directeuren dezer
Inrichtingen aan de studeerende jongelingschap en de weten-
schap te bewyzen, mogen in aard van die van andere Hoog-
leeraren verschillen — allen behooren even hoog te worden
aangeslagen en dus dezelfde waardeering te ondervinden.

De Koninklijke Akademie van Wetenschappen meent dus
geheel in den geest harer statuten te handelen, door Uwe
Exc. op de hooge wenschelijkheid van den door haar aan-
geprezen maatregel te wijzen en van Uwe verlichte zorgen
te vragen, dat voortaan aan alle werkplaatsen voor H. O.,
waarvan het bestuur aan een der Hoogleeraren wordt op-
gedragen, eene woning voor dien Hoogleeraar verbonden en,
waar de gelegenheid zich daartoe aanbiedt, aan de bestaande
nog worde toegevoegd, waartegenover dan de verplichting
van dezen zou staan om geen ander dan dit verblgf te
betrekken.

Namens de Koninklijke Akademie van

Wetenschappen,

de Algemeens Secretaris,

C. A. J. A. OUDEMANS.

Amsterdam, 8 Mei 1880.

LEVENSBERICHT

RÜDOLPH HERMAN CHRISTIAAN CAREL SCHIEFER

KI. ^V, VAN aORKOM.

Correspondent der Natuurkundige Afdeeling.

Door het Bestuur der Akademie uitgenoodigd, voor liaar
Jaarboek een leveusbericlit vau Scheffer te schrijven, heb ik
het een weemoedig voorrecht geacht, die taak te mogen aan-
vaarden.

Ook mij was 't jaren lang gegund, op Java tot zijn ver-
trouwden kring te behooren. Over de trouw van dat vrien-
denhart uit te wijden, zijn karakter als mensch te huldigen,
ik weet, het is niet van deze plaats. Maar, de onvergetelijke
vriend, de edele mensch, hij was ook de verdienstelijke bur-
ger ; de kloeke, rustelooze beoefenaar der wetenschap — en op
dezen hier te mogen wijzen, 't is mij een behoefte, een plicht
der dankbaarheid.

Hiervan toch ben ik overtuigd: onder de namen van hen,
die, in onzen leeftijd, door hunne studiën op zuiver botanisch
terrein, of op landhuishoudkundig gebied, een tijdperk van
nieuwen bloei en frisch leven hielpen voorbereiden — • zal ook
de naam van Scheffer, in het boek der geschiedenis, met
eere vermeld blijven.

Jaarboek 1880, 1

( 2 )

Onze ScHEFFER werd geboren te Spaarndam, den 12'^^° Sep-
tember 1844. Zijn vader, Joseph Willem Frederik (geb. te
Beverwijk, 29 Aug. 1815, overleden te Weesp, 6 Juni 1879)
was daar geneesheer. In 't jaar 1844 verplaatste hij zich naar
Poortugal, nabi] Rotterdam, alwaar de jonge Rtjdolph zyn
eerste onderwijs op de gemeenteschool, zoomede van de gou-
vernante zijner eenige zuster ontving. (Buiten deze zuster had
Scheffer één broeder, die te Weesp als industrieel gevestigd
is. Zijn moeder, Hermina van Drunen, overleed in 1847.
Haar heeft hij dus nauwlijks gekend, maar aan de tweede
vrouw zijns vaders, C. H. J. van der Looij, gehuwd in 1850
en, kort na haar echtgenoot, in 1879 overleden — was Schef-
fer met de innigste liefde en dankbaarheid gehecht.)

Scheffer's vader was een man van groote wilskracht, met
een ernstigen zin voor de wetenschap bezield, In 1856 vatte
hij het plan op zich den titel van doctor in de medicijnen
te verwerven, Eene ongunstige beschikking op zijn verzoek
om dispensatie van admissie- en propaedeutisch examen, noopte
hem tot het nemen van privaatlessen, waarna hij, met den
besten uitslag, aan de eischen voldeed en weldra ook het
candidaatsexamen in de medicijnen doorstond. Intusschen bleef
hij ijverig zijn praktijk waarnemen tot in het jaar 1859,
toen hij, ter voortzetting zijner medische studiën en ter voor-
bereiding tot zijne promotie, zich naar Utrecht begaf. Deze
had reeds den 23^*'^'* Juni 1860 plaats, op eene dissertatie,
waarin hij een bizonder ziekte-geval (door hem behandeld)
had beschreven.

Intusschen had Rudolph zich, in de jaren 1856 — 59, twee-
tot driemaal 's weeks van Poortugal naar Rotterdam begeven,
ten einde hier van zijnen oom. Dr, J, W. Sluiter, conrector
aan het Erasmiaansch gymnasium, het onderwijs in de oude
talen te ontvangen.

Te Utrecht werd dit onderwijs genoten op het stedelijk
gymnasium, en toen doctor Scheffer in 't begin van 1861
naar Weesp verhuisde, waar hij als stads-geneesheer beroepen
was, volgde de zoon hem ook hier en voltooide zijne voor-

( 3 )

bereidende studiën onder de leiding van den predikant van
Wijk.

Het is niet te betwijfelen, dat de vader, door eigen persoon-
lijkbeid en voorbeeld, een sterken en blijvenden invloed op
de ontwikkeling zijns zoons beeft geoefend. De jonge Rudolph
onderscheidde zich al vroeg door zucht naar onderzoek, en in
't bizonder werd zijne liefde voor het plantenrijk opgewekt
en gevoed door den vader, wiens vertrouwdheid daarmede een
meer dan gewone leeken-kennis mocht heeten.

In 1862 aanvaardde Rudolph zijne akademische studiën te
Utrecht. Het was zijn illusie, zoowel in de wis- en natuur-
kunde als in de medicijnen te promo veeren. Met den eersten
graad doorstond hij in 1864 het candidaats-examen in de
wis- en natuurkunde, terwijl 't zijn voornemen bleef, zich
weldra ook aan het propaedeutisch in de medicijnen te on-
derwerpen. De Hoogleeraar Dr. Miquel deed zijn jeugdigen
en geliefden leerling toen echter het voorstel, zich voortaan
meer bizonder op de beoefening der kruidkunde toe te leggen
en zich voor te bereiden tot de betrekking van directeur van
's Lands plantentuin op Java.

Na rijp beraad en ernstig overleg met den vader, die als
jong geneesheer Indië eens bezocht en van het heerlijk land
de beste indrukken behouden had — werden Miquel's voor-
stellen gaarne aangenomen. Van eene voortzetting der medi-
sche studiën werd nu afgezien en, onder de voortreffelijke
leiding van Miquel, een richting gevolgd, die Schefper voor
zijne roeping bekwamen moest. In 's Rijks herbarium te Lei-
den maakte hij zich, zooveel mogelijk, met de Indische flora
vertrouwd en wijdde hij zich aan de bepaling van eenige
planten-familiën.

Den 20^*^"^ Maart 1867 had zijne bevordering tot doctor in
de wis- en natuurkunde plaats, op eene dissertatie »de Myr-
sinaceis Archipelagi Indici."

De Nederlandsche regeering verschafte den jeugdigen doctor
de gelegenheid, in den zomer van hetzelfde jaar achtereenvol-
gens den Kew-garden bij London en den jardin-botanique te

( 4)

Parijs te bezoeken. Met beide deze beroemde instellingen wer-
den betrekkingen aangeknoopt, die een toekomstige samenwer-
king zouden kunnen bevorderen en vereenvoudigen.

Den IS''"" November 1867 verliet Scheffeb, bet vaderland.
Per Fransche mail reizende, hield bij zieb, op weg naar Java,
een tiental dagen op Ceylon op, waar de rijke botanical gar-
den te Peradenia, onder 't beheer van den ervaren Dr. Thwai-
TES, hem een eerste gelegenheid schonk tot kennismaking met
de schitterende flora der tropen.

Op den eersten dag van het jaar 1868, werd te Batavia
voet aan wal gezet. Nu zou Scheefer's werkdadig leven een
aanvang nemen; het heerlijk gelegen Buitenzorg zou het on-
begrensd terrein zijner werkzaamheid worden. Bij haar besluit
van 13 Januari, benoemde de Indische regeering Dr. Scheffer
tot directeur van 's Lands plantentuin.

Verlangt men zich van deze benoeming rekenschap te ge-
ven, haar ware beteekenis te schatten, dan is eene herinne-
ring aan den oorsprong en de ontwikkeHng van Buitenzorg's
tuin noodzakelijk.

Scheffer trof hier, als hortulanus, den Heer J. E. Teijsmann
aan, wiens Indische loopbaan te schetsen, gelijk staat aan het ge-
ven eener historische beschrijving van Buitenzorg's plantentuin.

Laat mij hier al dadelijk mogen aanteekenen, dat Scheffer
door Teijsmaxn als een reikhalzend tegemoet gezien vriend
ontvangen en gedurende een jaar, met toenemende sympathie,
gehuisvest en bejegend werd. Ik wijs daarop met nadruk,
omdat die gelukkige vriendschappelijke verhouding duurzaam
is geweest en gepleit heeft voor de degelijke persoonlijkheid
en den ernstigen zin van de beide mannen, die èn door leef-
tijd, èn door vorming, toch zoover van elkander verwijderd
schenen.

Na de overneming onzer O. I. bezittingen (19 Augustus 1816)
van het Engelsch tusschenbestuur, beraamden H. H. commis-
sarissen al spoedig maatregelen ter bevordering, ook in de
koloniën, van de kruid- en landbouwkundige wetenschappen.

( 5 )

Aan den hoogleeraar Dr. Reinwardt (van 1816 — 1822 als
directeur voor de zaken van landbouw, kunsten en weten-
schappen, in O. I. werkzaam) werd de zorg opgedragen voor
den aanleg van een plantentuin, waarin niet alleen alle plaat-
selijk groeiende gewassen bijeengebracht zouden moeten wor-
den, maar die ook vooral bestemd zou zijn tot het aankwee-
ken van zoodanige Javaansche en uitheemsche planten als
zich, door de eene of andere nuttige of merkwaardige eio"en-
schap, boven anderen onderscheiden.

Terecht stelde men zich voor, dat zulk een tuin de beste
gelegenheid zou aanbieden tot een degelijke waarneming van
de organisatie en de ontwikkeling der planten. De Indische
flora was, voor een aanzienlijk deel, nog een gesloten boek,
en de beoefenaars der botanische wetenschap zouden zich stel-
lig met ingenomenheid den weg zien openen tot het aan-
knoopen van wetenschappelijke betrekkingen met de verwij-
derde O. I. gewesten.

De Java'sche courant van 23 Januari 1819 verkondigde
het eerst, dat de ontworpen instelling was tot stand gekomen.
Voor deze was aangewezen en beschikbaar gesteld het zui-
delijk deel van het tot het paleis van den opperland voogd,
te Buitenzorg, behoorende uitgestrekte park.

Het terrein in zijn geheel vormde een zeer onregelmatigen ,
zich van het noorden naar het zuiden uitstrekkenden recht-
hoek, die, links van den grooten postweg, oostwaarts tot aan
de rivier Tji-Liwong reikt.

Dit terrein, meerendeels vlak, met een zachte glooiing naar
het oosten, wordt door kleine beken, die den aanleg van
vijvers gemakkelijk maakten, doorsneden. Aan den sierlijken
hoofd-ingang ter zuidzijde verrezen de eenvoudige planken-
woningen en gebouwen voor het toeziend personeel, de werk-
en bergplaatsen, zoomede de kweekerijen.

Beter gelegen had men wel nergens een even geschikt ter-
rein kunnen vinden. Buitenzorg ligt omstreeks 265 meter
boven zee, aan de helling van den circa 2200 meter hoogen
berg Salak, en heeft een vrij gematigd, zeer vochtig klimaat

(6)

en een bij uitnemendheid vruclitbaren bodem. Daarenboven
zou men op een niet al te verwijderden afstand, op het Gëdé-
gebergte, de gelegenheid behouden tot den aanleg van tuin-
afdeehngen, waardoor men in staat zou zijn de kweeking te
beproeven van allerlei plantensoorten uit de meest onderschei-
den klimaten en deelen der aarde.

Dat men dit doel volkomen bereikt heeft, eischt hier geen
betoog. Ter juiste waardeering van de mannen, die er toe
hebben bijgedragen, is 't evenwel billijk, ook de middelen en
de ontwikkelings-geschiedenis te herdenken.

Na Reinwaudt's vertrek, werd Dr. Blusie tot directeur der
jonge instelHng benoemd. Als eerste hortulanus was daar
werkzaam de Heer Zippelitjs — vóór dien tijd aan den bo-
tanischen tuin te Bonn verbonden — tot wiens eere Bluiie
het geslacht Zippelia heeft vastgesteld. Als botanist, maakte
ZiPPELius deel uit van de eerste natuurkundige commissie, die
Nieuw-Guinea bezocht.

Na Blijivie's vertrek, schijnt de betrekking van » directeur"
te zijn opgeheven. Wel is waar heeft, omstreeks 1837, ook
de Heer Diard dien titel nog gevoerd, doch in waarheid gold
hij toen als een eerbetoon, waardoor het oud-lid der natuur-
kundige commissie meer persoonlijk voldaan dan direct ver-
bonden was.

Na ZiPPELius overlijden, tegen het einde van 1830, stelde
de Gouverneur-Generaal J. van den Bosch den Heer J. E.
Teijsmann als hortulanus aan. Teijsmann was van den Bosch
als tuinman naar Java gevolgd en met dezen, den 2^^" Ja-
nuari 1810, aan wal gestapt. Zijn natuurlijke aanleg en groote
werkzaamheid waren den meester in 't oog gevallen, en, toen
deze hem de gewichtige betrekking toevertrouwde, gaf hij 't
bew^s van een juisten blik. Een vijftigjarige ondervinding
dwingt tot de volle erkentenis, dat v. d. Bosch, door de verheffing
van Teijsmann, den roem van Buitenzorg's tuin heeft voorbereid.
Met weergaloozen ijver en een onverstoorbare inspanning
greep Teijsmann alle beschikbare middelen tot zijn ontwik-
keHng aan. De leden der natuurkundige commissie, met wie

( 7 )

lii], door gemeenschappelijke betrekking tot den tuin, gestadig
in aanraking kwam, werden zijne vrienden en leermeesters,
zooals zij zei ven, in menig opziclit, zich zijne kweekelingen
noemen konden.

De eenig overgeblevene van die oude garde, de Heer Kort-
hals, te Haarlem, schreef mij: »Bij myne komst op Java in
»1831, was de Heer Teijsmann hortulanus. Ik heb met hem,
» wanneer ik te Buitenzorg vertoefde, over de inrichting van
»den tuin gesproken, de aanwezige planten nagegaan en de
» onbestemde zooveel mogelijk bepaald. Daarenboven heb ik
» enkele levende planten aan den tuin bezorgd."

Niet het minst hebben, in dien ouden tijd, door hunne
reizen en bijdragen, de verrijking van den tuin bevorderd:
de jonggestorven natuurkundigen Kuhl en van Hasselt, die,
gedurende hun leven door gemeenschap van studiën en reizen
en door de hartelijkste vriendschap saam verbonden, ook op
dezelfde plek, op de tot het park behoorende kleine begraaf-
plaats, ter ruste zijn gelegd.

Ook BOIB, PlVOT, SCHWANER, ZoLLINGER, JuNGHHUN en ZOO-

vele anderen, hebben zich, met betrekking tot den tuin, ver-
dienstelijk gemaakt door hunne reizen in den Archipel, maar,
van het jaar 1831 tot het jaar 1868, was en bleef Teijsmann
de ziel der gansche inrichting. De natuur had dezen merkwaar-
digen landgenoot inderdaad de gelukkige geestesgaven geschon-
ken, die hem met haar, door eigen vlijt en inspanning, zoo
in-gemeenzaam maakten. Voet voor voet veroverde Teijsmann
op de plantenwereld de rijke kennis, die hem, in de schatting
der beroemdste botanisten, tot een der bekwaamste en ver-
dienstelijkste mannen op kruidkundig gebied gevormd heeft.

Intusschen, hoe grootsch en loyaal het doel der stichting
van den plantentuin te Buitenzorg ook mocht zijn geweest,
de wijze waarop het beheer tot 1868 geregeld bleef, kon
aan de strengere eischen der zuivere wetenschap niet voldoen,

In 1837 werd Dr. J. K. Hasskarl — dezelfde die in 1852
door het Nederlandsch opperbestuur belast werd met eene

( 8 )

zending naar Zuid- Amerika, ter overbrenging naar Java van
de kinaplant — als assistent-hortulanus, en meer iu het by-
zonder als botanist, aan den tuin te Buitenzorg verbonden.

ïïooren wij van dezen nog levenden getuige, hoe de toe-
stand bij zijn optreden 'was.

»Toen ik (zoo schrijft de Heer H. mij) in 1837 de weten-
» schappelijke leiding van dien tuin, als assistent van Teijsmann,
» aanvaardde, was de tuin niet veel meer dan een fraai park,
» waarin een moezerg en wijngaard afgesloten waren. Men
»vond er een menigte planten, waarvan ook de namen waren
» opgeteekend. Van deze bleken velen echter onjuist, en van
»eene wetenschappelijke rangschikking was allerminst sprake."
»Het kostte mij in den aanvang geen geringe moeite, den
»Heer Teijsmann te overtuigen, dat men door zulk eene orde
» geen botanischen tuin creëert, maar toen Teijsmann de waar-
»heid hiervan had ingezien en erkend, was niemand ijveriger
»en krachtiger werkzaam dan hij-zelf, om mij in de bevor-
» dering van een nieuwe richting te steunen."

»Een menigte boomen moesten verwijderd of verplaatst
» worden om de familie-groepen bijeen te brengen. Zoo ont-
» stonden de heerlijke partijen van palmen, paudaneeën, lau-
»rineeën en euphorbiaceeëu, enz., die ik bij mijn tweede komst
»op Java, in 1854, met zooveel genoegen weder aanschouwde."
Hasskarl bleef van 1837 — 1843 aan den hortus werkzaam
en deed, in de tweede helft van dat tijdvak, onderscheiden
reizen tot inzameling van nieuwe plantensoorten. Zijn weten-
schappelijke zin en roeping kwamen echter gestadig in bot-
sing met het administratief beheer, dat bij den intendant der
gouvernements-hotels berustte, en in 1843 noopte ziekte hem
tot den terugkeer naar Europa.

Hier beklaagde hij zich bij den Minister van Koloniën over
het ondoelmatig beheer van den plantentuin te Buitenzorg, en
wist hy den Heer Baud te overtuigen, dat men, op den inge-
slagen weg, de vorming van een wetenschappelyke instelling
niet zou bereiken. De tuin behoorde onafhankelijk te zijn van
de directie der gouvernements-hotels en zelfstandig te kunnen

( ^ )

bescliikken over ruimer fondsen tot aankoop van boeken en
instrumenten.

Vertrouwend op den zedelijken steun van het opperbestuur
en de toegezegde middelen, keerde Hasskael in 1846 naar
Java terug. Hier was iutusschen de oud Gouverneur-Generaal
Merkus overleden en vervangen door den Heer Rochussen.
Toen Hasskarl zijne grieven en begeerten openbaarde, zoo-
wel als zijn in Nederland gevoede hoop en verwachtingen,
werden al dadelijk weder, krachtens de wetten der nog heer-
schende hiërarchie, de adviezen van den Intendant der gou-
vernements-hotels ingewonnen en zijne illusiën deerlijk teleur-
gesteld. Nu achtte hy zich niet op zijn plaats, verzocht en
verkreeg een eervol ontslag, en zóó bleef Teijsmann wederom
alleen staan.

Deze was er de man niet naar, zich van zijnen weg te
laten afbrengen, of wel, zich door vormen en ongevraagde
bemoeienis van anderen, te laten ontstemmen of ontmoedigen.
Den tuin beschouwde hij als zijn tuin; wat daar buiten om-
ging deerde hem niet. Persoonlijke aspiratiën waren en bleven
hem vreemd; gausch één met den tuin, ging deze hem in 't
maatschappelijk en ambtelijk leven boven alles en streefde hij
slechts onverdroten naar al hetgeen den tuin verrijken kon.

Bezield door zulk een geest, moest Teijsmann's positie wel
sterk worden. Met zijn nederige en eenvoudige, maar krach-
tige persoonlijkheid, wist hij, waar het te pas kwam, den
tuin te verdedigen en mocht het hem gelukken, dieus tegen-
woordige uitgestrektheid allengskens te veroveren op het park
van het paleis, op de aangrenzende kampong en de rivier.
Zouder schroom, zonder aanzien des persoons — de hoogst-
'geplaatsten moesten het ondervinden — verrichtte Teijsmann
wat hij zijn plicht rekende en was hij zelf de eerste, die,
toen de tijd daarvoor gerijpt bleek, de tegenwoordige orga-
nisatie in een meer wetenschappelijken zin uitlokte.

Deze hervorming is het werk geweest van onzen voortref-
felijken Miquel, van wiens sympathie eu samenwerking Teijs-
MANN reeds sinds vele jaren verzekerd was. Deze had om zoo

( 10 )

te zeggen de stoifelijke volmaking van den plantentuin be-
werkt, gene ontving nu van hem al die gegevens, welke noo-
dig waren ter overreding van het opperbestuur, om maatre-
gelen te nemen die geen kosten meer zouden ontzien.

Vergelekt men den eersten catalogus van Buitenzorg's tuin,
in 1823 door Blume saamgesteld, met dien van 1866, door
Teijsmann en diens bekwamen en ijverigen assistent S. Binnen-
dijk bewerkt, dan verbaast men 'zich over een ontwikkeling,
die schier haar wedergade niet hebben kan.

Van lieverlede had Teijsmann met alle botanische inrichtin-
gen der wereld, doorloopende relatiën aangeknoopt. De ovatie,
hem den 2^^^ Januari 1880, toen h^ zijn 50jarig verblijf op
Java herdacht, dank zij het edel initiatief van zijnen jon-
gen vriend Scheffer, bereid, leverde daarvan het schitterend
bewijs.

Planten en zaden werden voortdurend met alle kruidkun-
dige instellingen gewisseld en Teijsmann zelf bereisde bij her-
haling den O. I. Archipel. Niemand kon hem overtreffen in
het opsporen en verzamelen van wat de flora verborgen houdt.

Eu, ook op kuituur-, dus meer rechtstreeksch oeconomisch-
gebied, was hij krachtig werkzaam, en zou zijn opvolger dus
niet achterlijk kunnen blijven.

Door hem werden ingevoerd: de olie-palm, de zoete cassave,
nieuwe koffie-soorten, de W. I. ananas enz. Yan een over-
wegende beteekenis waren Teijsmann's bemoeienis met de teelt
van katoen, kaneel, kamfer, getah-pertjah, caoutchouc, cacao,
zijde, cochenille en thee. Hij was de eerste, die op Java de
vanille-plant kunstmatig bevruchtte en daardoor haar kuituur
tot een bron van welvaart voor velen maakte. Door hem
werd het vooroordeel opgeheven, dat kruidnagelen en muscaat-
noten alleen goed tieren in de Mol ukken. En, eindelijk,
de eerste ware kinaplant, die Java bereikte, werd slechts door
zijne zorgen vruchtbaar. Als een persoonlijk feit erken ik
hierby dankbaar dat, toen mij in Maart 1864 gelast werd,
het beheer der jeugdige kina-kultuur van Dr. Junghuhn over
te nemen, mijn moed om die, door de antecedenten en om-

( 11 )

standiglieden zeer verzwaarde, taak te aanvaarden, voor een
groot deel steunde op de overtuiging, dat ik op Teijsmann's
krachtigen bijstand zou mogen rekenen.

Toen in 1868 de Heeren Teijsmann en Scheffeb eenige da-
gen met mij doorbrachten in bet centraalgebergte der Prean-
ger, bad laatstgenoemde, toen pas in Indië gekomen, scbier
bij elke schrede door de oorspronkelijke bosschen, de ge-
legenheid, zich te verwonderen over Teijsmann's innige be-
kendheid, ook met de flora der wildernis. Op dien even aan-
genamen als leerzamen tocht, verklaarde hij mij meer dan
eens: »Met al mijn voorbereiding wanhoop ik er aan, dat ik
»ooit zulk een oog op de plantenwereld krijgen zal." Geen
boom, heester of kruidachtig gewas kon de aandacht trefi'en,
of Teijsmann herkende onmiddellijk de soort en bleek volkomen
vertrouwd ook met het oeconomisch nut.

Ruim een jaar bleven beide genoemde mannen nog recht-
streeks samenwerken. Bij het besluit van 22 Januari 1869,
onthief de Indische regeering, op een loyale wijze, Teijsmann
van zijn directe betrekking tot den plantentuin, en belastte
hem met het doen van reizen in den O. I. Archipel, zoowel
in het belang van den tuin als in dat van handel en nijver-
heid. De Heer Binnendijk werd tot hortulanus, en, eenigen
tijd later, de Heer Wigman tot assistent-hortulanus benoemd.

Wat Teijsmann sedert dien tijd voor den plantentuin ge-
daan heeft, kan blijken uit de jaarverslagen van Scheïtee,
die nooit heeft opgehouden, met volle erkentenis, de groote
verdiensten van Teijsmann in het licht te stellen en, met diens
krachtige hulp en rijpe ondervinding, in het belang der groot-
sche instelling te woekeren.

De verslagen van 's Lands plantentuin en de daarbij behoo-
rende inrichtingen over de jaren 1868 tot en met 1878, door
de regeering gepubliceerd, leveren het bewijs dat Scheffer, op
het voetspoor van zijnen voorganger, zoowel buiten als binnen
den Archipel, de menigvuldige betrekkingen aanhield en uit-
breidde, die de botanische instellingen, zoomede den landbouw
en de n:yverheid, ten goede konden komen.

( 12 )

Vau den morgen tot den avond werd hij bezig gehouden
door een uitgebreide correspondentie ; had hi] nu dezen, dan
genen te woord te staan, en onafgebroken de ontvangst of de
expeditiën te controleeren van planten en zaden, of ook van
ander materieel, op landbouw en nijverheid in 't algemeen,
of de kruidkunde in 't bizonder, betrekking hebbende.

Te zwaarder viel die taak, omdat de aanstelling van een
behoorlijk hulppersoneel slechts langzaam, en altijd nog on-
voldoende vorderde.

Het was Scheffer's roeping, den door Teijsmann verzamelden
schat te ordenen en te bepalen, en 's Lands plantentuin nu
werkelijk te maken tot een wetenschappelijke instelHag, tot
nut der koloniën, der botanische inrichtingen in Nederland
en der wetenschap in het algemeen. Als botanist, was hij
belast met al wat tot het eigenlijk wetenschappelgk gebied be-
hoorde. De tuin stond in waarheid te worden : een centraal-
punt voor het onderzoek der flora en, voor de regeering en
particulieren, een vraagbaak bij quaestiën van invoer, keuze en
veredeling van kultuurplauten, van hare meest doelmatige be-
handeling en toepassing, en van hare verspreiding en ziekten.

Die roeping was een even schoone als nuttige, maar tevens
moeielijke, niet alleen omdat, zooals ik reeds aanteekende, het
onmisbaar hulppersoneel ontoereikend bleef, maar ook omdat
er aanvankelijk zoowel geschikte ruimte als gelegenheid tot
de inrichting van een behoorlijk museum ontbrak.

Teijsmann had zich 38 jaren lang met de meest primitieve
middelen moeten behelpen. Tegenover zijne woning was een
planken gebouwtje gelegen, dat als herbarium en museum
dienst deed, maar, door zijn inrichting en beperkte ruimte,
veeleer den indruk van een rommelkamer geven moest. Eerst
in 1871 werd het fraaie gebouw van het mijnwezen ter be-
schikking van den botanischen tuin gesteld en konden hier-
heen nu de rijke verzamelingen worden overgebracht.

Met de schifting van deze kon men slechts langzaam voor-
uitkomen, doch niettemin had het nieuw museum alras een
goed aanzien gewonnen. Het herbarium, met zorg opge-

( 13 )

plakt en in trommels verdeeld, zou nu ook geregeld aan een
systematische bepaling en rangschikking onderworpen kunnen
worden,

Intnsschen was Scheffer al dadelijk met zijne »Observa-
tiones phytographicaé" begonnen, en verschenen van dezen ar-
beid drie deeltjes. In 1869 gaf hij eene verhandeling in 't
licht over het geslacht »Diplanthera"; in 1871 werd een
studie »Sur quelques Palmiers du groupe des Arécinées" en
in. 1874 een » Bijdrage uit het buitenland tot de kennis der
flora van den I. Archipel", gepubliceerd. Eindelijk verscheen
in 1876 het eerste deel der »Annales du jardin botanique de
Buitenzorg", welke annalen voortaan geregeld zouden ver-
volgd worden. Moeielijkhedeu van allerlei aard, betreffende de
kostbare plaatwerken en, over 't geheel, de uitgave, maar
niet het minst de gestadig toenemende zorgen en werkzaam-
heden van den schrijver, hebben de verdere uitgave vertraagd
van het zuiver wetenschappelijk werk, dat oorspronkelijk hoofd-
doel was, doch nu in portefeuille is blijven rusten.

In 1870 publiceerde Scheffer in het natuurkundig tijd-
schrift van Nederlandsch-Indië een schets van een paar reizen
in Buitenzorg. Bij herhaling verschenen in genoemd periodiek,
zoo mede in het orgaan van de Nederlandsch-Indische maat-
schappij van landbouw en nijverheid, korte bijdragen van zijne
hand over de meest onderscheiden onderwerpen met betrek-
king tot kultures of de landhuishoudkunde. Enkele malen
heeft hij zelfs partij getrokken van de dagbladen, ter bestrij-
ding van dwaalbegrippen of vooroordeelen op dit terrein.

Als raadsman was Scheffer onvermoeid, en elkeen die, op
welke wijze ook, belangstelling toonde in den tuin en de
daaraan verbonden inrichtingen, kon in het bizonder op z^ne
sympathie en medewerking rekenen.

In de jaren 1868 — 1871 en 1878 nam hij deel aan de
commissiën die, telkenmale op verzoek van haar directeur, de
gouvernements-kiuakultuur kwamen opnemen. In 1871 o. a.
in vereeuiging met Teijsmatsin en Bernelot Moens, ter opspo-
ring van de oorzaken en van den aard der ziekte, die sedert

( 14 )

1868 de kina-plantsoenen bedreigde; in 1878, om, met Moeïts,
de onderscheiden metkoden van oogsten van kina-bast te be-
studeeren.

Yan 1868/76 was Scheffer's arbeid op zuiver botaniscb
gebied derhalve zeer vruchtbaar. Bij de beoordeeling daarvan
mag niet uit het oog worden verloren, dat zoowel de orga-
nisatie van het personeel, als de tuin met zijne berg-af dee-
lingen en het museum, eene radicale hervorming ondergingen,
die de gezette studiën gedurig verstoorde.

De bergtuin Tjibodas vooral — 1290 meter boven zee
tegen de helling van het Gëdé-gebergte gelegen — werd al
spoedig krachtig onder handen genomen en stelselmatig in-
gericht, zoowel ten dienste der botanische wetenschap, als tot
het nemen van proeven met die kultures, waarvoor Buiten-
zorg te laag gelegen is. Van den grooten tuin van het lust-
huis Tjipannas, beneden Tjibodas, werd door den Gouver-
neur-Generaal voor 't zelfde doel een gedeelte (Tjiseroea)
afgestaan. Boven Tjibodas zijn voorts nog gelegen de berg-
tuinen Tjibeurem (1460 meter boven zee) en Kandang-Badak
(2370 meter), die, wegens gebrek aan personeel en middelen,
nog niet in gelijke mate als Tjibodas hervormd konden wor-
den. De drie genoemde afdeelingen waren reeds in de jaren
1839/42 door Teijsiiann aangelegd en zelfs tot op den top
van den Pangrangoe (3020 meter) had deze een stuk grond
in kuituur gebracht.

Vond ScHEFFER dus ter bearbeiding reeds een overvloedig
materieel, waarmede meer dan één menschenleven zich vrucht-
baar zou hebben kunnen bezighouden, 't was waarlijk geen
tanende ambitie in de systematische botanie, die er hem van
lieverlede toe bracht, ook in een andere richting zijn arbeids-
veld nog te verruimen.

Zoodra het hem was gebleken, dat de landbouw en de kul-
tures in den O. I. Archipel nog op zeer extensieve wijze ge-
dreven werden; dat men, over het algemeen, weinig zorgen
wijde aan de keuze en de veredeling der kultu ur-ge wassen ;
dat is, in één woord, geen verband van beteekenis was op

( 15 )

te merken tusschen de praktijk en de wetenschap, moest het
zijn hekleren geest en praktischen zin wel machtig prikkelen,
op de loonende gevolgen van zulk een verband de aandacht
te vestigen. Tei-echt was hij van oordeel dat de botanische
tuin met zijn personeel en inrichtingen, ook rechtstreeks meer
dienstbaar gemaakt zouden kunnen worden aan de belangen
van landbouw en nijverheid.

In den Heer Mr. H. D. Levyssohn Nokman, destijds di-
recteur van het departement van binnenlandsch bestuur, trof
hij een autoriteit, die open oog en oor had voor al wat naar
vooruitgang en ontwikkeling streefde. De idee der stichting
van een kultuurtuin en 't verbinden daaraan van een land-
bou w-school, ontwikkelde zich geleidelijk en de regeering
hechtte daaraan weldra haar volle sympathie.

In 1876 kwam de kultuurtuin tot stand, te Tjikeumeuh,
nabij Buitenzorg. Het kostte geen geringe moeite en zorgen,
het beschikbaar gesteld terrein te bewerken, te verdeelen en
voor onderscheiden kultuurproeven aan te leggen. Eenvoudige
gebouwen voor personeel ; stallingen voor ploegvee ; bergplaat-
sen voor materiaal en producten; mestputten en wat niet al
meer, moesten in korten tijd verrijzen, en bij alle werkzaam-
heden werd Scheffer's persoonlijk toezicht vereischt, ten einde
ze strikt overeenkomstig zijn eigen bedoelingen te kunnen
doen volbrengen.

Intusschen bleven de afgelegen bergtuinen zijne geregelde
inspectiën vorderen; moest met de uitbreiding en de rang-
schikking van het museum worden voortgegaan en konden de
schier onoverzienbare betrekkingen met binnen- en buitenland-
sche personen en instellingen, niet worden afgebroken. De
administratie heeft hare strenge eischeu en vormen, waaraan
ScHEFFER, als de eenig verantwoordelijke persoon, zich niet
onttrekken kon.

En, onder al die overstelpende bedrijvigheid, werd nu nog
de opening der landbouwschool voorbereid. Zij had den l^^^ii
November 1876 plechtig plaats, in tegenwoordigheid van
Mr. Levyssohn Noemajst, toen als algemeeue secretaris van het

( 16 )

gouvermeut werkzaam, van Mr, W. A. Henny, den elief
van het betrokken departement, en vele belangstellende, bi-
zondere personen.

De landbouwscbool is in twee afdeelingen gesplitst. Afdee-
ling A zou bestemd zijn voor aspirant-ambtenaren bij het
binnenlandsch-bestuur; afdeeling B voor jeugdige inlanders.
De cursus voor deze is op drie jaren, die voor A op zes maan-
den berekend. Deze werd eerst in 1878 geopend en wel met
18 leerlingen. B telde er toen reeds 74 en einde 1879 had
hier het eerste eind-examen plaats.

ScHEFFER zelf moest een voornaam deel van het onderwijs
op zich nemen. Uit Nederland was onderwijzend personeel
ontboden, maar dit bleef, tot heden zelfs, onvolledig. Onnoodig
verder, hier te verklaren, dat de onderwijzers zelven zich nog
hadden voor te bereiden, en in het volslagen gebrek aan leermid-
delen eerst geleidelijk en langzaam zal kunnen worden voorzien.

De tijd is nog verwijderd, dat men de resultaten der land-
bouwschool met eenig recht zal kunnen beoordeelen. Scheffeb
stelde zich voor, dat de jeugdige ambtenaren voor het binnen-
landsch bestuur er veel kunnen leeren wat in 't belang van
land en volk te pas te brengen is. Yan de inlandsche kwee-
kelingen, die de school na volbracht eind-examen verlaten en
zich over den Archipel verspreiden, verwachtte hij veel goeds
tot opheffing van vooroordeelen en wanbegrippen, en tot aan-
wijzing daarentegen van degelijker beginselen met betrekking
tot landbouw en kultures.

Wat mij betreft, ik ben altijd van meeniug geweest, dat
de illusiën wat hoog gespannen waren en dat in ieder geval,
ScHEFFER, zijn eigen physische krachten overschattend, te veel
werk en zorgen op zich nam en te weinig rekening had ge-
houden met de ongenoegzaamheid zijner hulpmiddelen. Ware
de Indische regeering dadelijk op alle voorstellen ingegaan,
die ScHEFFER ontwierp, ter voorbereiding van, en ter voor-
ziening in, waarlijk ernstige behoeften — zijne zorgen zou-
den nog overweldigender zijn geworden, ook al had men da-

( 17 )

delijk in de gelijktijdige aanstelling van een voltallig hulpper-
soneel kunnen voorzien. Zoo b. v. was het den voortvarenden
man eene ernstige teleurstelling, dat aan de door hem ge-
stichte school geen cursus toegevoegd werd tot vorming van
inlandsche ambtenaren voor het irrigatiewezen.

De landbouwschool te Buitenzorg verkeert nog in haar
wordings-periode, en geleidelijk zal men hare inrichting ver-
beteren en daarmede kunnen uitbreiden. Daar was onmisken-
baar een innige behoefte aan zulk een school, en al heeft het
aardsche oog van haar stichter haar luister niet kunnen waar-
nemen, het zal de roem van Scheffer blijven, de inrichting
in 't leven geroepen en daarmede de grondslagen gelegd te
hebben van een nieuw tijdperk in de koloniale geschiedenis —
van een toekomst van licht in de oude duisternis op land-
huishoudelyk gebied.

In den kultuur-tuin toefde Scheffeu veel en gaarne. Geen
wonder, dat de man van grondige wetenschap zich illusiën
schiep van een geleidelijke verbetering in de practische bedrij-
ven, waarop zijne bizondere studiën en navorschingen een
krachtiger invloed zouden kunnen oefenen.

Het is niet mogelijk in een zoo kort bestek als ons hier ge-
gund is, alle proeven op te sommen, die in de jaren 1876/79
ouder Scheffer's leiding in den kultuurtuin genomen zgn,
ook om het oeconomisch nut in 't licht te stellen van het ge-
bruik van betere landbouw-werktuigen ; het rationeel verza-
melen en bewaren van meststoffen ; het veredelen van vrucht-
boomen en, in 't algemeen, met betrekking tot de verbetering
van de kultures, door goede verzorging en keuze van zaden.

Ik moet mij hier bepalen tot het feit, dat de kosten van
den kultuurtuin reeds door zijn eigen opbrengst worden ge-
dekt; dat aan Scheffee, de verbreiding te danken is van de
Albizzia's, als schaduwboomen ; van de beste Eucalyptus-soor-
ten tot herbossching van de ontwoude bergen. Talrijk zijn de
proeven met de teelt van vezelstoffen, van goede padisoorten,
van andere voedingsgewassen, ook voor den veestapel. Maar,
boven alles, schitteren de uitkomsten van het volhardend
Jaakboëk 1880. ^

( 18 )

streven naar invoering en verspreiding der beste variëteiten
van de Liberia-koffie : een pogen dat tot heden, de rijkste
uitkomsten belooft.

Onbegrensd was bet arbeidsveld dat, door eigen initiatief,
nog steeds werd uitgebreid. Schefi'er kende slechts hinder-
nissen om ze te bestrijden en naar overwinning te streven.
Naar 't goede was steeds zijn oog gericht en dat te bereiken
was zijn eenig doel, waaraan hij in waarheid zijn gezondheid
offerde. In de laatste jaren klaagde hij, bij herhaling, over
zware hoofdpijn. Geen wonder! Het baatte niet dat betrek-
kingen en vrienden hem tot matiging aanspoorden. Hy zelf
was overtuigd dat 't zoo niet voortgaan kon, dat z^n krachten
zijn ijver niet evenaarden, maar, voortlevende in de illusie
dat beperking van bemoeienis hem gegund zou worden, zoodra
zgne stichtingen naar behooren zouden zijn gevestigd, ver-
flauwde hij niet in 't moedig torschen der lasten, die hij zich,
meerendeels vrijwillig, in 't algemeen belang had opgelegd.

Voor de waarheid dezer beoordeeling getuigt hetgeen hij
mij kort vóór zijn overlijden schreef.

»Ik ben met hard werken hier te vroeg begonnen en moest
» daarom ook eerder kunnen eindigen, 't Zou mij een goed
»deel van mijn inkomen waard zijn, als ik een bekwaam
»chef voor landbouwschool en cultuurtuin wist en de regee-
»ring dien persoon dan aanstellen wilde. Doch, 't is moeielijk.
» Beide zijn zoo geheel mijn kinderen, dat ik ze noode afsta,
» vooral nu z(i beide zoo goed gaan. Bij 't op touw zetten
»der zaken, heb ik altijd er op gerekend, en dit ook officieel
» bericht, dat, als ze eenmaal op gang waren, een ander dat
»deel van mijn taak moest overnemen. Dan had ik nog eenige
»jaren aan de botanische inrichting uitsluitend kunnen wer-
sken'^en ook deze, naar mijne inzichten, in een uitstekenden
> toestand achterlaten.

»Ge praat over temperen van ambitie, als een vos die de
» passie preekt. Kan een paard, waar de dressuur eenmaal in-
» zit, het tegengaan om mee te doen als het de trompet hoort
»en worden onze ooren niet langzamerhand gevoeliger voor

( 19 )

»elk trompet-geluid? Zou dus een vermindering en inkrim-
»ping van bezigheden ten slotte niet blyken alleen een ver-
»andering van bezigheden te zijn?"

De geschiedenis heeft geen waarde zoo wij haar beteekenis
niet doorgronden en ons daarnaar niet gedragen. Scheffer's
leven is rijk aan lessen; voor de regeering zoowel als voor
privaat-personen.

Door bekwaamheid en ijver werd Scheiter tot handelen
gedreven en de regeering trok er partij van. Maar de ambitie
overschreed de grenzen van een menschelijk vermogen en de
natuur wreekte zich, tot schade voor de wetenschap en de
maatschappij, tot een ramp voor dierbare betrekkingen.

In Februari 1880 werd Scheffer ziek. Koortsen verzwakten
hem en tegen het einde dier maand bleek het dat hij door eene
acute leverontsteking was aangedaan. Van een verblijf in de
hoogere, koele bergstreken hoopte men nog eenig heil. De zieke
reisde daarom, met zijne echtgenoot en zijn oudste, achtjarig
dochtertje (in Juli 1870 huwde Scheffer met mejuffrouw
M. Michielsen, die hem zes kinderen, alle meisjes, schonk,
waarvan het jongste, in het laatste jaar voortdurend sukkelde
en een paar maanden na den vader overleed) naar Rarahan,
nabij Tjibodas, doch bracht het niet verder dan tot het daar
in de buurt gelegen gezondheids-etablissement Sindanglaja,
omdat hij hier, onder 't, zoo noodig, gestadig geneeskundig
toezicht blijven kon.

Na nog weinige dagen lijdens, gaf de trouwe en hartelijk
geliefde echtgenoot en vader, de onvergetelijke vriend, de on-
vermoeide dienaar van het land en de wetenschap, den 9"^^"
Maart 1880 den geest, en werd zijn stoffelijk overschot reeds
den daaropvolgenden dag aan den schoot der aarde toever-
trouwd.

De diep verslagen weduwe plaatste op het graf een een-
voudig gedenkteeken en plantte daaromheen eenige lievelings-
planten en bloemen van den overledene.

{ 20 )

Had ScHEFFEB te veel en te velerlei arbeid aanvaard, zich
zelven daardoor in hooge mate overspannend, in het laatste
jaar zijns levens werd hij daarbij nog liard beproefd en ge-
slagen door de spoedig elkander opvolgende berichten van den
dood zijns vaders en van zijn tweede moeder.

Zijn vader nog eenmaal te mogen wederzien, dat was altijd
een zijner dierbaarste wenschen gebleven. Ik ben overtuigd
dat hij zelden een gewichtig besluit nam, alvorens met dien
vader ernstig van gedachten te hebben gewisseld. Toen ik, na
mijn terugkeer in Nederland, in 't laatst van 1878 den ouden
ScHEPFEE te Weesp bezocht en persoonlijk leerde kennen, werd
't mij duidelijk, hoe vader en zoon, ook na jaren lange schei-
ding en op grooten afstand, één van hart en één van zin
konden blijven.

Dat een man als Rtjdolph Scheffer, door zijn studie zoo-
wel als door zijn positie, een zeer werkzaam lid van vele
wetenschappelijke en nuttige instellingen moest zijn, behoeft
nauwlijks te worden opgemerkt.

De keizerlijke Duitsche akademie van natuurkundige weten-
schappen nam hem in 1872 onder hare leden op, en vulde
daarmede de oude, ledige plaats van Reinwardt aan.

In 1873 gaf de Nederlandsche maatschappij ter bevorde-
ring van nijverheid, wier museum te Haarlem zoovele bij-
dragen van hem ontving, hem een blijk harer erkentelijkheid en
waardeering, door de aanbieding van het eere-Hdmaatschap.

De koninklijke akademie, afdeeling Natuurkunde, benoemde
Scheffer in 1878 tot haren correspondent in de Oost-Indische
bezittingen.

Ook aan andere eerbewijzen bleef het niet ontbreken, al
was Scheffer's zelfstandige en onafhankelijke, degelijke natuur
er wars van daarop jacht te maken, wat hem in zijne
gunstige positie zoo eenvoudig en gemakkelijk zou zijn ge-
weest.

Z. M. onze Koning begiftigde hem in 1876 met het rid-
derkruis der orde van de Eikenkroon, en een jaar later ont-

( 21 )

ving hij het officierskruis van de koninklijke orde van Cam-
bodja, wegens zijn onvermoeide en vruchtbare pogingen om
eenige gewassen naar Cochin-China te doen overbrengen en
daar te doen acclimateeren.

ScHEFFER gevoelde zijn waarde en kracht; zijn ernstig ka-
rakter en degelijke kennis maakten 't hem onmogelijk daar-
mede te pronken. Aan een zeer wetenschappelijken zin paarde
hij een open oog en oor voor de praktijk. Het was zijn lust
en leven, werkdadig op te treden en zooveel mogelyk nuttig
te zijn. Met zijn vriendschap was h^ niet kwistig of licht-
vaardig, doch waar hij die schonk deed hy 't volkomen, met
rustig vertrouwen op wederkeerige toewijding. Zyn leerlingen
leerden hem even innig eerbiedigen en liefhebben als zijn
vrienden hem hoogachtten en waardeerden.

Is hg een voorbeeldig trouw zoon geweest, bleef zijn edel
mannenhart tot het einde ook een kinderhart, vol aandoen-
lijke piëteit — geen wonder dat Scheffer ook als echtgenoot
en vader, een schat voor de zgnen was, een toonbeeld voor
niet weinigen.

E/uim twaalf jaren heeft hij gewerkt en gezwoegd ten dien-
ste der maatschappij. Onsterfelijk zal zijn naam zijn in de
geschiedenis der wetenschap en der Nederlandsch Oost-Indische
bezittingen.

Baarn^ Augustus 1880.

LEVENSBERICHT

Jh. Mr. J. K. J. de JONGE.

P. J. V E T H *).

Er is geruime tijd verloopen sedert ik het laatst in uwe
vergaderingen als spreker optrad, en zelfs van uwe bijeen-
komsten was ik in de laatste jaren een pareus cultor et
infrequens. Wijt dit niet aan gebrek van belangstelling. Met
een enkel woord moet ik er de reden van zeggen, omdat zij
met mijn onderwerp meer samenhangt dan gij wellicht ver-
moedt. Mijne laatste voordracht in uw midden was eene hulde
aan de nagedachtenis van den hoogleeraar Rooeda; thans
geldt het een ander hooggeacht lid van dit wetenschappelijk
lichaam, een man met wien ik door nauwe vriendschapsban-
den verbonden was. Voor de Akademie is hij niet zooveel
geweest, heeft hy niet zooveel gedaan, als men van hem
had kunnen verwachten. Ook bij hem was dit geen gebrek
van belangstelling. Het had bij hem dezelfde reden als bij
my. Wg waren beide in den dienst getreden eener weten-
schap, die nog voor weinige jaren bij ons zeer achterlijk was,
die, met ééne uitzondering, nog geene plaats heeft verkregen
onder de takken van hooger onderwas, die ook in de regle-

'^) Voorgedragen in de Aideeling Letterkunde, 11 October 1880.

( 23 )

menten van deze Akademie nog geene erkenning van hare
zelfstandigheid heeft gevonden; — eene wetenschap die uit
haren aard de geheele toewijding harer dienaren vereischt, dan
vooral wanneer men zich niet tot het nagaan harer vorde-
ringen in het studeervertrek bepaalt, maar ook een werk-
zaam aandeel neemt, zooals de Jonge en ik beide er toe
geroepen werden, in de pogingen die tot verbreiding van
haar veld van onderzoek worden aangewend. Ik meen de
Aardrijkskunde.

Er bestaan thans ongeveer 60 geographische genootschap-
pen, wier gezamenlijk aantal leden wij op omstreeks 50,000
mogen schatten. Wij hebben ze inzonderheid in de laatste
jaren alom in Europa en Amerika, enkele zelfs in Afrika
en Azië zien stichten. Het Nederlandsch Aardrijkskundig Ge-
nootschap, ofschoon pas zeven jaren oud — het werd opge-
richt 3 Juni 1873 — is op verre na het jongste niet. Bel-
gië, Denemarken, Spanje, Portugal, Roemenië, Algerië, Canada,
Peru, Ned. Indië zijn na ons in het strijdperk getreden, en
naast de sedert lang bekende en beroemde genootschappen
van Parijs, Berlijn en Genève zijn in Frankrijk, Duitschland
en Zwitserland, ook in den laatsten tijd, onderscheidene an-
dere verrezen in de voornaamste middelpunten van handel en
verkeer. Men kan dus nagaan dat wel aan eene algemeen
gevoelde behoefte werd voldaan, toen zich in 1873 eenige
mannen vereenigden om in Amsterdam een geographisch ge-
nootschap te stichten. Groot was de byval en de belang-
stelling die van alle zijden ondervonden werd. Na een zeven-
jarig bestaan telt het Genootschap, behalve zijne honoraire
leden en correspondenten, ruim 900 contribueerende leden ;
het heeft vier deelen in quarto mèt verhandelingen, berichten
en omstreeks 60 kaarten, en nog 15 bundels bij bladen, even-
eens met tal van kaarten, in het licht gegeven; het heeft
eene expeditie naar de weinig of nog in het geheel niet be-
kende gedeelten van Midden-Sumatra uitgezonden en geleid, en
houdt zich bezig met de uitgave van een groot geïllustreerd
werk, om de resultaten daarvan wereldkundig te maken ; het heeft

( 24 )

de eerste impulsie gegeven tot de tochten naar de Noorde-
lijke Ijszee, die later, onder de leiding van een afzonderlijk
comité, zoozeer tot handhaving van Nederlands eer hebben
bijgedragen; het heeft 31 algemeene vergaderingen gehouden,
waarin door Nederlandsche en vreemde reizigers en beoefe-
naars der geographie een aantal hoogst belangrijke onder-
werpen behandeld zijn ; het heeft eene geographische biblio-
theek gesticht, die, inzonderheid wat de kaarten betreft, reeds
nu niet van beteekenis ontbloot is ; het heeft aan reizigers en
onderzoekers menigen nuttigen wenk gegeven en de belangen
van het onderwijs in de aardrijkskunde bevorderd, overal waar
zich de gelegenheid daartoe aanbood. Aan de Jonge, die als
bestuurslid, als spreker in de openbare vergaderingen, bovenal
als penningmeester van het Poolcomité zulk een gewichtige
plaats bij deze werkzaamheden vervuld heeft, zal het even-
min als aan my, die als voorzitter de bestuurs- en algemeene
vergaderingen van het Genootschap had te leiden en op den ge-
heelen gang van zaken het oog te houden, door iemand uwer
worden euvel geduid, dat wij in dit geleerde lichaam ons door
traagheid in het opkomen en schrale deelneming aan de werk-
zaamheden onderscheidden, nu wij elders eene voor de eer en
den bloei des Vaderlands zoo belangrijke taak te vervullen had-
den. Waren dikwijls in deze vergadering zaken ter sprake ge-
komen, als het voorstel tot onderneming eener internationale
Poolexpeditie, waarover de Jonge en Veth, in vereeniging met
de leden der zuster-afdeeling Büys Ballot en van der Sande
Bakhuyzen, in het laatst van 1877 verslag uitbrachten, men
zou ons ongetwijfeld steeds op onzen post hebben gevonden.
Ook nu nog, steeds met werkzaamheden voor het Aard-
rijkskundig Genootschap overladen in eene mate, die wel eens
mijn krachten te boven gaat, zou ik vermoedelijk niet als
woordvoerder in uw midden verschenen zijn, indien ik mij
niet gedrongen gevoelde ook hier aan de nagedachtenis van
een man, dien ik zoo hoog vereerde en zoo lief had, een
woord van hulde te wijden. Die taak is mij opgedragen door
uw verlangen en door den wensch van de weduwe en den

(25 )

zoon des overledenen, die in mij den meest geschikten per-
soon meenden te zien om over het leven en streven van den
dierbaren echtgenoot en vader te spreken. Indien intieme ken-
nis van den man en zijn werk, hooge waardeering van zijn
karakter en van zijn geschriften daartoe genoeg waren, dan,
ik erken het, zou het wellicht moeilijk zijn geweest een ge-
schikter persoon voor het volvoeren dier taak te vinden ;
maar, helaas ! er wordt meer voor gevorderd ; zij stelt ook
eischen waaraan ik niet voldoen kan ; — zij vraagt een
kracht van taal, een gloed van stijl, die in staat zgn om U
volkomen te doen gevoelen, wat het Vaderland in de Jonge
verliest, — en daarin zal ik zeer veel te kort schieten.

Misschien zal ik wat veel van uwe aandacht vergen ; mis-
schien zult gij oordeelen dat, de bescheiden rol in aanmerking
genomen die de Jonge in deze Akademie vervuld heeft, het
hier de plaats niet was om zoo uitvoerig over hem te spre-
ken. Is dit zoo, houdt het dan ten goede aan de vriendschap,
die toch de behoefte gevoelt den vriend in al z^n edelaar-
digheid en zijn onwaardeerbare verdiensten te teekenen, en
bedenkt dat de Jonge, bij alles wat hij deed en sprak, steeds
de banier des Vaderlands hoog heeft opgeheven, — dezelfde
banier waarom ook de leden van dit lichaam zich scharen,
wanneer zij met inspanning aller krachten den bloei der we-
tenschappen trachten te bevorderen.

Jan Kaeel Jakob de Jonge werd den IT'leu Juni 1828 te
's Gravenhage geboren. Zijn vader Johannes Cornelis de Jonge
voerde vóór hem het predikaat van Jonkheer en was, gelijk
de zoon, een edelman niet slechts in naam, maar ook in de daad.
Zij stamden uit een oud Zeeuwsch geslacht, welks leden reeds
vroeger belangrijke diensten aan Nederland bewezen hadden,
en nooit hebben harten warmer voor Nederland geklopt, dan
die van den vader, wien zijne uitstekende studiën over de
geschiedenis van zijn geboorteland eene plaats bezorgden in het
Koninklijk Nederlandsch Instituut, en van den zoon, die zoo
roemvol in zyn voetstappen trad, en daaraan een zetel ver-

( 26 )

schuldigd was in deze Akademie, die in rechte Ign van het
in 1851 opgeheven Instituut afstamt.

Ik behoef wel niet te zeggen, dat de Jonge van zijn kun-
digen vader en zijn waardige moeder, vrouwe Henrletta Phi-
LiPPiNA Jacoba van Keetschmar, eene zorgvuldige opvoeding
ontving. De groote gaven die hem de natuur geschonken had,
werden gekweekt en ontwikkeld; leer en voorbeeld brachten
de schoone eigenschappen tot wasdom waarvan de kiemen in
zijn gemoed sluimerden. Onder de deugden die zijn vader
onderscheidden, was het vooral een blakende liefde voor den
geboortegrond, die de voorname drijfveer was van alle daden van
zijn openbaar leven, van al zijne studiën, van al zijn geschrif-
ten. Wie herinnert zich niet zijn leven der Evertsen, zijn
onderzoek naar den oorsprong der Nederlandsche vlag, zijn
Nederland en Venetië, bovenal zijn doorwrochte Geschiedenis
van het Nederlandsche Zeewezen ? Wat wonder dat zijn zoon,
opgevoed in eerbied voor de groote daden der vaderen, hem
nastreefde op die baan, en in zijn volgend leven steeds ge-
reed was om den handschoen voor het Vaderland op te ne-
men, wanneer het miskend en verguisd werd. Het edel woord
van een Franschen schrijver : » insulter sa patrie, c'est in-
sulter sa mère" was hun motto. Maar de vaderlandsliefde
dezer mannen was van de rechte soort. Zij bestond niet in
een dwaze voorliefde voor alles wat Nederlandsch is, in een
ijdel wierook zwaaien voor Nederlands grootheid, in een zie-
kelijk voorbijzien onzer nationale tekortkomingen. Naast de
waardeering van al wat Nederland groots en goeds heeft,
streefden zij er naar om door eigen inspanning den nationa-
len roem te verhoogen, en in alles waarin ons volk traag en
achterlijk is, door opwekking en voorbeeld verbetering aan te
brengen. Wij zullen in het volgend leven van den zoon tel-
kens de overtuigende bewijzen wedervinden van die welbe-
grepen vaderlandsliefde, die als het ware den grondtoon van
zgn karakter uitmaakte.

Het bewijst voor de zorg aan de opvoeding van de Jonge
besteed, ofschoon het minder bevreemdend is in een bewoner

( 27 )

onzer hofstad, die zich steeds door zekere voorkeur voor alles
wat Fransch is, heeft onderscheiden, dat hij de Fransche taal
sprak en schreef met eene zuiverheid en vaardigheid, die zel-
den hij een vreemdeling hare wedergade vinden. Maar er is
eene andere gave die hem onderscheidde, en waaraan vrij
wat grooter waarde mag worden toegekend. Zijn vader was
ook een vriend en vereerder der kunst. Niet slechts als
geschiedvorscher was hij een vlijtig beoefenaar der numisma-
tiek; hij zag in de werken onzer voortreffelijke stempelsng-
ders van vroeger dagen ook de kunst niet voorbij, die zich
zoowel in de vinding als in de uitvoering van schoone ge-
denkpenningen en muntstukken openbaart. Doch het Ko-
ninklijk Penningkabinet, waarover hij in 1816 tot Directeur
was aangesteld, gaf hem niet slechts gelegenheid om de
numismatiek met een kunstenaars oog te beoefenen, het be-
vatte ook eene schoone verzameling van gesneden steenen,
thans, helaas! zoo verwaarloosd en vergeten, dat zelfs haar
bestaan aan weinigen bekend is, maar voortreffelijk genoeg
om voor haren stichter, Koning Willem I, en haren rang-
schikker en beschryver, den heer de Jonge, een warme hulde
te ontlokken aan de pen van den grijzen Göthe, toen de
» Notice sur Ie cabinet des médailles et des pierres gravées de
S. M. Ie Roi des Pays-Bas", door laatstgemelden samenge-
steld, in 1823 in het licht verscheen*). Die Notice, in 1824
aangevuld door een » premier supplément", werd later gevolgd
door een werk dat van den kunstzin van de Jonge's vader
een nog schooner getuigenis gaf. Om de cameeën en intaglio 's
van het koninklijk kabinet nog beter in hare waarde voor
den kunstvriend in het licht te stellen, had de Directeur,
onder zijn opzicht, van deze schoone verzameling afgietsels in
gips, ten getale van 1355, laten vervaardigen, die hem aan-
leiding geven om zyn »Catalogue d'empreintes du Cabinet de
pierres gravées de S. M. Ie Roi des Pays-Bas" in het licht te

*) Zie Göthe's werken, in de uitgave van Hempel, DL XXVIII,
bl. 447.

•( 28 )

geven, in welken Catalogus de voorwerpen gerangschikt zgn
op eene wijze die van zijne iiitgebreide kennis en warme
kunstliefde de schoonste getuigenis geeft. Zoo toonde de
Jonge de vader hoezeer de gedachte hem bezielde, uitgedrukt
in het schoone woord van Heeren dat hij als motto vóór
zijne Notice geplaatst had: »Die Werke der Kunst gehören
nicht Einzelnen, sie gehören der gebildeten Menschheit an."

Onder de leiding van zulk een vader werd de zoon van
zijne jeugd af aan niet slechts eene hartstochtelijk minnaar,
maar, geholpen door een uitstekenden aanleg, ook een ge-
lukkig beoefenaar der kunst. Meesterlijk wist hij zich uit
te drukken met teekenstift, penseel en etsnaald, en schoon
van zijne kunstproducten, voor zoo ver mij bekend is, alleen
de door hem geteekende plaat der in 1850 door de Leid-
scLe studenten gehouden gemaskerde voorstelling van den
intocht van Prins Feedeeik Hendeik in 's Hertogenbosch het
licht heeft gezien, mag menige verzamelaar trotsch zijn op
de teekeningen en schetsen in waterverw en houtskool en
de proeven van etskunst van de Jonge's hand, die zijne por-
tefeuille versieren. Men behoefde trouwens slechts de Jonge's
woning te betreden, of een oog te werpen in zijne met de
schoonste geïllustreerde werken over kunst en kunstgeschie-
denis prijkende bibliotheek, om overtuigd te zijn dat men
te doen had met een man van fijnen smaak en geoefen-
den kunstzin, — eigenschappen, die h^ in de laatste jaren
zijns levens ook openlijk als Directeur en geheele herschep-
per van het Koninklijk Kabinet van Schilderijen in het
Mauritshuis op de schitterendste wijze heeft aan den dag
gelegd.

Als wethouder van de hofstad had de Jonge's vader een
belangrijk aandeel gehad in de herschepping der Haagsche
latijnsche school tot een gymnasium, waarin naast de studie
der oude letteren ook die der moderne literatuur niet ver-
smaad werd, en van deze vooral door z^ne bemoeiingen her-
vormde inrichting was z^n zoon Jan een der eerste en beste
leerlingen. Vandaar tot het hooger onderwijs bevorderd,

( 29 )

werd hij op den liften September 1847 als student bij de
Rechtsgeleerde Faculteit te Leiden ingeschreven.

Indien destijds reeds de scheiding tussahen rechts- en
staatswetenschappen bestaan had, die door de tegenwoordige
wet op het Hooger Onderwijs is ingevoerd, zou de Jonge
ongetwijfeld den cursus gevolgd hebben die voor het docto-
raat in laatstgenoemde is verordend. Er is niets dat ons
recht geeft tot de meening, dat hij begeerde in de rechts-
praktijk op te treden; alles dringt ons om aan te nemen,
dat hij wenschte zijns vaders voorbeeld te volgen, en aan de
waarneming van eenig ambt, waarin hij de middelen tot
levensonderhoud kon vinden, de studie der vaderlandsche ge-
schiedenis te paren. Zijn vader was in 1831 Rijksarchivaris
geworden ; ik geloof dat het voor den zoon reeds vroeg het
ideaal van zijn volgend leven geworden is, ook in dat op-
zicht in de voetstappen zijns vaders te treden. Te Leiden
was hij een bij uitnemendheid populair student ; hij dronk
er met volle, maar nooit met onmatige teugen, de vreugden
van het onbezorgde akademieleven ; ieder die met hem in
aanraking kwam, behield de aangenaamste herinnering van
zijne minzaamheid, zijne opgewektheid, zijne echte humani-
teit ; maar aan niemand gaf hij den indruk van een blokker,
of ook maar van een ijverig werker. Er waren echter som-
mige lessen die hem aantrokken. De colleges van Vissering
behaagden hem, niet alleen omdat daar zaken behandeld
werden die hem meer bijzonder belang inboezemden, maar
omdat hij gevoelde hoe die hoogleeraar zich, ook bij de be-
handeling der dorste onderwerpen, onderscheidde door eene
elegantie en fijnheid, die misschien aan de massa zijner leer-
lingen ontgingen. Van de commissie voor de maskerade was
hij natuurlijk de ziel ; want zoowel het aan de vaderlandsche
geschiedenis ontleende onderwerp, dat daarvoor gekozen was,
als de gelegenheid om bij het ontwerpen van het plan, de
keuze der costumes en het teekenen der herinneringsplaat zijn
kunstsmaak en kunsttalent aan den dag te leggen, gaven voor
hem aan die maskerade-studie eene hoogere beteekenis. De

( 30 )

kostelijke tijd die in de jaren waarin de wel wat dikwijls
terugkeerende maskeraden plaats hebben, aan de lange en
omslachtige voorbereiding gegeven wordt, ontlokt wel eens
een zucht aan een voor zijn vak y verenden professor; maai
voor DE Jonge was die tijd niet verloren, hij bleef daarbij
in zijn vak. De vraag is echter in hoeverre dat erkend en
gewaardeerd werd. Zeker is het, dat, toen hij bij zijne pro-
motie op den 29^^^^ April 1852 met een doorwrocht proef-
schrift optrad, getiteld: » Geschiedenis van de diplomatie ge-
durende den Oostenrijkschen successieoorlog en het congres
van Aken (1740 — 1748)", ieder verbaasd was over de gron-
dige historische studiën, waarvan elke bladzijde getuigde,
en die men van den levenslustigen student niet had gewacht:^
Het proefschrift was, in veel hooger mate dan men van
zulke eerste studievruchten vorderen mag, eene werkelijke
aanwinst voor de historische wetenschap ; want het was met
lust en liefde bewerkt, en een samenloop van gelukkige om-
standigheden had voor den schrijver de beste bronnen geo-
pend. De betrekking van Rijksarchivaris door zijn vader
bekleed, had de Rijksarchieven voor hem opengesteld, en de
Koning had, op verzoek zijns vaders, hem de zeldzame en
eervolle onderscheiding bewezen van hem inzage van het
Huis- Archief van het geslacht Oranje Nassau, te verleenen.
Ook de papieren van den Raadpensionaris van der Heim
waren voor hem toegankelijk geweest door de welwillendheid
zijner nakomelingen, en waar hij hulp en raad noodig had,
had natuurlijk zyn vader hem ter zijde gestaan.

Den 2*^6° December van hetzelfde jaar waarin hij den
doctorstitel had verworven, werd de Jonge beëedigd als ad-
vokaat bij den Hoogen Raad. Den dag te voren had hij,
blijkens de dagteekening, de laatste hand gelegd aan een
klein, maar merkwaardig geschrift, dat nog vóór het einde
des jaars het licht zag, getiteld: » Examen d'une notice et
de souvenirs biographiques du Comte van der Duyn et du
Baron de Capellen, publiés par Ie baron C. F. Sirtema de
Grovestins". Ofschoon het werk van den heer de Grovestins

( 31 )

slechts in een klein aantal exemplaren, ten behoeve der vrien-
den van den baron van der Duyn, gedrukt vs^as, had het
groote sensatie verwekt door de heftigheid waarmede het
karakter en de regeering van Koning Willem I waren aange-
vallen, en de schromelijke overdi-ijving waarmede de zwak-
heden van het nationaal karakter der Nederlanders waren
ten toon gesteld. Het eerlijk en van vaderlandsliefde bla-
kend gemoed van de Jonge, die in den kring waarin hij
verkeerde, veel over dat boek hoorde spreken, was diep ge-
schokt en verontwaardigd over »resprit de dénigrement en-
vers la personne de Guillaume I^^"" et la nation HoUandaise",
waarin dat gansche boek geschreven was. Zonder de maatr
regelen des Konings ter zake van den Belgischen opstand
goed te keuren, schreef hij een warm pleidooi voor het ka-
rakter en de goede bedoelingen van den vorst en handhaafde
h^' de eer zijner verguisde trouwe onderdanen op eene wijze,
die goed moest doen aan ieder weldenkend gemoed.

Niet lang daarna had eene gebeurtenis plaats, die van
beslissenden invloed was op zijn leven en hem voor altijd van
de rechtspraktijk vervreemdde. De Minister Thorbecke had
zijne bijzondere aandacht gewijd aan den verwaarloosden staat
waarin in sommige opzichten het Archiefwezen in ons va-
derland verkeerde, en in 1851 den Heer Bakhuyzen van den
Brink tot tydelijk ambtenaar bij het Rijksarchief benoemd,
met den bepaalden last om een bij de Regeering ingediend
» Overzicht van het Archiefwezen in Nederland", alvorens
het ter perse gelegd werd, met een nauwkeurige beschrijving
van het Rijksarchief en andere ontbrekende bijzonderheden
aan te vullen. Daar de Minister tevens eene hervorming van
het Rijksarchief beoogde, waardoor het meer het middelpunt
werd van het gansche Archiefwezen in ons land, werd, be-
halve den Heer Bakhuyzen van den Brink, ook nog de Heer
L. P. C. VAN den Bergh aan die instelling verbonden, en
onder de leiding van den Hoofdarchivaris werd nu door deze
wakkere ambtenaren aan de beschryving, herschepping en
verplaatsing van het Archief ijverig de hand geslagen. De

( 32 )

Archivaris, die op öOjarigen leeftijd nog eene krachtige ge-
zondheid scheen te genieten, werd den 12clen Juni 1853
plotseling door een beroerte weggerukt. De Heer Bakhuyzen
VAN DEN Brink kwam nu aan het hoofd van het Archief,
en de daardoor ontstane vacature werd in 1854 door de be-
noeming van den zoon des overledenen tot tijdelijk ambte-
naar bij het Archief aangevuld.

Gelukkiger keuze kon niet gedaan zijn. Van nu af wijdde
DE Jonge zich met ijzeren volharding aan den nieuwen werk-
kring, waarvan het tijdelijk karakter voor een definitief plaats
maakte, toen het oud-koloniaal Archief uit Amsterdam, waar
het in een zeer verwaarloosden toestand verkeerd had, naar
het thans ruim en prachtig gehuisveste Rijksarchief werd
overgebracht, en de Jonge met de speciale zorg van dat
hoogstge wichtig deel der verzameling belast werd. Doch nog
vóór deze wijziging plaats vond, had hij reeds eene schoone
proeve van zijne Archief-studiën geleverd, in het eerste, he-
laas! door geen tweede crevolgde, deel van het recueil »het
Nederlandsche Rijks-archief, verzameling van onuitgegeven
oorkonden en bescheiden voor de geschiedenis des Vaderlands",
dat in 1857 het licht zag. De Jonge had zich daarin een
zeer verwaarloosd, een uitermate slecht bekend gedeelte onzer
geschiedenis aangetrokken, de omwentelingen van 1787 en
1795. Hij lichtte ze toe door de uitgave der Mémoires et
correspondences du Baron de Kinckel, onder den titel:
»Documents politiques et diplomatiques inédits sur les révo-
lutions de 1787 et 1795 dans la république des Provinces
Unies". Het laatste gedeelte, tot de omwenteling van 1795
betrekking hebbende, is niet verschenen; maar de beide
eerste, door de Jonge met drie gewichtige inleidende hoofd-
stukken: over de omwenteling van 1787, het leven van
Baron de Kinckel en de Restauratie en den Pensionaris van
DE Spiegel voorzien, zouden ons het gemis van het overige
diep doen betreuren, indien wij niet door andere, nog veel
belangrijker studiën rijkelijk waren schadeloos gesteld.

In de eerste plaats besloot de Jonge omstreeks dezen tijd

( 33 )

tot een werk van langen adem, waaraan piëteit jegens zijn
voortreffelijken vader een groot aandeel had, maar waardoor
hij tevens aan de studie der Nederlandsche Geschiedenis een
belangrijken dienst bewees. Zijn vader had bij zijn hoofd-
werk : de Geschiedenis van het Nederlandsche Zeewezen, naar-
mate voortgezet onderzoek hem daartoe de stof bood, eene
menigte aanteekeningen gevoegd, die overwaardig waren tot
verbetering en aanvulling van het oorspronkelijke werk ter
kennisse van het publiek te worden gebracht. Dit deed de
Jgnge besluiten tot eene tweede uitgave van het klassieke
werk, door hemzelven slechts hier en daar een weinig gere-
toucheerd, maar met al de weggelaten aanteekeningen van
den overleden schrijver vermeerderd. Het werk werd nu ook
in behagelijker vorm in het licht gegeven, dan aan de eerste
uitgave in de jaren 1833 — 1848 was te beurt gevallen, en
op vele plaatsen verrijkt met de gegraveerde portretten der
zeehelden, wier roemrijke daden daarin beschreven waren. De
nieuwe uitgave verscheen in 5 deelen te Haarlem bij A. C.
Kruseman, 1858 — 62.

De Geschiedenis van het Nederlandsche Zeewezen staat met
die der Nederlandsche Koloniën in het nauwste verband.
De Jonge kon aan de eerste zijne aandacht niet wijden, zon-
der ook met de laatste telkens in aanraking te komen. Had
de roem der vaderen steeds bezielend op hem gewerkt, zyn
vader had hem het voorbeeld gegeven van bijzondere belang-
stelling in hunne grootsche verrichtingen ter zee en tot in
de afgelegenste hoeken van den aardbodem. Maar hoe meer
hij zich in de kloeke daden onzer zeehelden verdiepte, hoe
duidelijker het hem worden moest, dat de geschiedenis van de
opkomst en verbreiding van het Nederlandsch gezag in de
landen beoosten de Kaap de Goede Hoop nog te schrijven
was. De Oost-Indische Compagnie, het groote handelslichaam
dat, bijna zonder controle van den Staat, de heerschappij over
de daar gestichte kantoren en veroverde gewesten had ge-
voerd, had, om den naijver en de concurrentie van vreemden
zoo min mogelijk op te wekken en lastige bemoeiing met
Jaaeboek 1880. 3

( 34 )

hare zaken te verhoeden, een dichten sluier over hare han-
delingen gespreid en de openbaarmaking harer archieven
zooveel mogelijk tegengegaan. Schier onopgemerkt had zy
een rijk van verbazenden omvang in het Oosten gesticht ;
slechts gebrekkige en onvolledige mededeelingen waren, haars
ondanks, daaromtrent uitgelekt, en in vele gevallen had een
opgesmukte legende de plaats der ware geschiedenis ingeno-
men. Wel was sedert de verovering van dat r^k door En-
geland de sluier opgeheven en ook na het gedeeltelijk herstel
van het Nederlandsch gezag, de vroegere geheimzinnigheid
niet meer mogelijk en wenschel^k geacht; maar de eerst
streng bewaakte, later, sedert de opheffing der Compagnie,
schandelijk verwaarloosde archieven van dat lichaam waren
nooit wetenschappelijk onderzocht en aan de studie der Ge-
schiedenis dienstbaar gemaakt. Nu was alles wat er nog van
dat archief was overgebleven — en het bleek veel meer te
zijn dan men had durven verwachten, — naar het Rijksar-
chief te 'sHage overgebracht. De Jonge brandde van ver-
langen om daarmede kennis te maken ; met volle instemming
liet hij zich de bewaring, rangschikking en vruchtbaarmaking
van dien papieren schat als zijne speciale taak opdragen, en
welhaast rijpte bij hem het plan, om die onafzienbare menigte
documenten aan eene schifting te onderwerpen en alles wat
blijken zou voor de Geschiedenis belangrijk te wezen in ge-
regelde orde in het licht te geven. Van dit reusachtig plan
was ik — en ik ben er trotsch op — een der eerste ver-
trouwden. Ik had DE Jonge nog nooit ontmoet en kende hem
weinig meer dan bij naam, toen ik den 2 Osten Augustus 1858
door de ontvangst van een brief werd verrast, waarvan ik
hier den inhoud laat volgen.

Hooggeleerde Heer!

Hoewel ik de eer niet heb persoonlijk bij u bekend te
zijn, neem ik niettemin de vrijheid deze letteren tot u te
richten, nadat de Heer Krabbe van het Ministerie van Ko-

( 35 )

loniën mij verzekerd heeft, dat U.H.G. mij deze vrijpostig-
heid wel ten goede zoudt houden. Sedert ik, aan het Rijks-
archief verbonden, met de zorg der oud-koloniale archieven
ben belast, is bij mij het denkbeeld levendig eene oorhonden-
geschiedenis te zamen te stellen van ons bestuur en van onze
bezittingen in Indië. Die arbeid zou moeilijk en veelomvat-
tend zijn; aan u behoef ik dat niet te zeggen. Alles hangt
echter af van een vooraf wel beraamd plan, en van den stel-
selmatigen gang dien men aan het geheel verschaft. Tot de
samenstelling van zulk een plan is mij de hulp en de raad-
geving van meer deskundigen dan ik ben, hoogst noodig. Om
die hulp en die raadgevingen te erlangen, wend ik mij tot u.

Vooreerst zij gezegd dat ik geloof eene oorhonden-geschie-
denis te moeten leveren, 1^. omdat mijne betrekking mij
daartoe het best in staat stelt, en 2P. omdat, zoolang de
bronnen nog niet genoeg bekend zijn, eene andere geschie-
denis nog niet goed geschreven kan worden. Dat zoodanige
bronnen-uitgave niet onbekookt geschieden moet, noch eene
opeenstapeling van documenten worden mag, spreekt van zelf.
Zij moet eene uitgezochte verzameling zijn van memoriën, ver-
hcden, rapporten en beschrijvingen over elk gewest, voorafge-
gaan door een historisch overzicht, eene algemeene inlei-
ding, — toegelicht door aanteekeningen, — en tot een
geheel gebracht door samenvoegingen, daar waar lacunes zich
voordoen. Door zorg aan vorm en stijl dier inleidingen te
besteden, zou ik hopen de dorheid der oorkonden eenigszins
te vergoeden.

Eerst had ik gemeend eene zoodanige geschiedenis te le-
veren van de Compagnie hier te lande, en dan van het be-
stuur in Indië en van alle gewesten onder Compagnies gebied.
Maar indachtig aan het »qui trop embrasse, mal étreint",
stel ik mij nu het volgende voor, en dat is vooreerst toch
al een werk dat een groot deel van mijn leven zal innemen.

A. Te leveren een geschiedkundig overzicht van de ver-
richtingen, handelingen, aangeknoopte betrekkingen der eer-
ste Nederlanders in Indië tot aan de Algemeene Compagnie.

( 36 )

B. In een afzonderlijk gedeelte uiteen te zetten, de wijze
waarop het bestuur in Indië is gevormd en hoe de admini-
stratieve indeeling is geweest, met andere woorden eene hand-
leiding te geven tot wat wij hier en tegenwoordig het staats-
en administratief samenstel zouden noemen, zonder in de
geschiedenis der algemeene gebeurtenissen te treden, maar
mij bepalende tot hetgeen volstrekt noodig is tot het be-
grip der onderdeelen.

Alsdan zou ik wenschen te leveren:

C. De oorkonden-geschiedenis der afzonderlijke gewesten,
en wel vooreerst van die, welke nu nog tot Nederlandsch
Indië behooren. Daarbij zou ik willen aan den dag brengen
volgreeksen van de memoriën door de plaatselijke of gewes-
telijke opperhoofden aan hunne opvolgers achtergelaten, aan-
gevuld met andere belangrijke documenten, en voorzien van
historische inleidingen en aanteekeningen^ op dezelfde wijze waarop
ik bijv. in het Nederlandsch Rijksarchief de periode van van
DE Spiegel heb behandeld.

D. Eindelijk zou dat geheel besloten worden met een al-
gemeen overzicht van de geschiedenis van het algemeen be-
stuur in Indië, wat het heeft verricht, hoe het in den loop
der tijden heeft gewerkt.

Eenige kaarten en de noodige registers zouden het geheel
voltooien.

Ziedaar in 't kort mijn plan. Nu zou Ü.H.G. mij bijzon-
der kunnen verplichten door mij daarover uw advies mede
te deelen. Welke zijn uwe denkbeelden? Welke uwe aanmer-
kingen? Houd mij toch vooral deze laatste niet terug. Ik
wil niet aanvangen, dan na het gevoelen van eenigen die
over de zaak kunnen oordeelen, te hebben vernomen. De
zaak is niet gemakkelijk; doch het komt mij voor dat de
opklimming van de onderdeelen tot het geheel, van de ge-
westen tot het algemeen gouvernement, de meest logische
behandeling zou zijn. Ook zou ik wel eens van u wenschen
te vernemen, tot hoever u het raadzaam oordeelt de geschie-
denis uit te strekken, tot 1798, tot 1811 of tot 181G. Ik

( 37 )

herhaal mijne verontschuldiging voor mijne vrijmoedigheid,
maar tevens vraag ik met aandrang uwe ondersteuning door
raadgeving en zoo mogelijk door mededeeling van stukken, enz.

Ik behoef wel niet te zeggen dat een brief als deze niet
kon geschreven zijn dan door iemand die zijne zaak rijpelijk
overwogen had en voor zich zelven althans tot eene voor-
loopige beslissing was gekomen. Ik had wel bezwaar om als
raadgever op te treden, daar mijne studiën over de land- en
volkenkunde van Ned. Indië zich toch eigenlijk tot een ander
gebied dan dat van de Jonge hadden bepaald. Voor zoover
ik ook de geschiedenis bij mijn onderzoek had opgenomen,
was het steeds de geschiedenis der Indische volken zelve ge-
weest, niet die hunner vreemde overheerschers, die mijne aan-
dacht gevergd had, en ik had daarom documenten van ge-
heel anderen aard geraadpleegd, dan het Rijksarchief voor
het onderzoek van de Jonge openstelde. Ik wist dus niet of
ik wel de rechte man was om raad te geven ; maar ik wilde
het vertrouwen door een jongen, veelbelovenden geleerde in
mij gesteld niet beschamen. Er waren dan toch punten, het
geheele plan betreffende, waaromtrent ik wellicht nuttige
wenken geven kon, en daarby was het eene gelukkige om-
standigheid, dat ik mij met de door de Jonge vooropgestelde
denkbeelden zeer goed kon vereenigen. Die beperking van
het onderzoek tot een bepaald tijdvak en tot een bepaald
gebied, dat plan om eerst het bijzondere goed te bestudeeren
en dan vandaar tot het algemeene op te klimmen, het was
geheel in overeenstemming met de methode, die ik zelf op
het gebied der land- en volkenkunde steeds had toegepast.
Ik heb van mijn antwoord geen afschrift gehouden, maar
wat er de strekking van was en hoe het door de Jonge
werd opgenomen, zal blijken uit een tweeden brief, den Uden
Sept. door hem geschreven, waarvan ik mij ook nog de mededee-
ling veroorloof, omdat alles wat tot de geschiedenis der wording
van zulk een uitgebreid en gewichtig historisch werk behoort,
mi) toeschijnt op eenige belangstelling aanspraak te maken,

( 38 )

Hooggeleerde Heer!

Reeds lang had ik uwen vriendelijken brief van den Isten
Sept. 11. willen beantwoorden en u daarvoor dank zeggen,
maar gedurende al dien verloopen tijd ben ik ontrust ge-
weest door een hevige ziekte mijner moeder, die mij geen
gelegenheid liet tot rustig schrijven. De storm is nu geluk-
kig voorbij en nu haast ik mij ook om u te bedanken voor
uwe welwillende regelen. Het was mij hoogst aangenaam te
zien, dat uwe gevoelens zoo overeenkomen met de mijne:
1^. om de uitgave van stukken te bepalen tot den Archipel;
2*^. om Malakka er in op te nemen, omdat, naar mijn oor-
deel, Riouw, Lingga eu Sumatra's Oostkust niet te behan-
delen zijn zonder Malakka ; S*^. om vooreerst niet verder te
gaan dan tot de komst van Daendels, hoogstens tot aan
Janssen. Wij hebben dan de schets van Mr. P. Mijee, en
het werkje van Levyssohn Norman.

Ik ben nu bezig aan de eerste tochten en eerste hande-
lingen der Nederlanders in Indië. Ik denk die voort te zetten
tot aan de komst van P. Both als eerste Gouverneur-Gene-
raal. Na 1610 geef ik dan, als van zelf daartoe gebracht,
de handleiding tot de kennis der inrichting van het algemeen
bestuur van Indië sedert den eersten Landvoogd en ga daarna
rustig voort met de oorkonden-geschiedenis der gewesten. Weet
u mij nu ook nog iets mede te deelen over de eerste zee-
tochten ? Ik schrijf heden ook nog aan den Heer Fred. Mul-
ler. Zoo u hem ziet, beveel mijn werk aan zijne welwillende
hulp aan. Mag ik ook, als het noodig is, uwe hulp inroepen
omtrent de juiste benaming van personen en plaatsen? want
de dienaren der Compagnie weten die van tot tijd zoo te
verbasteren dat ik er niet meer uitkom. Het gemis van ken-
nis der Oostersche talen is mij wel lastig ; indien u mij dus,
waar 't noodig is, in dezen wilt helpen, zult u mij bijzonder
verplichten ; want dat vak is mij geheel vreemd. Doch een
totaal gemis van keunis in dezen is beter dan een halve of
driekwart kennis en ik heb nu reeds hooi genoeg op den

( 39 )

vork. Als ik op het Rijksarchief de vijf groote kamers met do-
cumenten zie, rijzen mi] de haren wel eens te berge; maar
de moed ontzinkt mi] toch niet. Ik piocheer maar zachtkens
voort. Ik zal wel geen volmaakt werk kunnen leveren, maar
ik zal toch trachten een g(3heel te geven, zoodat dat ver-
spreid uitgeven van stukken, die men op het einde niet meer
weet terug te vinden, eindelijk zal ophouden. Als ik het ge-
luk heb den eersten grond te leggen, kan een bekwamer dan
ik er een beter gebouw uit optrekken. Nogmaals beveel ik mijn
werk aan uwe belangstelling aan.

Inderdaad was de Jonge vol moed aan het werk getogen,
en zeker zou de verschijning eener eerste proeve van zijn
arbeid veel spoediger gevolgd zijn, indien hij niet een tijd
lang gestoord en ontmoedigd was door de ziekte en den dood
zijner eerste teerbeminde gade, vrouwe Maria Johanna de la
Bassecoub. Caan, die hem den 13<len October 1859 ontviel,
hem een eenigen zoon in nog zeer jeugdigen leeftijd nala-
tende, wiens opvoeding den zwaar beproefden vader natuurlijk
veel zorg en bekommering baarde. Wij kunnen slechts de geest-
kracht bewonderen van den man, die, in den arbeid zijn
troost zoekende, de zwarigheden aan ieder werk in den aan-
vang verbonden, na zulk een wederwaardigheid zoo spoedig
wist te boven te komen. Den 30sten September 1862 mocht
ik het afgedrukte eerste deel van hem ontvangen, begeleid
door een hoogst welwillend schryven, waarin hij op nieuw,
meer dan ik recht had te verwachten, op den voorgrond stelde
hoe nuttig hem mijne wenken geweest waren. Dit deel was
werkelijk, zooals hij zich had voorgenomen, het eerste stuk
van een kleiner eenigszins zelfstandig geheel, dat niet verder
zou gaan dan de instelling van het Gouverneur-Generaalschap,
het punt vanwaar hij zich voorstelde met de geschiedenis der
afzonderlijke gewesten te beginnen. Hij gaf aan dat eerste
gedeelte den titel van: »de Opkomst van het Nederlandsch
Gezag in Oost-Indië (1595 — 1610)." Het eerste stuk, waarin
hij alleen den aanvang der groote vaart, de daarmede in

(,-'40 )

verband staande beoefening der wetenschappen, den oorsprong
en vroegste ontwikkeling van de vaart op Oost-Indië en de
staatszorg voor die vaart tot aan de oprichting der Alge-
meene O. -Ind.- Compagnie behandekle, moest, zooals hi] zich
voorstelde, gevolgd worden door een tweede, waarin hij de
verrichtingen der Nederlanders in Oost-Indië zelve van 1595
tot 1610 in het licht stelde. Doch hem wedervoer het ge-
wone lot der schrijvende stervelingen; zijn werk werd veel
uitgebreider dan hij zich had voorgesteld, de stof bleek veel
rijker dan hij had kunnen denken. In de eerste plaats ge-
voelde hij behoefte om de geschiedenis der verrichtmgen van
de Nederlanders in Indië te doen voorafgaan door een inlei-
dend hoofdstuk, dat eene schets gaf van den toestand van
Indië vóór de opkomst van het Nederlandsch gezag. Dat
doorwrochte hoofdstuk, dat alleen reeds een half boekdeel
vulde, moet hem verbazend veel arbeid gekost hebben. Het
is niet moeilijk, bij het licht onzer sedert zoo snel toegeno-
men kennis van de geschiedenis van den Indischen Archipel, —
toegenomen vooral door de onderzoekingen van Kern op het
gebied der Javasche oudheid, en van Tiele over de verrich-
tingen der Portugeezen in het Oosten, — er thans reeds vele
leemten en onnauwkeurigheden in aan te vdjzen, maar jugé
d'après sa date, was het eene bewonderingswaardige proeve
van wat volhardende vlijt op een veld vol doornen en dis-
telen kon samenlezen. De niet voorziene rijkdom der stof
deed het tweede deel tot twee dikke banden uitdijen,
die kort na elkander in 1864 en 1865 het licht zagen. Nu
was het eerste gedeelte der groote taak afgeweven, het eerste
rustpunt bereikt. Het aanvankelijk plan om nu in een af-
zonderlijk deel eene handleiding tot de kennis van het staats-
bestuur en de administratieve indeeling van Indië tijdens de Com-
pagnie te laten volgen, was inmiddels, naar ik geloof terecht,
eerst meer naar den achtergrond geraakt en eindelijk opge-
geven ; de schrijver schijnt te hebben ingezien, dat hij hier-
door de moeilijkheid zijner taak onnoodig zou verzwaren, en
de ontwikkeling der staatsinstellmgen, die zoo geheel in de

( 41 )

geschiedenis is ingeweven, als van zelve in het historisch ver-
haal zou aan den dag treden. Hij kon dus nu tot de geschie-
denis der enkele gewesten overgaan. Eerst was het zijn voor-
nemen geweest een begin te maken met de Molukken, of-
schoon hij zich vooruit aan geen bepaald plan had willen
binden. Daarvoor kon pleiten dat tot dusver de Molukken
het hoofdtooneel waren geweest van de verrichtingen der
Nederlanders in Indië, en dus de speciale behandeling van
die groep zich het gemakkelijkst aan het nu voltooide inlei-
dende gedeelte aansloot. Toch acht ik het een geluk, nu de
schrijver door een ontijdigen tijd te midden van zijn groot-
schen arbeid is weggerukt, dat hij van dat plan is afgewe-
ken en Java in de plaats der Molukken heeft gesteld. De
redenen die hij zelf in de Voorrede van het derde deel daar-
voor opgeeft, zijn volkomen wettig en afdoende. » Er bestaan",
zegt hij, » redenen, die aanleiding kunnen geven om van de
beraamde volgorde eenigermate af te wijken, en die het meer
verkieslijk maken thans in de eerste plaats die oorkonden te
bewerken en uit te geven, welke betrekking hebben tot de
geschiedenis van de vestiging en uitbreiding van het Neder-
landsch gezag op het eiland Java. Onder al de gewesten van
Indië is er wellicht geen dat zoozeer de aandacht trekt, doch
geen tevens waarvan door de oudere geschiedschrijvers de ge-
schiedenis minder volledig is behandeld, terwijl de Molukken, tot
zelfs in bijzonderheden, door hen zijn beschreven. Zouder mij
nog voor de toekomst te willen binden, verdient het niettemin,
naar het mij voorkomt, overweging, of het niet nuttig zou
z^n, de belangr^ke stukken, welke het oud-koloniaal Archief
over Java bevat, in de eerste plaats het licht te doen zien."
Gel^k na deze voorbereiding mocht verwacht worden, was
inderdaad het eerste nu volgende deel, zooals ook de titel aan-
duidt, aan » de Opkomst van het Nederlandscli Gezag over Java"
gewijd, en hetzelfde rijke thema leverde ook de stof voor de
zes volgende deelen, die van 1869 tot 1878 het licht zagen*
Z^ brachten de geschiedenis van Java tot 1764 en lieten dus
zelfs dit ééne deel van het kolossale geheel nog onvoltooid,

( 42 )

Tusschen de voltooiing van het derde deel der Opkomst
van het Nederlandsch Gezag in Oost-Indië, en die van het
eerste deel der Opkomst van het Nederlandsch Grezag over
Java, ligt eene periode van 4 jaren (1865 — 1869), waarin,
zoover mij bekend is, geene pennevruchten van de Jonge het
licht zagen. Zonder twijfel mocht hij zich eenige rust gunnen
nadat een gewichtig hoofddeel van zijn groote werk voltooid
was ; zonder twijfel was ook een langere voorbereiding wensche-
l^k, nu de taak op een ander terrein moest worden voort-
gezet; maar gelijk ik eene vroegere periode van vertraagde
werkzaamheid uit overmaat van smart kon verklaren, zoo
geloof ik van deze de verklaring gedeeltelijk te mogen vin-
den in overmaat van geluk. Den 4deii October 1866 schonk
Jonkvrouwe E. A. de Kock aan de Jonge haar hand, gelyk
zij hem reeds lang haar hart had geschonken. Over de Jonge's
huwelijksgeluk in zijn eersten echt kan ik niet oordeelen;
van het geluk dat hem deze tweede, met aanvallige kinderen
gezegende, verbintenis bereidde, ben ik dikw^ls getuige ge-
weest ; en ik mag volmondig verklaren, dat hij in dit opzicht
tot de meest bevoorrechte stervelingen behoorde, die ik op
mijnen weg ontmoet heb. Diep gevoeld waren de woorden
die DE Jonge mi] schreef, toen hij zich in den aanvang van
1875, vermoedelijk meer dan gewettigd was, over den gezond-
heidstoestand zijner dierbare verontrustte: »Er is wel geen
kwaad nog bij, maar tevreden en gerust ben ik niet. Hoe
meer banden van liefde en toegenegenheid men op aarde
heeft, hoe meer zorg toch ook altijd. Toch, met dat al, zou
ik de zorgen niet willen missen, indien daarmede tevens zoo-
veel huiselijk en hartsgenot moest gemist worden."

Na deze kleine uitweiding keer ik tot de Jonge's werk
O'^er de geschiedenis van het Nederlandsch Gezag op Java
terug, om, naar aanleiding daarvan, nog enkele bijzonderhe-
den te vermelden, die den schrijver karakteriseeren.

De geschiedvorscher die, sine ira et studio, alleen de waar-
heid nastreeft, en het pad, door de overlevering geteekend,
verlaat om steeds tot de bronnen op te klimmen, heeft niet

( 43 )

altijd een aangename taak te vervullen. Zoo streelend als
het is aan een miskend groot man, aan een misduide edele
daad recht te kunnen doen weêrvaren, — een voorrecht dat
DE Jois^GE ten deel viel met betrekking tot Jan Pieterszoon
Koen, dien hij van de meeste hem aangewreven smetten ge-
zuiverd en met nieuwen glans omstraald in zijn historisch
drama kon doen optreden, — zoo smartelijk is het illusies te
verstoren ten aanzien van daden waarop de nakomeling-
schap trotsch is, of schanddaden te moeten in het licht stel-
len die op de nationale geschiedenis een vlek werpen. Wij
kennen uit de traditioneele geschiedenis van Rome een Re-
GULUs en uit die van Nederland twee mannen die doorgaans met
den Romeinschen held op ééne lijn gesteld en vaak als de Neder-
landsche Regulussen geroemd worden : Albert Beiling bij de
verdediging van het slot van Schoonhoven tegen de Hoek-
schen, Pieter, van den Beoeck bij de verdiging van het
Nederlandsche fort te Jakatra tegen de Bantammers. Voor
den roem van die Regulussen is de historische kritiek nood-
lottig geweest. Van den Romeinschen Regulus behoef ik niet
te spreken, maar de beide Nederlandsche hebben, vooral door
toedoen van de Jonge, hunne aureool verloren ; hij heeft hunne
vermeende zelfopofferingen als fabelen moeten in het licht
stellen, niet omdat hij dat verlangde, maar omdat de eerbied
voor de waarheid er hem toe drong. Reeds had de kritiek
van onzen Fruin van de groote daad van zelfopoffering aan
Beiling toegekend, slechts zeer weinig overgelaten, toen de
Jonge op zijne beurt, in de op 14 Juni 1869 gehouden ver-
gadering dezer afdeeling, die hem in 1866 tot haar medelid
verkozen had, verslag deed van hetgeen zijn onderzoek in
het Rijksarchief hem omtrent den persoon van Beiling ge-
leerd had, en zich genoodzaakt zag te erkennen, dat deze op
rantsoen uit zijne gevangenis ontslagen was en nog onder
de levenden verkeerde zeven a acht maanden nadat hij, volgens
de overlevering, zou zijn teruggekeerd om levend begraven te
worden. Dit stuk, de eenige voordracht door de Jonge in onze
Akademie gehouden, ofschoon hy ook aan de werkzaamheden

( 44 )

en rapporten van enkele commissies deel had, heeft, even
als dat van den Heer Fruin, en met eenige aanmerkingen
van dezen vermeerderd, eene plaats erlangd in de » Bijdragen
voor de Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde."

Maar omstreeks dienzelfden tijd had zich de Jonge ge-
noodzaakt gezien, in het eerste deel van zijn »Java" ook de
daad waaraan van den Beoeck zijn bijnaam van Nederland-
schen Regulus verschuldigd was, naar het gebied der fabelen
te verbannen, en wat erger is, te toonen, dat het Indische
bestuur hem terecht heeft beoordeeld als »een slecht krijgs-
man, die zijn kapitein al zuchtende volgt en wiens propoos-
ten procedeeren uit een gedecourageert gemoed of loszinnige
hersenen." Hoe het bij deze operatiën de Jonge te moede
was, kan ons het best blijken uit de woorden waarmede
hij zgn verhaal der stichting van Batavia aanvangt: »Wij
zijn nu genaderd tot het verhaal eener gebeurtenis, welke
sedert 250 jaren in onze geschiedboeken vermeld staat als
»de roemrijke verdediging van Jakatra", eene verdediging
waarin de Nederlandsche bevelhebber Pietee. van den Beoeck,
als een Romeinsch held, met »onbezweken moed en trouw",
zooals VAN Kampen zegt, het behoud van zijn leven zou heb-
ben achtergesteld aan dat der belegerde vesting. Niet dan
schoorvoetend en met tegenzin breekt men de betrekking af
met oude bekenden, en moeielijk valt het oude vooroordeelen
te laten varen. Het licht dat op eens van onder oude en
bestoven papieren uitschiet, pijnigt somtijds de oogen, vooral
indien het den glans eener oude glorie van ons Nederlanders
als eene optische illusie doet verdwijnen. En toch, het valt
niet meer te loochenen, wel verre dat de Nederlanders te
Jakatra »met onbezweken moed en trouw" zich hebben ver-
dedigd, zijn zij daarentegen, zonder dringende noodzakelijk-
heid, niet ééns, maar driemalen voor den vijand bezweken
en is het fort Jakatra voor Nederland behouden door een
samenloop van omstandigheden, even merkwaardig als die,
waardoor de stichting van het fort is -^veroorzaakt. De hel-
dendaad van VAN den Beoeck is slechts eene schepping van

( 45 )

dicliterlyke fantasie geweest eu van de belegering blijft ons
ten slotte niet veel meer te zeggen, dan hetgeen Koen er
van schreef: »hoe schandelijk het daar is toegegaan, zal in
dezen vervolgens verhaald worden."

Maar pijnigender nog was het licht dat van onder de
oude en bestoven papieren uitschoot, toen de Jonge in de
archieven het stuk ontdekte, dat hem aanleiding gaf om mij
in een brief, dd. 18 Nov. 1874, het volgende te schrijven.

»Van deze gelegenheid wensch ik gebruik te maken om
u eens te raadplegen. Gij zult u herinneren hoe in den oor-
log tegen Soerapati en Adipati Anom in 1706, de Adipati
van Soerabaja verstandhouding hield met de vijanden der
Compagnie, en dat de geschiedenis luidt, dat deze Adipati
Soerabaja eenige jaren daarna door den Soesoehoenan te
Kartasoera di ning-rat werd gedood. Nu heb ik een brief
gevonden, dd. ult^ Febr. 1709, waarin de Commissaris Majoor
Covert Cnoll (de Edele Cnoll, zooals hij altijd betiteld werd)
met het grootste cynisme aan de Hooge Regeering te Batavia
vertelt, hoe hij dien sluipmoord heeft doen uitvoeren. Bij mij
is twijfel gerezen of ik zoo'n brief wel mag publiceeren. Uit
een historisch oogpunt ben ik het aan de waarheid verplicht ;
maar is het uit een politiek oogpunt geraden zoo'n moord
aan 't licht te brengen? De brief in quaestie gaat hierbij,
lees dien s. v. p. en zend mij dien dan terug met uw oor-
deel. Ik heb de kopie gemaakt om in mijn achtste deel op
te nemen, vooraf hoorde ik echter gaarne uw gevoelen. Hoe
verder men komt in de 18de eeuw, hoe gemeener de boel
wordt."

Wie nu het achtste deel van de Jonge's geschiedwerk, het
vijfde van de geschiedenis van Java, ter hand neemt, zal
daarin niet alleen den bedoelden brief op blz. 354 afgedrukt
vinden, maar ook zien dat in het historisch verhaal dat aan
de oorkonden voorafgaat, de moord in al zijn verraderlijk-
heid is geteekend. De historische conscientie heeft dus bij
DE Jonge, terecht meen ik, over alle scrupules gezegepraald.
De Geschiedenis houdt aan allen, maar vooral aan staatslie-

- ( 46 )

den en regenten, groote lessen voor, die zij niet straffeloos
kunnen verwaarloozen. Maar om eene goede leermeesteresse
voor vorsten en volken te zijn, moet zij zeggen wat zij weet
en niet willekeurig verzwijgen wat dezen of genen kwetsen
of hinderen kan. Voor Histoire Contemporaine laat ik uit-
zonderingen gelden; maar voor het mededeelen van zaken
die meer dan l^/g eeuw achter ons liggen, moet de Geschie-
denis vrij zijn; anders verliest zij alle waarde. Dit was ook
toen het advies dat ik aan mijnen vriend terugschreef, en
wellicht heeft het iets bijgedi-agen om zijn besluit te bepa-
len. Nadeelige gevolgen van de openbaring hebben zich,
zoover ik weet, nergens vertoond, behalve de onaangename
bejegening die de auteur daarvoor, in het Algemeen Dagblad
van Ned. ludië van 2 en 3 Dec. 1875, van den Heer Busken
HuET moest ondervinden — eene bejegening die hem, zooals uit
zijne volgende brieven blijkt, wel heeft gegriefd, maar het
vermogen niet gehad heeft hem aan de waarheid ontrouw te
doen worden. Huet scheen van oordeel dat men de Compagnie
niet mocht misprijzen; de Jonge is voortgegaan met in het
negende deel — het zijn de woorden zijner voorrede — te
wijzen op de steeds klimmende misbruiken, het toenemend
wanbestuur en de telkens heviger geworden tweedi-acht in
den boezem der Hooge Regeering, en voegde daaraan toe het
zooveel mogelijk waarachtig verhaal van den gruwel in 1740
aan de Chineezen gepleegd, waaruit de noodlottige Javaansch-
Chineesche oorlog is voortgesproten. En in denzelfden geest
is hij ook voortgegaan in zijn tiende deel, in weerwil der
walging die de toenemende demoralisatie der Compagnie hem
veroorzaakte en die hem bijna een weerzin deed krijgen in
zijne taak, zooals zijne brieven aan mij zoo dikwijls getuig-
den. En in dien geest zou hij zijn voortgegaan tot het einde,
indien niet de onverbiddelijke dood hem had weggerukt, juist
op het tijdstip waarop hij de hand zou slaan aan dat ge-
deelte van Java 's geschiedenis, dat van alle het minst be-
kende, het meest verwaarloosde is en de toelichting uit den
schat der archieven het meest behoeft. Verhoogt die om-

( 47 )

standigheid de smart die wij over het verscheiden van de
Jonge gevoelen, te verblijdender dan ook is de zekerheid,
dat de uitgever van het werk een bekwaam man gevonden
heeft, die zich bereid heeft verklaard de voltooiing van het
werk op zich te nemen en zijne bevoegdheid daartoe door
menigen letterkmidigen arbeid heeft bewezen.

Ik heb hiermede afgehandeld wat ik over het hoofdwerk
van DE Jonge te zeggen had, en moet thans eenige jaren
terugtreden, om nog enkele bijzonderheden te melden, die
niet mogen achterwege blijven als ik zijn beeld en lot met
eenige volledigheid zal schetsen.

In hetzelfde jaar 1866, waarin de Jonge zijn tweede hu-
welijk sloot, onderging zijne positie bij het Archief eene ver-
andering, tengevolge van het overlijden van den roemvol
bekenden archivaris Bakhuyzen van den Brink. De Heer
L. P. C. VAN DEN Bergh kwam nu aan het hoofd van het
Archief, terwijl de Jonge in zijne plaats tot den rang van
adjunct-archivaris opklom. Deze bevordering kon hem niet
maken tot een ijveriger behartiger der belangen van het
Rijks-Archief, een ijveriger onderzoeker van de hem toever-
trouwde schatten, dan hij sinds lang geweest was ; want van
het oogenblik af dat hij aan die instelling verbonden was ge-
weest, had hij alles gedaan wat hij door en voor haar vermocht,
en bij zijne merkwaardige werkkracht was dat » alles" ook
zeer veel. Intusschen was die post bij het Archief niet de
eenige maatschappelijke betrekking die hij bekleedde. Reeds
sedert 1858 was hij ook werkzaam als commies-griffier der
Eerste Kamer van de Staten-Generaal. Deze eervolle betrek-
king was voor hem niet zeer bezwaarlijk, daar dit staats-
lichaam gewoonlijk slechts met lange tusschenpoozen en
gedurende korten tijd bijeenkomt; maar toch was er de
eigenaardige moeilijkheid aan verbonden, dat hij op tijd-
stippen die niet altijd nauwkeurig vooraf te berekenen wa-
ren, van de vrije beschikking over zijn tijd was verstoken.
Hy droeg echter dat bezwaar met geduld en kweet zich ook
hier voorbeeldig van zijn plicht. Zoozeer verwierf h^ zich.

( 48 )

de achting van alle leden, dat toen de post van griffier in
1877 vakant kwam, de Jonge, in de vergadering van 20
September, met algemeene stemmen daartoe gekozen werd.
Yelen uwer zullen zich zeker met mij herinneren, welk een
eervolle getuigenis de President der Kamer in de eerste zit-
ting na DE Jonge 's verscheiden omtrent zijn ijver en trouwe
plichtsbetrachting aflegde, en hoezeer deze rede het bewijs
gaf, dat ook in dien kring zijn gemis algemeen werd ge-
voeld en betreurd.

Ofschoon DE Jonge, vooral sedert 1868, al den tyd die hem
van zijne ambtsbezigheden restte zooveel mogelijk aan de
voortzetting van zijn groote werk wijdde, bestonden er toch
nu en dan bijzondere aanleidingen, die hem noopten voor
korten tijd zijn aandacht aan eenige andere taak te schenken.

Toen op het einde van 1870 de Minister van Marine, tij-
delijk belast met het beheer van het Departement van Ko-
loniën, aan de Tweede Kamer de mededeeling deed, dat er
in het laatste halfjaar op nieuw tusschen de Britsche en Neder-
landsche Regeeringen onderhandelingen waren aangeknoopt tot
verzekering van wederzijdsche belangen in de Koloniën, en dat
daarbij ook »de afstand van onze bezittingen op de Kust van
Guinea aan Engeland" ernstig was ter sprake gekomen, was de
Jonge een der weinigen in den lande wier hart van droefheid
en verontwaardiging trilde over de koelheid waarmede eene ver-
klaring werd afgelegd en aangehoord, die zij als vernederend
en krenkend voor de nationale eer beschouwden. Voor ie-
mand die, om zijne eigene woorden te gebruiken, »als hij
het voorrecht had gehad een groot deel van zijn leven door
te brengen te midden der Lands- Archieven, waarin zoo vele
gedenkstukken worden bewaard van de roemrijke daden in
en buiten Europa, van de bedrijvigheid, de zielskracht en de
zelfopoffering van ons kleine volk, dat zich loswrong van onder
de voeten van den Spaanschen dwingeland die het vertrapte,
om op te rijzen tot den hoogen rang van eerste zeemogend-
heid en scheidsrechter in de twisten der natiën van Europa
en Azië", — voor zulk een man moest het denkbeeld on-

( 49 )

verdragelijk zijn van een afstand van wat door het goed en
bloed der vaderen was gewonnen, zelfs al waren de daar-
mede verbonden voordeelen veel grooter en zekerder sreweest,
dan zij in werkelijkbeid waren. De Jonge greep naar de
pen en schetste in woorden gloeiende van vaderlandsliefde
»den oorsprong van de Nederlandsche bezittingen ter kiist-
van Guinea", zooals hem dien de oorspronkelijke stukken in
het Archief hadden doen kennen. Behoef ik het te zeggen
dat zijne conclusie tegen den afstand gericht was? dat hij
dien ontraadde met al de kracht die in hem was ? Maar zijne
welsprekende stem werd niet gehoord ; bij het traktaat met
Engeland van 2 Nov. 1871 werd het offer gebracht, dat
slechts aan weinigen zwaar viel, en waarvoor de vrijheid ge-
kocht werd tot onbelemmerde uitbreiding van ons gezag op
Sumatra en tot tuchtiging van den overmoed der Atjehers.
Heeft DE Jonge in die zaak wel geoordeeld? Heeft hij niet
meer gehoord naar de stem van het hart, dan naar de uit-
spraak van het verstand? Het is in deze levensschets de
plaats niet om deze vraag te beantwoorden. Ik stond in
1871 niet aan zijne zijde; maar zeker is het dat de twee
bloedige oorlogen, die middellijk of onmiddellijk uit dat
traktaat zijn voortgevloeid, de oorlog der Engelschen met
Asjanti en die van Nederland met Atjeh, over de wijsheid
en tijdigheid van den maatregel vrij wat hebben te denken
gegeven.

Kort nadat het traktaat was gesloten, ontving de Jonge
van den Minister van Buitenlandsche Zaken eene opdracht,
die hem meer voldoening moest schenken dan het ijdel pro-
test tegen hetgeen reeds bij de Regeering en de meerderheid
der Vertegenwoordiging een parti pris was. Het was voor
hem een genoegen, dat althans in een andere aangelegen-
heid het Nederlandsch Gouvernement genoeg public spirit
had getoond, om zich te verzekeren van het bezit eeniger
overblijfselen, die van een der roemrijkste tochten onzer va-
deren getuigden. De Noorweegsche scheepsgezagvoerder
Elling Carlsen had in September 1871 de plaats op Nova
Jaaeboek 1880. 4

( 50 )

Zembla bezoclit, waar Heemskerk en Barendsz. van 1596 op
1597 hadden overwinterd, en een aantal door hen daar
achtergelaten voorwerpen medegebracht, die door de Neder-
landsche Regeering waren aangekocht, en, met bestemming
zoo wij hopen voor een eenmaal op te richten groot natio-
naal museum, in een hut, zooveel mogelijk naar het model
der afbeeldingen van de oude hut bij Barendsz. IJshaven
gevolgd, voorloopig op de modelkamer van het Ministerie
van Marine tentoongesteld. Hoevele Nederlanders hebben
wel een bedevaart naar die door den moed en de volharding
onzer oude zeevaarders geheiligde overblijfselen verricht?
Ik vrees dat de inderdaad merkwaardige modelkamer van
Marine, die zoovele gedenkteekenen van den nationalen
roem, onder andere een deel van den spiegel van den bij
Chatham vernielden Royal Charles bevat, bij de meesten
al even onbekend is als het Haagsche kabinet van gesne-
den steenen, waarvan ik boven gewaagde, en dat tal van
Nederlanders in hun eigen land nog een ontdekkingsreis
zouden kunnen doen, waarop zij veel zouden vinden dat hen
verraste. Maar niet alzoo de Jonge t hem liet niets koud
of onverschillig wat den roem des Vaderlands betrof, en hij
achtte het zich ook nu een eer en een voorrecht, geroepen
te zijn de door Carlsen verzamelde voorwerpen te beschrij-
ven. Uitnemend kweet hij zich van die taak in de fraai
geschreven brochure »Nova Zembla", die in 1872 in 't licht
verscheen, en die niet alleen aan die overblijfselen zelve ge-
wijd was, maar ook in groote trekken den altijd gedenkwaar-
digen tocht in herinnering bracht, waarvan zij de welspre-
kende getuigen waren. Het was in 1872 niet te verwach-
ten, dat de IJshaven, die, zoover wij kunnen nagaan, in de
2^/4 eeuw, sedert de overwintering verloopen, door geen en-
kelen reiziger bezocht was, slechts vijf jaren later weder zou
worden aangedaan, en wel op een bloote sporting tour. De
heer Ch. Gardiner ging met zijn jacht de Glowworm naar
de noordelijke ijsstreken, om pelsdieren en vogels te schieten,
maar maakte vooraf kennis met onzen Koolemans Beynen,

( 51 )

beloofde hem al het mogelijke te doen om de IJshaven te
bezoeken, nam van Tromsö kapitein Carlsen als loods met
zich, bereikte de bedoelde plek in Jnli 1876, doorzocht tot
tweemalen het terrein der overwintering met de grootste zorg-
vuldigheid, had het geluk een nieuwen schat van relieken
bijeen te brengen, en schonk ze aan het Nederlandsch Gou-
vernement, dat deze edelmoedige gift door het aanbod eener
gouden medaille erkende. De nu erlangde overblijfselen wer-
den bij de andere geplaatst en de Minister van Marine, de
heer van Eep Taalman Kip, droeg aan de Jonge de taak
op om ook deze te beschrijven, — een taak waarvan hij zich
weder met denzelfden lust en ijver kweet. In 1877 ver-
scheen onder denzelfden hoofdtitel » Nova-Zembla" eene tweede
brochure van zijne hand, die de vorige waardig ter zijde trad
en met haar eene volledige verklaring gaf van de Barendsz-
relieken, onder 192 nommers gerangschikt. De belangstel-
ling der natie was inmiddels zoo opgewekt, dat te gelijker tijd
eene tweede uitgave der vorige brochure noodzakelijk bleek.
Inmiddels was in 1873 het Aardrijkskundig Genootschap
opgericht. De nieuwe instelling moest wel aan een man als
DE Jonge belang inboezemen ; hij behoorde tot de eersten
die tot het lidmaatschap toetraden, en was spoedig bereid
om de leden op eene schoone vrucht zijner studiën te ont-
halen. In de vijfde Algemeene Vergadering, den 20^*'-''^ Juni,
1874, te Rotterdam bijeengekomen, hield hij eene hoogst
merkwaardige voordracht, die aan een kort verslag van de
reis van Jhr. Lycklama a Nyëholt door Perzië in 1866, een
overzicht verbond van den vroegeren handel der Nederlan-
ders met dat rijk, waarvoor hij de gegevens al weder voor-
namelijk aan het onuitputtelijk koloniaal Archief had ont-
leend. Het slot van dit opstel was gewijd aan de hernieuwing
der betrekkingen van Nederland met Perzië in 1868, aan
den tegenwoordigen handel door onze Oostindische bezittin-
gen met dat Rijk gedreven, en aan eene opwekking van
den Nederlandschen handelstand, om gebruik te maken van
de voordeelen, verbonden aan de gunstige indrukken, die het

( 52 )

vroeofer zoo druk verkeer met onze natie nogj in Perzië heeft
achtergelaten. Het Bestuur des Genootscliaps vroeg en er-
langde verlof van den schrijver om dat belangryke stuk op
te nemen in zijn nog jeugdig Tijdschrift, waarvan het eerste
deel er door werd opgeluisterd.

Onder de zaken die al spoedig de aandacht van het Ge-
nootschap trokken, behoorden ook de onderzoekingen van
het Poolbekken, en het waren de offervaardigheid en ijver
van sommige zijner leden, door het bestuur zooveel moge-
lijk gesteund, die den luitenant Koolemans Beynen de gele-
genheid verschaften, naar den innigen wensch van zijn hart,
tot tweemaal toe deel te nemen aan de tochten, door kapitein
Allen Young, met zijn stoomjacht Pandora, naar Peelsound
en Smithsound ondernomen. De verslagen dier tochten, in
de werken van het Genootschap opgenomen, de welsprekende
taal van den voor den roem des Vaderlands blakenden en
van het hoog gewicht der pooltochten innig overtuigden
KooLEMANs Beynen, Werkten samen met de herinneringen
aan Barendsz. en Heeimskerk, door het vinden der over-
blijfselen hunner overwintering op Nova-Zembla en door de
brochures van l»e Jo^fOE opgewekt, om in veler harten den
wensch te doen opkomen, dat Nederland weder als weleer
aan die tochten zou deelnemen. De Jonge had een gevoelige
snaar weten te treffen door de woorden waarmede hij zijn
tweede brochure besloot: »Mij worde het vergeven, indien
ik, aan het einde van den mij opgedragen last gekomen,
voor één oogenblik mij buiten de grenzen van dien last be-
geef en het voorstel waag, dat, eer die plek op Nowaja
Semlja, Avuaraan voor Nederland zoo vele herinneringen zijn
verbonden, geheel uit de herinnering verloren ga, een Neder-
landsch schip met kloeke bemanning worde uitgezonden, om
daar in de IJshaven een eenvoudigen gedenksteen van duur-
zaam graniet op te richten, opdat in volgende eeuwen moge
blijken, dat wij, ook bij eigen ongenoegzaamheid, ten minste
de dankbaarheid bewaard hebben jegens hen, wier roem ook
nu nog op ons afstraalt."

( 53 )

Inmiddels had het Bestuur des Genootschaps getracht op
zijne wijze en van zijn standpunt de onderzoekingen van het
Poolbekken te bevorderen, door zich in betrekking te stellen
tot Graaf Wilczek en Luitenant Weyprecht, naar aanlei-
ding van hun plan om het Poolbekken met wetenschappe-
lijke stations, als met een serie van wachtposten, te omrin-
gen, en te trachten vandaar uit aan het grimmig ijs de ge-
heimen te ontwringen, die het nog voor het scherpziend oog
der wetenschap verbergt. Men wenschte de deelneming van
Nederland aan die campagne te bevorderen en voor te be-
reiden, en zag zich dus wel een weinig gestoord door het
bericht, dat de woorden van de Jonge, in de Hofstad vooral,
veel weerklank hadden gevonden en het waarschijnlijk werd
dat velen in Nederland dadelijk de hand aan het werk zou-
deii willen slaan om zijn denkbeeld uit te voeren, waardoor
natuurlijk Nederlands deelneming aan de stations zeer in
de waagschaal zou worden gesteld. Het Bestuur begreep
echter dat het thans in de eerste plaats zijn plicht was eene
veelzijdige bespreking en overweging van het vraagstuk uit
te lokken. Het noodigde derhalve den heer Koolemans Beynen
uit, in eene algemeene vergadering des Genootschaps, op 11
Februari 1877 te 'sGravenhage saam te roepen, eene voor-
dracht te houden over den tegenwoordigen toestand van het
Poolvraagstuk, met het oogmerk om daarna de vraag in discussie
te brengen, welk aandeel door Nederland aan de oplossing van
dat vraagstuk zou kunnen genomen worden. Het Bestuur ver-
klaarde in den aanvang der Vergadering zich te willen plaat-
sen op een neutraal standpunt, de gevoelens der leden te
willen liooren, en als het bleek dat er genoegzame belang-
stelling bestond, de zaak te willen bestudeeren, om zoo spoe-
dig mogelijk tot een bepaald voorstel te geraken. Veel onaan-
genaamheid en misverstand zou vermeden zijn, indien de
voorstanders van het denkbeeld van den heer de Jonge vooraf
aan het Bestuur hadden kennis gegeven, dat zij daarvan een
bepaald voorstel aan de Vergadering wilden maken en onmid-
dellijk eene rechtstreeksche beslissing daarop verlangden Nu

( 54 )

Werd het Bfstuur in zekere mate overrompeld en liet kon niet
anders of het moest zich daardoor eenigszins gekwetst ge-
voelen.

Toen namelijk na den afloop der rede van den heer Koole-
MAis's Beynen, de President de discussie over het Poolvraag-
stuk opende, werd niet alleen onmiddellijk door eenige spre-
kers het denkbeeld van den heer de Jonge vooropgesteld en
aangeprezen, maar eene bepaalde beslissing daaromtrent ge-
eischt. Vooral de welsprekende taal van de Jonge sleepte
de Vergadering mede. Van alle kanten gingen stemmen op,
dat het nu het tijdstip was om te handelen, dat de voor-
bereidende studie van het Bestuur veel te lang zou duren,
en dat, zoo het Bestuur niet dadelijk gereed was om aan
de zaak, overeenkomstig den geest der Vergadering, uitvoering
te geven, die uitvoering dan maar aan een afzonderlijk Con^té,
d^s noods geheel buiten het Bestuur staande, moest worden
opgedragen. De Voorzitter verklaarde daarop, dat het ter
Vergadering lang niet voltallig aanwezige Bestuur op dat
oogenblik geen collectief gevoelen kon uitspreken over wen-
schen en voorstellen, die het niet in eigen boezem had kun-
nen overwegen ; maar dat niemand het recht had uit deze
verklaring af te leiden, dat of hij of eenig ander Bestuurs-
lid zich aan de zaak zou willen onttrekken. Ten slotte
verklaarde hij zich bereid het door een der leden gedane
voorstel aan het oordeel der Vergadering te onderwerpen,
dat van wege het Bestuur aan het Gouvernement kennis
zou worden gegeven van den geest der Vergadering, die het
als een nationalen plicht en een zaak van nationale eer
beschouwde, een gedenkteeken voor Barendsz. aan de IJshaven
op te richten. Toen dit voorstel was aangenomen werd de
Vergadering gesloten ; maar toen zij zich scheidde, waren er
zeker weinigen die niet de overtuiging met zich omdroegen,
dat voor het oogenblik de leiding van Nederlands aandeel
aan de Ijsvaart aan het Bestuur des Genootschaps was ont-
slipt, en men weldra een afzonderlijk Comité, buiten het
Bestuur om, daarvoor zou zien optreden. En zoo geschiedde het !

( 55 )

Vraagt men mij nu, hoe ik thans denk over den loop dien
deze zaak heeft genomen, dan moet ik verklaren dat ik veel
grond vind om Nederland daarmede geluk te wenscheu. Ik
geloof niet dat het Bestuur, waarin ten opzichte dezer zaak
verschillende richtingen vertegenwoordigd waren, en waarin
enkele leden zelfs de deelneming van Nederland aan het
Poolonderzoek in het geheel niet wenschelijk achtten, spoedig
tot eene beslissing zou zijn gekomen, en ik acht het evenmin
waarschijnlijk, dat die beslissing in het voordeel van het
denkbeeld van de Jonge zou zijn uitgevallen. Ik acht het
een geluk dat, al is het dan ook op eenigszins onregelma-
tige wijze, van een oogenblik van opgewekt enthusiasme bij
een daarvoor niet bijzonder vatbaar volk is gebruik gemaakt,
en het ijzer gesmeed is, terwijl het heet was. Gelden en
materiaal zijn met zeldzamen ijver bijeengebracht, de Wil-
lem Barendsz. is gebouwd en is gebleken uitmuntend aan het
doel te beantwoorden, drie tochten zijn er mede verricht,
die, juist niet geslaagd in het aanvankelijk vooropgezette
plan om bij de IJshaven een monument op te richten, in
ieder ander opzicht veel gunstiger resultaten hebben opge-
leverd, dan iemand had durven verwachten, — tochten waarop
Nederland trotsch mag zyn om de bekwaamheid waarmede
zij zijn bestuurd en uitgevoerd, en die door het geheele be-
schaafde Europa zijn toegejuicht. Inmiddels zijn de plannen
van WiLCZEK en Weyprecht, waarover eenige weken na de
geschetste Vergadering ook onze Akademie werd geraadpleegd,
en waarover in November van hetzelfde jaar door een Com-
missie, waartoe ook de Jonge behoorde, rapport werd uit-
gebracht, door den politieken toestand van Europa langen
tijd zeer naar den achtergrond gedrongen, en ook nu nog
der uitvoering niet zeer nabij gekomen. Men hoopt thans
in 1882 daartoe te kunnen overgaan. Wordt die wensch ver-
wezenlijkt, dan zal de deelneming van Nederland van veel
meer gewicht worden geacht, en het zal in ieder opzicht
daarop beter zijn voorbereid, dan in 1877 het geval zou ge-
weest zyn, en misschien mag men zich zelfs vleien met de

( ^ö )

koop, dat de Willem Barendsz. zelve op de eene of andere
wijze aan de oprichting van een Nederlandscli station op
Nova-Zembla of Spitsbergen zal worden dienstbaar gemaakt.

De bestrijdej-s van liet denkbeeld van den heer de Jonge,
die zich ook na de oprichting van het afzonderlijk Comité
nog van tijd tot tijd lieten gelden, hebben zich aan eene
fout schuldig gemaakt, die echter in de boven geschetste
Vergadering ten onrechte aan het geheele Bestuur werd ver-
weten. Zij hebben daarin uitsluitend willen zien eene hulde
aan de nagedachtenis der helden die in de IJshaven over-
winterd hadden, en voorbijgezien dat, al werd dit doel
vooropgezet, omdat men daarvoor meer de algemeene sym-
pathie kon verwerven, toch de praktische en wetenschappe-
lijke resultaten, die het Aardrijkskundig Genootschap van
zijn standpunt moest beoogen, niet achterwege zouden blij-
ven. De heer de Jonge had het zelf in de toelichting van
zijn denkbeeld in de Vergadering verklaard : » de oprichting
van 't monument was niet zijn eenig, zijn einddoel ; hij
wilde daardoor de Nederlanders weder naar 't Noorden lok-
ken en hen voor latere expeditiën voorbereiden". Maar de
heer de Jonge was te ver gegaan, toen hij er had bij ge-
voegd, dat het Bestuur dit niet begrepen had, en daarom de
leiding der zaak niet aan 't Bestuur kon worden overgelaten.
De enkele leden van het Bestuur die toen tegen zijn denkbeeld
spraken, zijn ook door hem met het Bestuur verward, dat,
dewijl het niet in de gelegenheid was geweest zich over de zaak
te beraden en de uitkomst van zijn overleg in een besluit uit
te drukken, niet geacht kan worden, qua Bestuur, eenig ge-
voelen over de zaak geopenbaard of van het al of niet be-
grijpen der bedoeling eenig bewijs gegeven te hebben.

Het is wel niet te verwonderen, dat over het algemeen
de Bestuursleden boos waren, en dat ook ik, ofschoon
persoonlek volstrekt niet tegen het plan van de Jonge
gestemd, waarvan ik geloof de dieper liggende strekking zeer
wel begrepen te hebben, toch mij eenigszins gekrenkt ge-
voelde over de moeilijke verhouding waarin men mij gedu-

( 57 )

rende de Vergadering gebracht had. Maar ik geloofde niet
aan kwaad opzet ; ik vooronderstelde het bij niemand, maar
allerminst bij de Jonge. Ik wist dat hij voortvarend en
haastig was en in zijn ijver zich wel eens een hard woord
kon laten ontvallen, maar tevens dat niemand meer gereed
kon zijn ongelijk te erkennen en de hand ter verzoening te
reiken. Ik schreef hem weinige dagen na de Vergadering
en ontving; den 26sten Maart een uitvoerig antwoord, zoo
hartelijk, zoo welwillend, zoo in ieder opzicht bevredigend,
dat ik besloot mijne grieven geheel te vergeten en te doen
wat ik kon om de zaak te bevorderen, die hem zoozeer ter
harte ging, en te verhoeden dat uit het misverstand een
blijvende tweespalt zou voortkomen, waardoor de kracht van
Nederland, om op het gebied der geographische ontdekkingen
iets groots en goeds tot stand te brengen, weder voor lang
zou verzwakt en gebroken zijn. Er zijn menschen die men
nog meer lief heeft om de wijze waarop zij een begane fout
weten te herstellen, dan wanneer zij in het geheel geen fout
begaan hadden. Dat geldt ook in hooge mate van de Jonge.
Geholpen door zijne loyauteit en verzoenlijkheid, gelukte het
mij weldra de breuk volkomen te heelen. Hoe vele bezwa-
ren ik ongetwijfeld bij het Bestuur zou ontmoet hebben,
indien ik het had willen bewegen de leiding van, en dus
ook de verantwoordelijkheid voor, een tochtje naar de IJszee
met een zeilscheepje van 80 ton en een bemanning van 14
koppen op zich te nemen, ik vond geene moeite om het
op te wekken tot allerlei bewijzen van sympathie, nu het
bleek dat de zaak, onder de leiding van bekwame mannen
buiten het Bestuur, werkelijk alle kans had om tot stand te
komen, en allengs de ware strekking van het plan door allen
beter begrepen werd. Reeds dadelijk werd in de algemeene
Vergadering van 7 April 1877, natuurlijk op voordracht
van het Bestuur, de Jonge tot medelid van dat lichaam
benoemd, en welke sedert de verhouding was van dat Be-
stuur tot het Comité voor de Ijsvaart, zal best blijken uit
de volgende mededeeling, in het Jaarverslag des Genoot-

( 58 )

schaps over 1877 — 1878. »Toen door het Comité voor de
uitrusting van den Nederlandschen Pooltoclit aan het Be-
stuur de wensch werd te kennen gegeven, dat onze geachte
Voorzitter als afgevaardigde van het Genootschap in dat
Comité mocht zitting nemen, werd met algemeene stemmen
besloten, terstond en volgaarne aan dien wensch te voldoen.
Tevens werd besloten, als openlijk bewijs van sympathie,
namens het Genootschap eene bijdrage van ƒ250 uit de kas
aan te bieden en voor te stellen de eventueel uit te geven
Verslagen in de werken van het Genootschap op te nemen.
Door het Comité werden aanbod en voorstel aanvaard. Onder
de rubriek »Poolzaken" is en wordt nu in het Tijdschrift
opgenomen alles wat op den Nederlandschen tocht betrek-
king heeft en wat wij door welwillende inlichtingen van het
Comité daaromtrent kunnen mededeelen. Nauwer en nauwer
wordt dus (wij deelen het tot onze oprechte blijdschap mede)
de band tusschen het Comité en het Bestum' van het Aardrijks-
kundig Genootschap."

De betrekking tot het Comité waarin ik blijkens deze
mededeeling trad, — het geschiedde in het laatst van 1877,
toen de Willem Barendsz. reeds besteld en op stapel gezet
was, — gaf mij de gelegenheid nog meer dan vroeger, ofschoon
ik steeds door correspondentie met de Jonge goed op de
hoogte was gehouden, van nabij te zien met welk een zelf-
opoffering en volharding mijn vriend werkzaam was, om
onder moeielijkheden, die schier ieder ander zouden hebben
afgeschrikt, inzonderheid in de zoo hoogst bezwaarlijke taak
van Penningmeester des Comité 's, de Nederlandsche tochten
naar de Poolzee mogelijk te maken en tot een goed einde
te brengen. Om zijn inzichten daarbij goed te doen kennen,
zou ik uit onze drukke correspondentie menige proeven kun-
nen bijbrengen. Ik wil mij tot eene enkele uit een schrijven
van 8 October 1877 bepalen.

» Het stellen van cairns is bij mij altijd geweest een middel,
een aanleiding, een oud vaandel uit onze roemrijke tijden
weer opgegrepen, om de Hollanders weer in het Noorden in

( sy )

het gelid te brengen, ons zeevolk te oefenen, en de ondeme-
mingszucht, den lust voor gewaagde tochten op te wekken, ten
einde door die middelen in staat te geraken mede te doen aan
de wetenschappelijke verkenningen en ontdekkingen in het Noor-
den. Ik vond en vind het eene schande voor onze natie, die
daar zooveel heeft gepraesteerd, dat zij bij de algemeene be-
weging zoo ten eenenmale tot nul is gereduceerd.

» De plannen van Weyprecht zijn nu voorshands van de baan ;
toch wil ik u zeggen, dat ik er nooit veel mee opgehad
heb. Van de te verkrijgen resultaten maakt men zich, ge-
loof ik, te groote illusiën. Stations, zonder actieve schepen
daartusschen en nevens, zullen niet opleveren wat men er
van verwacht. Het denkbeeld is te eenzijdig. Weyprechts
plan beoogt alleen physische waarnemingen ; daarnevens
moeten er nog veel te veel geographische verkenningen
plaats hebben, om die zoo maar op zijde te zetten. Bo-
vendien zullen de physische waarnemingen door zeelui, ge-
harde zeevaarders, moeten verricht worden. Zet zooveel pro-
fessoren als gij wilt op Spitsbergen of Nova-Zembla, als zij
er zijn zullen zij ziek of moedeloos worden, wegkwijnen en
sterven. Eerst dus stoute, tevens wetenschappelijk ontwik-
kelde zeeofficieren, en matrozen tot hulp, formeeren ; die
hebben wij voor die wateren nog niet ; eerst varen., en dan
in een station gaan zitten .... Het nautisch element is
de grondslag waarmede wij moeten beginnen.

» Spoedig komen de leden van het Hoofdcomité bijeen en
wij zijn het, geloof ik, vrij wel eens, dat wij in de gegeven
omstandigheden nu moeten handelen, een klein scheepje
aanstaande jaar moeten uitzenden en trachten van het Gou-
vernement een loodskotter te krijgen [toen deze brief ge-
schreven werd, was de Willem Barendsz. nog niet besteld],
zooveel geld uitsparen als mogelijk is, na den eersten tocht
een tweeden op touw zetten, altyd met hetzelfde doel voor
oogen. En dat doel kan, mutatis mutandis in de rang-
schikking, vrij wel, bijna geheel, in overeenstemming worden
gebracht met de vijf punten door u gepreciseerd, namelijk:

( 60 )

a. oefening van ons volk ;

h. ontdekking of verkenning van onbekende of weinig
bekende kusten ;

0. wetenschappelijke waarnemingen, voor zoover die op
een zomertocht mogelijk zijn ;

d. het plaatsen van cairns, dat onder de hand gaat, ter-
wijl men de verlangde punten bezoekt en verkent ;

e. doordringen, als de zee open is, of in het noord-noord-
oosten of zuid-oostwaarts, naar de nieuwe handelswegen,
leidende naar Siberië, enz. ;

f. eindelijk zich dienstbaar en mogelijk maken, voor het
geval dat stations tot stand komen. Bij dit laatste punt
moet men opletten, dat, indien wij daaraan meedoen, wy
met zulke ervaren mannen voor den dag komen, dat wij
door groote mogendheden niet achteruit worden gedrongen."

Vele andere brieven zou ik kunnen bijbrengen, om te toonen
met welke moeielijkheden de Jonge in zijne eigenlijke taak,
het b^eenbrengen der noodige gelden, te worstelen had ;
doch daarin komt te veel voor wat voor openlijke mededee-
ling niet wel vatbaar is. Genoeg, hij kwam ze allen te
l)Oven, en de Willem Barendsz. volbracht, onder het kommando
van Luitenant de Bruyne, twee roemrijke, voorspoedige en
voor de wetenschap nuttige tochten. Ook voor een derden
tocht, onder Luitenant van Broekhuyzen, wist de Jonge, door
zijne medeleden gerugsteund, de noodige middelen bijeen te
brengen. Maar eer de Willem Barendsz. LJmuiden verlaten
kon voor den tocht waarvan zy vóór eenige dagen, na groote
gevaren, behouden en met meerder roem is teruggekeerd, was
de Jonge door een zware ziekte ontijdig ten grave gesleept.

Gedurende den tyd dat ik aan het Comité voor de pool-
tochten verbonden was, heeft mijne gezondheid dikwijls veel
te wenschen overgelaten, en men is dan wel zoo goed ge-
weest, gedurende het barre winterseizoen, mijne afwezigheid
te verschoonen. Trouwens wat kon ik er ook veel aan doen ?
Kennis van zeezaken heb ik niet, alles kon zeer goed zonder
mijne medewerking marcheeren. De verhouding tot het Ge-

( 61 )

nootschap was goed geregeld, zoolang het Comité tevredei
was met do medewerking die het Genootschap in staat wa
te verleenen, en ook steeds ijverig heeft verleend. In ' e fc
ééne punt waarvoor de meerderheid van het Comité gaarn ;
mijne diensten zou gebruikt hebben : de poging om he t
Aardrijkskundig Genootschap te bewegen de leiding der toch •
ten van de Willem Barenr^sz. weder zelf in handen en voo c
zijne rekening te nemen, was ik onvermogend. Het ware i
nu niet zoozeer meer bezwaren tegen een zeilschip, tegei
minder wetenschappelijke richting, tegen te zeer op den vooi -
grond gestelde plaatsing van cairns enz., die vroeger vele
leden van het Bestuur huiverig hadden gemaakt voor de taal ,
welke het Comité ter goeder ure op zich had genomer ;
het waren, deels, de verklaringen en beloften tot onderstel -
ning van de plannen van Wilczek en Weyprecht, d e
nu der verwezenlijking nader schenen te komen, en waai -
door het Genootschap gebonden was ; maar het was me( r
nog het onvermogen des Bestuurs, zoowel uit financië 1
als uit intellectueel oogpunt, waarop dit plan moest afstu -
ten. Het Genootschap, nog belast met de liquidatie d r
nalatenschap van de Expeditie naar Sumatra, — ik me( i
de uitgave van het groote werk dat de verkregen resultat* a
in woord en beeld ter kennis van het publiek zou brenge ,
— had de handen niet vrij om iets anders te ondernemen, < i
het Bestuur, zooals het op het oogenblik was samengestel ,
kon in zijn midden de mannen niet vinden, toegerust met 3
speciale kennis voor de leiding dezer tochten vereischt, c 1
die zoo ruim vertegenwoordigd was in het Comité. In <
vergadering der subcomité's in het najaar van 1879 gehoi
den, om over de voortzetting der Barendsz. -expedities te beraai
slagen, zag ik mij genoodzaakt openlijk voor dit onvernK
gen van het Bestuur des Genootschaps uit te komen, o.
schoon ik de voortzetting der tochten zelve, maar steec'
onder de leiding van dat Comité, dat getoond had zoo goe
voor zijne taak berekend te zijn, in warme woorden aanbeval
Na die verklaring heb ik geene Vergadering van het Co

( 62 )

mité meer bijgewoond, maar ik werd door de Jonge steeds
op de hoogte gehouden, en ontving van hem nog een lan-
gen brief, waarin hij m^ den stand der hulpmiddelen voor
den derden tocht uitvoerig uiteenzette, op den 4^^^ Maart
dezes jaars, den dag onmiddellijk voorafgaande aan dien
waarop hij op het ziekbed werd geworpen, om er niet
meer van op te staan. Sedert is in mijne verhouding tot
het Comité eene verandering gekomen, die bij het leven van
DE Jonge niet mogelijk zou geweest zijn, die mij zelven niet
recht begrijpelijk is, maar die mij niet doet ophouden vurig
te wenschen, dat die tochten, waaraan mijn ontslapen vriend
zoo groote waarde hechtte, en waaraan hij zooveel van zijne
beste krachten ten offer bracht, tot eer des Vaderlands, tot
verhooging van den luister onzer Marine en van ons nati-
onaal zelfbewustzijn, en tot bevordering van wetenschap en
handel, nog lang en voorspoedig zullen worden voortgezet.
Bij de dubbele glorie die de Jonge zich verworven heeft:
de grondlegger te zijn der kritische beoefening van onze
koloniale geschiedenis, en met den Staatsraad Jansen en on-
zen diep betreurden Koolemans Beynen het driemanschap te
hebben gevormd, waaraan Nederland de herleving van de
vaart naar de Ijszee vooral verschuldigd is, heeft hij ook nog
een derde gevoegd, die ik zeker niet lager stel, al kan ik hem
op het terrein waarop hij ze verwierf, niet zoo schrede voor
schrede volgen en niet zoo geheel in zijne verdiensten waar-
deeren, als in zijne verhouding tot het Archief en tot het
Poolcomité. De Jonge was ook de Herschepper van het
Koninklijk Kabinet van Schilderijen in het Mauritshuis. De
treurige toestand onzer openbare verzamelingen van kunst
en wetenschap, treurig, niet met betrekking tot het aan-
tal en het gehalte der verzamelde voorwerpen, maar — en
wel bijna zonder uitzondering — met betrekking tot de
ruimte en doelmatige inrichting, heeft in de laatste jaren
aanleiding tot vele klachten gegeven, die eindelijk hier
en daar tot een nader onderzoek en een begin van her-
vorming hebben geleid. In Amsterdam wordt, gelyk wij

( <33 )

allen weten, thans een grootsche tempel voor de Kunst ge-
bouwd, waarin de verspreide schatten zullen worden samen-
gebracht, en een ander gebouw gesticht, waarin aan den
rijken boekenschat der Stads-bibliotheek, na lange om-
zwerving, eene waardige plaats zal verleend worden. Aan
Leiden zijn betere lokalen voor zijne onschatbare, maar
nauw toonbare verzamelingen tot dusver meer voorgehouden,
dan gegeven ; maar in den Haag heeft de zaak, door de
stichting van het Nederlandsch Museum en door de ver-
wijdering der zoogenaamde » zeldzaamheden", die voor drie-
vierden uit ethnologische voorwerpen bestaan, uit de te be-
krompen 1'^kalen van het Mauritshuis, eene groote schrede
voorwaarts gedaan. Hoe groot het aandeel van de Jonge
in de voorbereidende stappen tot deze hervorming geweest is,
kan ik niet goed bepalen, maar dit weet ik, dat hij, die, zooal
niet bij het groote publiek, dan toch in kleiner kring, sedert
lang als een fijn kunstkenner en smaakvol kunstbeoefe-
naar bekend was, in de hervorming zelve een hoogst ge-
wichtig aandeel gehad heeft. Den 8sten Januari 1875 werd
DE Jonge tot Directeur van het Schilderijen-kabinet in het
Mauritshuis benoemd. Hij aanvaardde die taak niet om het
geldelijk voordeel er aan verbonden ; want dit was zeer ge-
ring en werd verslonden door de meerdere uitgaven die hij
zich getroosten moest, om vreemde bezoekers ook ten zijnent
op waardige wijze te ontvangen ; maar geheel als een taak
van liefde. Hoe hij bij zijne vele andere bezigheden zooveel
voor het Museum heeft kunnen doen, is mij een raadsel.
Wel is waar, had hij, om zich vrijer te kunnen bewegen,
tegen 1 Januari 1878 ontslag gevraagd uit zijne betrekking
van adjunct-archivaris, welk ontslag hem zeker op de meest
eervolle wijze verleend werd, daar hem tevens de titel van
» Adviseur van 's Rijks Archief voor zooveel de koloniën des
Rijks betreft" werd geschonken. Maar zoo hem die veran-
dering van de verplichting ontsloeg om op gezette tijden in
het Archief werkzaam te zijn, ik kan niet zien dat hij sedert
dien tijd in eenig opzicht in de studie der are .lieven is achter-

( 64 )

lijk gebleven. Van zijn groot historiscli werk werd het laatst
verschenen deel, wel is waar, in 1878 uitgegeven, maar hij
ging even ijverig voort met de bouwstoffen voor het volgende
te verzamelen, en de schoone studie over Louise de Colligny,
die hij kort voor zijn dood in eenige plaatsen van ons land
heeft voorgedragen, en die na zijn verscheiden door zijn zoon
is uitgegeven, toont op nieuw op elke bladzijde hoezeer hij
in het Archief te huis was en honig wist te puren uit al
die verlepte papierbloemen. Ook was dit stukje slechts de
eersteling eener reeks van stukken die hij zich voorstelde
over het leven van historische vrouwen te schrijven, zonder
twijfel om in den verkwikkenden omgang met de edelste
van haar geslacht, eenige verpoozing te vinden van den tegen-
zin, dien het gestadig verkeer met de gepruikte Edele Heeren
te Batavia bij hem wekte. Ik herhaal het dus: zijn werk-
zaamheid op ander gebied verslapte niet, en toch, wat heeft
hij niet voor het Museum gedaan, wat wonderen heeft hij
er niet gewrocht ! De curiositeiteiten, zonder eenig systeem
in het benedendeel van het gebouw opeengestapeld, werden
naar andere lokalen verw^derd, en de plaats, daardoor ge-
wonnen, werd dienstbaar gemaakt aan de plaatsing van een
aantal, vooral voor de geschiedenis onzer kunst merkwaar-
dige doeken, die hij, op een ontdekkingstocht door het ge-
bouw, in schandelijk verwaarloosden toestand op de zolders
gevonden had. Een groot doek van Cornelis van Haarlem,
twee triptiek-deuren van Marten van Heemskerck, een aan-
tal portretten van historische personen door Ravesteyn,
Mierevelt en anderen geschilderd, werden aan het licht ge-
togen, en eene geheel veranderde verdeeling des gebouws,
eene doortastende wijziging in de rangschikking en tentoon-
stelling der kunstwerken, maakten een sieraad voor 's Gra-
venhage van het Museum, dat langen tijd aan landgenoot
en vreemdeling bijna meer ergernis over zijn slechte inrich-
ting dan bewondering van zijn meesterstukken had afgeperst.
Met voldoening kan ik hier getuigen, dat de groote ver-
diensten die DE JoNGü zich op verschillend gebied verworven

( 65 )

had, althans in zijne latere jaren, van verschillende zijden
erkend werden. Zijne benoeming tot lid onzer Akademie, zyn
eeretitel van Adviseur bij het Rijksarchief, zijne opneming
in het bestuur van het Aardrijkskundig Genootschap, alles
reeds vermeld, zijn er de bewijzen van ; maar ik kan ze nog
met een aantal andere vermeerderen. Sedert Mei 1874 ver-
sierde hem het ridderkruis van den Nederlandschen Leeuw.
In 1875 wees hem de Jury voor de Tentoonstellino- aan het
Geographisch Congres te Parijs verbonden, voor zijn groot
historisch werk, dat tevens vooral in de eerste deelen zoo
diep ingrijpt in de geschiedenis der geographische ontdekkingen,
eene medaille tweede klasse toe. De Leidsche Maatschappij
van Letterkunde, voor welke hij in 1859 ook een levensbe-
richt van zijn bloedverwant Jhr. Mr. de Jonge van Cam-
PENS NiEUWLAND schreef, de Provinciale Utrechtsche, Friesche
en Zeeuwsche Genootschappen droegen hem om strijd hun
lidmaatschap op, en het Bataviaasch Genootschap van Kun-
sten en Wetenschappen, dat hem reeds vroeger tot corres-
pondeerend lid had benoemd, bewees hem, ter gelegenheid
van zijn eeuwfeest op 1 Juni 1878, de inderdaad zeldzame
eer van hem onder zijne eereleden op te nemen.

De Jonge had in zijne geheele persoonlijkheid iets weg-
sleepends, dat steeds veler harten voor hem won. De adel
zijuer ziel lag uitgedrukt in zyn oog en in elk woord dat
van zijne lippen vloeide. Toch was zijne taal niet altijd
zacht en vriendelijk. Waar zyne verontwaardiging was gaande
gemaakt, waar de eer van zyn geliefd vaderland werd aan-
gerand, konden hem soms schei-pe, sarkastische uitdrukkingen
ontvallen, waarvan ook zijne geschriften hier en daar ka-
rakteristieke voorbeelden opleveren. Eene brochure over
grondeigendom op Java had om de oppervlakkigheid en
ruwheid, waarmede zijne door ernstige studie verworven re-
sultaten verworpen waren, zijn rechtmatigen wrevel opge-
wekt. » Heeft Mr. B.," zoo schrijft hij daarover in de voor-
rede van het derde deel zijner » Opkomst," »door den toon,
waarin hij gewaagt van de beoefenaars van Indische oud-
Jaaküoek 1880. 5

{ 66 )

lieiclkunde en gescliiedenis, willen te kennen geven, dat hij
deze als ongelukkige, verouderde suffers bescliouwt, die zicli nog
maar steeds met lang versleten speelgoed vermaken, hij mag
zich alsdan tegenviroordig vleien met het uitzicht op een groot
succes, zooal niet in Attica, dan toch in Boeotië." Misschien
hebben zulke in drift geuite sarkasmen in de oogen van som-
migen, die hem slechts oppervlakkig kenden, wel eens een
minder gunstig licht op zijn karakter geworpen. Maar ik
ben zeker, dat niemand die langer en op intiemer voet met
hem verkeerd heeft, op den duur heeft kunnen twijfelen aan
de zachtheid en liefderijkheid van zijn gemoed, aan zijn loyau-
teit in het erkennen van dwaling, aan zijne bereidwilligheid
om waar hij zich door drift had laten vervoeren, ook al
geloofde hij in zijn recht te zijn, den eersten stap tot ver-
zoening te doen. Hij was de afgod van gade en kinderen,
en zal onvergetelijk blijven voor ieder die hem gekend heeft.
Ik zeide reeds boven dat hij mij den 4^*^° Maart dezes
jaars, naar aanleiding der voorbereidingen voor den derden
tocht van de Willem Barendsz., nog een uitvoerigen en opge-
wekten brief schreef. In den avond van den volgenden dag
voelde hij zich ongesteld en klaagde over pijn in de zijde.
In weinige dagen kreeg de ziekte zoo zeer de overhand, dat
de hoop op herstel weldra geheel moest worden opgege-
ven. Negen dagen waakte zijne trouwe gade met zijn zoon
aan zijn ziekbed, en den 15*^^" sloot zij in stomme smart
en vertwijfeling de vriendelijke oogen, die zich niet meer
openen zouden. Te midden eener veelzydige, krachtige werk-
zaamheid, werd die beminnelijke man, die nog zooveel groots
en goeds had kunnen tot stand brengen, afgeroepen van den
post dien hij hier op aarde vervuld had. Hij had zijn 52^'^
levensjaar nog niet voltooid.

LIJST DER GESCHRIFTEN VAN
Jhr. Mr. J. K. J. de JONGE.

1852. Geschiedenis van de diplomatie gedurende den Oos-
tenrijkscheu Successieoorlog en het Congres van Aken
(1740—1748). Leiden, J. Hazenberg Czn.

Examen d'une notice et de souvenirs biographiques
du comte van der Duyn et du baron de Capellen,
publiés par Ie baron C. F. Sirtema de Grovestins.
La Haye, Belinfante frères.

1857. Documents politiques et diplomatiques inédits sur les
révolutions de 1787 et 1795 dans la république des
Frovinces Unies. Mémoires et correspondances du ba-
ron de Kinckel. (In » het Nederlandsch rijksarchief", deel
I, 'sGrav. Mart. Nijhoft', p. 47—162, 304—450.)
Het stuk bleef onvoltooid.

1859. Levensbericht van Jhr, Mr. M. W. de Jonge van
Campens Nieuwland in » Handelingen der Maatschappij
van Ned. Letterk." 1859, bl. 94—100.

1858 — 1862. Geschiedenis van het Nederlandsche Zee wezen,
door J. C. de Jonge. Tweede druk, met de nage-
laten aanteekeniugen des schrijvers vermeerderd, door
J. K. J. DE Jonge. 5 Deelen. Haarlem, Kruseman,
1858 — 1862.

1862 — 1865. De Opkomst van het Nederlandsch gezag in
Oost-Indië. Verzameling van onuitgegeven stukken
uit het oud-koloniaal archief. 3 Deelen. 's Graven-
hage en Amsterdam, M. Nijhoff en Fr. Muller.

1869 — 1878. De Opkomst van het Nederlandsch gezag over
Java. Verzameling van onuitgegeven stukken uit het
oud-koloniaal archief. 7 Deelen (ook als deel 4 — 10
van de Opkomst van het Nederlandsch gezag in Oost-
Indië). 's Gravenhage en Amsterdam, M. Nijhoff en
Fr. Muller.

( 68 )

1870. Een onderzoek naar de waarheid aangaande Allairt
of Albert Beilinc. (In » Bedragen voor Vaderlandsche
geschiedenis en oudheidkunde", verzameld door J. A.
NiJHOFF en P. NiJHOFF, thans door Dr. R, Fruin.
Nieuwe Reeks. Dl. VI, bl. 145—168.)

1871. De Oorsprong van Neerlands bezittingen op de kust
van Guinea, in herinnering gebracht uit de oorspron-
kelijke stukken, naar aanleiding van een voorgenomen
afstand dier bezittingen aan Groot-Brittanje. 's Gra-
venhage, Mart. Nijhoff.

1872. Beoordeeling van O. van Rees, Geschiedenis der
Staathuishoudkunde in Nederland, 1® en 2^ Deel.
1865 — 1868 (In » Bijdragen tot de kennis van het
Staats-, Provinciaal- en Gemeentebestuur in Nederland",
Dl. XVII (1872), bl. 231 — 242).

1872. Nova Zembla. De voorwerpen door de Nederlandsche
zeevaarders na hunne overwintering aldaar in 1597
achtergelaten en in 1871 door kapitein Carlsen te-
ruggevonden, beschreven en toegelicht, 's Gravenhage,
Mart. Nijhoff.

1874. Kort verslag van de reis van'Jhr. T. M. Lycklama
a Nyeholt door Perzië in 1866, met een overzicht
van den vroegeren handel der Nederlanders en van den
tegenwoordigen staat des handels in dat rijk, voor-
gedragen in de Alg. Verg. van het Aardr. Gen. te
Rotterdam, 20 Juni 1864 (In » Tijdschrift van het
Aardrijkskundig Genootschap", Dl. L 143 — 157).

1877. Nova Zembla. De voorwerpen door de Nederlandsche
zeevaarders na hunne overwintering op Nowaja-Semlja
bij hun vertrek in 1597 achtergelaten en in 1876
door Ch. Gardiner Esq. aldaar teruggevonden, be-
schreven en toegelicht, 's Gravenhage, Mart. Nijhoff.

1880. Louise de Colligny. 's Gravenhage, Mart. Nijhoff. 1880,

JAARBOEK

K o N T ^ K L IJ K E A K A D E M T E

WETENSCHAPPEN

GEVESTIGD

A MSTEED AM,-

1881.

L!BRAk>>

AMSTERDAM,
JOHANNES MULLER.

INHOUD.

Bladr,

Staat van de koninkIiIJKe akademie van ■wetenschappen

OP den 30sten april des jaars 1S81 III.

Alphabetische lijst der gewone leden, correspondenten
IN de overzeesche bezittingen van het rijk en buiten-
landsche leden van de koninklijke akademie van we-
tenschappen, sedert hare oprichting in 1851. ... x.

Lijst der binnen- en btjitenlandsche akademiën, geleerde
genootschappen en instellingen, waarmede de konink-
lijke akademie van wetenschappen door ruiling der
■ uitgegeven werken in verbinding is xxii.

Reglement voor de koninklijke akademie van weten-
schappen . XXXV.

Reglement van Orde voor de Afdeeling Wis- en Natuur-
kundige Wetenschappen XLI.

Reglement vpu Orde voor de Afdeeling Taal-, Letter-, Ge-

schiedkundire en Wijsgeerige Wetenschappen XLIX.

Bericht omtrent wijzigingen in de algemeéne bepalingen van

de reglementen van orde LX.

Vrijdom van Briefport LXIII.

Programma ccrtaminis poetici ab academia regia disciplinarum
Neerlandica ex legato Hoeufftiano in annum MDCCCLXXXI
indicti LXIV.

Proces-verbaal van de vereenigde vergadering der beide

AFDEELINGEN der koninklijke AKADEMIE VAN WETEN-
SCHAPPEN LX VII.

Bladz.

Inleiding LXIX.

Proces- Verbaal van de Vereenigde Vergadering der beide Af-
deelingen der Koninklijke Akademie van "Wetenschappen,
gehouden den 30sten April 1881 LXXI.

Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie

aan Z. M. den Koning LXXH.

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen

Secretaris over het jaar 1880 — 1881 gehouden beheer . . XCI.

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1880 — 1881 gehouden beheer van
het legaat Hoeufft XCVI.

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1880 — 1881 gehouden beheer van
het Fonds voor de Leeuwenhoek-Medaille XCVII.

Memorie van Toelichting bij de Rekening en Verantwoording. XCVII.

Verslag over het gehouden beheer XCVIII.

Begrooting van Inkomsten en Uitgaven, gaande van 1 " April

1881 tot uit». Maart 1882 XCIX.

Verslag van de Hooger-Onderwijs-Commissie aan de Veree-
nigde Zitting C.

Verslag van den Heer L. Ph. C. van den Beugh, namens
de Charter-Commissie CIII.

Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Penning-
kabinet CIV.

Werken, eene bijzondere vermelding waardig, voor de Boe-
kerij ingekomen van April 1881 tot April 1882 .... CVI.

Overgang van den voorrang der Akademie op de Afdeeling

Wis- en Natuurkundige Wetenschappen CVI.

■ Levensschets vaa Dr. Eelco Verwijs, door W. J. A. Jonck.-

BLOET 1.

Levensschets van Isaac Paul Delprat, door D. Biebens
DE Haan 14.

]N' A A M L IJ S T

DER

GE W OME LEDEN,
CORRESPONDENTEN

IN DE OVERZEESCHE BEZITTINGEN VAN HET KIJK
EN

BUITENLANDSCHE LEDEN

VAN DE

KONINKLIJKE AKAÜEMIE VAN WETENSCHAPPEN.

Jaabboek 1881.

STAAT

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

OP DEN 30sten APRIL DES JAARS 1881.

BESTUUR DER AKADEMIE

gedurende het Akademiejaar vau 30 April 1881 tot
29 April 1882.

ALGEMEENE VOORZITTER,

F. C. DONDERS.

ALGEMEENE SECRETARIS,

C. A. J. A. OUDEMANS.

Afdeeling Wis- en Natuurkundige Wetenschappen.

VOORZITTER,

F. C. DONDERS.

ONDER-VOORZITTER,

T. PLACE.

SECRETARIS,

C: A. J. A. OUDEMANS.

Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Qescliiedhmdige en
Wijsgeerige Wetenschappen.

VOORZITTER,

C. W. OPZOOMER.

ONDER- VOORZITTER,

S. A. NABER.

SECRETARIS,

J. C. G. BOOT.

Afdeeiing voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen.
Gewone Leden.

F. c. DONDEES, te Utrecht
p. HATiTiNG, te Utrecht.

c. H. D. Buijs BALLOT, te Utrccht.

JA c. ouDEMANs, te Ut/)'echt

T>. BiEEENS DE HAAN, te Leiden.

A. w, M. VAN HASSELT, te 's Gravenhage.

M c. VERLOREN, op Schothorst bij Amersfoort.

j. VAN GOGH, tijdel^k ie Batavia.

c. A. J. A OUDEMANS, te Amsterdam.

E. H. VON BAUMHAUER, te Haarlem.

P. M. BRUTEL DE LA EIVIERE, te Leiden.

j. BOSSCHA, te Delft.

N. w. p. RAUWENHOFE, te Utrecht.

p. L. RIJKE, te Leiden.

A. HEYNSirs, te Ljciden.

G. VAN DIESEN, te 's Gravenhage.
w. KOSTER, te Utrecht.

G. F. W. BAEHR, te Delft.

w. F. R. SUEINGAR, te Leiden.

A. C. OUDEMANS JR , te Delft.
c. H. c. GRiNWis, te Utrecht.

c. M. VAN DER SANDE LACOSTE, te Amsterdam.
TH. w. ENGELMANN, te Utrecht.
j. R. T. ORTT, te Haarlem.
j. ZEEMAN, te Amsterdam.

H. G. VAN DE SANDE BAKHUIJZEN, te L.eiden.
J. M. VAN BEMMELEN, te Leiden,

B. J. TIDEMAN, te Amsterdam.
c. K. HOFFMANN, te Leiden.

T. ZAAIJER, te Leiden.

R, A. MEES, te Groningen.

T. PLACE, te Amsterdam..

TH. H. MAC GiLLAVRY, te Leiden.

j. w. GUNNING, te Amsterdam.

F. J. VAN DEN BERG, te Delft.

j. D. VAN DER WAALS, te Amsterdam.
ED. MULDER, te Utrecht.
H. c. DIBBITS, te Utrecht.

TH. H. BEHRENS, te Delft.

H. DE VRIES, te Amsterdam.

A. p. N. FRANCHIMONT, te Leiden.
N. -T. MiCHAËLis, te '5 Gravenhage,

M, TREUB, tijdelijk te Buitenzorg op Java.

B. j. STOKVIS, te Amsterdam.
CR M. scHOLS, te Delft.

D. J. KORTEWEG, te Breda.

H. A. LORENTZ, te Leidden.

A. D. VAN RIEMSDIJK, te Utrecht,

Rustende Ledeu.

H. scHLEGEL, te Leiden.

F. j. STAMKART, te Amsterdam..

j. w. L. VAN ooRDT, te 's Gravenhage.

c. J. MATTHES, te Amsterdam.

Correspondenten in de Overzeesche bezittingen van het Ryk.

j. E. TEYSMANN, ie _ Buitenzorg op Java.

ft A. BERGSMA, te Batavia.

u. D. M. VERBEEK, te Padang.

i. c. BERNELOT MOENS, te Batavia.

Buitenlandsche Leden.

H. K. w. BERGHAUS, te Potsdam.

3'. B. DUMAS, te Parijs.

R. OWEN, te Londen.

p. j, VAN BENEDEN, te Leuveu.

G. B. AiRY, te Greemoich.

H. HELMHOLTZ, te Berlijn.

A. w, HOFMANN, te Berlijn.

E,. viRCHOW, te Berlijn.

H. R. GÖPPERT, te Breslau.

U. MILNB EDWARDS, te Parijs:

w. WEBER, te Göttingen.

CHS. ÜAEWIN, te Boion, BeckerJumi, Kent.

j. PLATEAU, te Gent.

wiLLiAM THOMSON, te Glasgoio.

OTTO STRUVE, te St. Petersburg.

F. wÖHLER, te Göttingen.

ï. L. w. voN BiscHOFP, te Münclien.

A. DE CANDOLLE, te Geucve.

M. BERTHELOT, te Parijs.

L. CREMONA, te Rome.

VII

Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Gecchiedkundige en
Wijsgeerige Wetenschappeyi.

Gewone Ledeu.

R. p. A. DOZY, te Leiden.

M. DE VRIES, te Leiden.

w. G. BUILL, te Utrecht. ■

w. j. A. JONCKBLOET, te 's Graveuhage.

3. DE WAL, te Deventer.

j. DiRKs, te Leemoarden.

c. w. -oPzooMER, te Utrecht.

j. H. scHOLïEN, te Leiden.

w, j. KNOOP, te 's Gravenhage.

G. DE VRIES AZ., te 's Gravenhage.

j. c. G. BOOT, te Amsterdam.

M. H. GODEFROi, te 's Gravenhagü.

w. c. MEES, te Amsterdam.

N. BEETS, te Utrecht.

R. j.- PRüiN, te Leiden.

B. j. LiNTELO DE GEER, te Utrecht.

A. KUENEN, te Leiden.

j. KAPPEYNE VAN DE COPPELLO, te 's Gravenhage.

D. HARTiNG, te Enkhuizen.

s. VISSERING, te 's Gravenhage.

j. E. GOUDSMIT, te Leiden.

j. p. six, t^ Amsterdam

p. j. VETH, te Leiden.

s. A. NABER, te Amsterdam.

TH. BORRET, te Vogelenzang.

c. M. FRANCKEN, te Utrecht.

s. HOEKSTRA BZ., te Amsterdam.

H. KERN, te Leiden.

VIII

j. T. BUYs, te Leiden.

j. A. FRUiN, te Utrecht.

E. T. H. p. L. A. VAN BONEVAL FAURE, te Leiden.

B. D. H. TELLEGEN, te Groningen.

B. H. c K. VAN DER wiJCK, te Groningen.

M. J. DE GOEJE, te Leiden.

H. VAN HERWERDEN, te Utrecht.

c. vosMAER, te '.s Gravenhage.

j. p. N. LAND, te Leiden.

J. G. DE HOOP SCHEFFER, te Amsterdam.

TH. JORissEN, te Amsterdam.

\t. F. A. G. CAMPBELL, te 's Grcivenhage.

V. DE JONG, te Utrecht.

j. G. R. ACQüOY, te Leiden

p. j. cosiJN, te Leiden.

H. p. G. QUACK, te Amsterdam.

A. A DE PiNTO, te '.s Gravenhage.

T. M. c. ASSER, te Amsterdam.

3. HABETS, te Oud-Vroenhoven.

A. K. J. MODDERMAN, te 's Grcivenhage.

Rustende Leden.

G. MEES AZ , te Rotterdam.

j. H. HOLWERDA, te Voorschotcn. .

L. A. J. w. SLOET, te Arnhem.

L, PH. c. VAN DEN BBRGH, te 's Gravenhage.

C. LEEMA>'S te Leiden.

Correspondenten in Je Overzeesche bezittingen van het Rijk.

j A. VAN DER CHiJS, te Batcivici

H. NEUBRONNER VAN DER TUUK, Op Bcili.

K. F. HOLLE, te Garoet [Preanger Regentsch.).
H. D. EEVYSSOHN NORMAN, te Batavia.
L. w. c. VAN DEN BERG, te Batavia.

Buitenlandsche Leden.

H. L. FLEiscHER, te Leipzig.

L. p GACHARD, te BrusseL

c. R. LEPsius, te Berlijn.

j. N. MADVTG, te Kopenhagen.

LEOPOLD RANKE, te Berlijn.

A. R. rangabé, te Athene.

TH. MOMMSEN, te Berlijn.

H. c. RAWLiNSON, te Lonchn.

F. c. CHABAS, te Chdlons sur Saone.

V. DURUY, te Parijs.

A. RÉviLLE, te Parijs.

R. VON JHERING, te Göttingeii.

MAX MULLER, te Oxf'ord.

J. T J. HEREMANS, te Gent

j. c BLUNTSCHLI, te Heidelherg.

G B. Rossi, te Rome.

T, NÖLDEKE, te Straatsburg.

D. GARUTTi, te Rome.

w. STüDEMüND, te Straatsburg.

B. wiNDSCHEiD, te Leipzig .

ALPHABRTiSCHE IJJSÏ

DER

GEWONE LEDEN,
CORRESPONDENTEN

IN DE OVERZEESCHE BEZITTINGEN VAN HET RIJK

BUITENLANDSCHE LEDEN

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN,

SEDERT HARE OPRICHTING IN 1851.

NB. De letter L. beteekent gewoon Lid.

„ c.

Correspondent.

„ B. L.

BuitenLindsct Lid.

„ R. L.

Rustend Lid.

„ a. N.

„

Afdeeling Natuurkunde

„ a. L.

Afdeeling Letterkunde.

A-ckersdijk, (.1.) te Utrecht, L. a. { a. N. 26 Oct. 18.51. Overl. 2

L. 23 Febr. 1855. R. L. 1861.

Overl. 13 Juli 1861.
Acquoy, (J. G. R.) te Leiden, L. a.

L. i9 April 1877.
Airy, (G, B.) te Greenwich, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Arago, (D. F. J.) te Farijs, B. L.

Oct. 1853.
Assen, (C. J. van) te Leiden, L. a.

L. 23 Febr. 1855. E. L. 1858.

Overl. 13 Sept. 1859.
Asser, (T. M. C.) L. a. L. 21 Mei

1880.

Baehr, (G. F. W.) te lielft, L. a.
N. 5 Mei 1867. .

Baer, (K. E. von) te Dorpat, B. L. a. N.
4 Mei 1875. OverL 28 Nov. 1876.

Bake, (J.) te Leiden, L. a. L. 23
Febr. 1855. E. L. 1858. Overl.
26 Maart 1864.

Bakhuijzen, (H. G. van de Sande)
te Leiden, L. a. N. 11 Mei 1872.

Baumhauer, (E. H. von) te Haar-
lem, L. a. N. 1 Mei 1858.

Becquerel, (A. C.) te Parijs, B. L.
a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 19
Jan. 1878.

Beek, (A. van) te Utrecht, K. L. a.
N. 26 Oct. 1851. Overl. 7 Jan.
1856.

Beets, (N.) te Utreclit, L. a. L.

4 Mei 1859.

Behrens, (Th. H.) te Belft, L. a.

N. 8 Mei 1878.
Bemmelen, (J. M. van) te Leiden,

L. a. N. 10 Mei 1873.
Beneden, (P. J. van) te Leuven,

B. L. a. N. 4 Mei 1859.
Berg, (F. J. van den) te Belft, L.

a. N. 4 Mei 1875.
Berg, (L. W. C. van den) te Ba-
tavia, C. a. L. 19 Mei 1876.
Bergli, (L. Ph. C. van den) te 's Gra-

venhage, L. a. L. 24 Maart 1855.

K. L. April 1876.
Berghaus, (H. K. W.) te Potsdam,

B. L. a. N. 26 Oct. 1851.
Bergsma, (P. A.) te Batavia, C. a.

N. 11 Mei 1872.
Bernelot Moens, (J. C.) ie Batavia,

C. a. N. 8 Mei 1878.
Bertlielot, (M.) te Parijs, B. L. a.

N. 10 Mei 1881.
BischofF, (T. L. W. von) te Mün-

cJien, B. L. a. N. 8 Mei 1878.
Bleeker, (P.) te 'sGravenhage, C.

a. N. 6 April 1855. L. a. N.

5 Mei 1862. Overl. 24 Jan.
1878.

Blume, (C. L.) te Leiden, L. a.

N. 6 April 1855. Overl. 3 Febr.
1862.
Bluntschli, (J. C.) te Heidelherg,

B. L. a. L. 29 April 1875.
Boogaard, (J. A.) te Leiden, L. a.

N. 8 M«i 1865. Overl. 2 Juni

1877.
Boot, (J. C. Gr.) te Amsterdam, L.

a. L. 2 Mei 1857.
Borret, (Th.) te Vogelenzang, L. a.

L. 8 Mei 1865.
Bosch, (R. B. van den) te Goes,

L. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 18

Jan. 1862.
Bosquet, (J. H. A.) te Maastricht,

L. a. N. 5 Mei 1856. Overl. 28

Juni 1880.
Bosscha, (J.) te 's Gravenhage, L.

a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 1867.

Overl. 9 Dec. 1874.
Bosscha, (J.) te Belft, L. a. N.

1 Mei 1863.
Brants, (A.) Jo2)pe bij Gorsel, L.

a. N. 26 Oct. 185i. Overl. 27

Nov. 1862.
Breda, (J. G. S. van) te Haar-
lem, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. Oct. 185 8-. Overl. 2 Sept.

1867.
Brill, (W. G.) te Utrecht, L. a. L.

24 Maart 1855.
Brink, (E. C. Bakhuizen van den)

te 's Gravenhage, L. a. L. 23 Febr,

1855. Overl. 15 Jidi 1865.
Brown, (E.) te Londen, B. L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Juni

1858.
Brumund, (J. F. G.) te Batavia,

C. a. L. 29 April 1854. Overl.
12 Maart 1863.

Brutel de la Eivière, (P. M.) te
Leiden, L. a. N. 8 Mei 1860. *
Bunsen, (K. J. vonj it Bonn, ^. Ij,

XII

a. L. 4 Mei 1859. Overl. 28 Nov.

1860.
Buys, (J. T.) te Leiden, L. a. L.

5 Mei 1867.
Buijs Ballot, (C. H. D.) te UtrecU

L. a. N. 26 April 1855.

Buysin^, (D. J. Storm) te 's Gra-
vniJuifje, L. a. N. 25 Oct. 1851.
R. L. 27 'Maart 1869. Overl. 16
Auo-. 1870.

Campbell, (M. F. A. G.) te 's Gra-
venluKje, L. a. L. 29 April

1875.

CandoUe, (A. de) te Genève, B. L.
a. N. 8 Mei 1878.

Carutti, (D.) te Rome, B. L. a. L.
8 Mei 1878.

Chabas, (F. C.) te Chdlonü mr Saóne,

B. L. a. L. 8 Mei 1865.
Cbevalier, (Michel) te Parijs, B. L.

a. L. 19 April 1855. Overl. 28
Nov. 1879.
Cbys, (J. A. van der) te Batavia,

C. a. L. 5 Mei 1867. ■
Clerk Maxwell, (J.) te Camhridge,

B. L. a. N. 16 Mei 1877. Overl.

7 Nov. 1879.
Cobet, (C. G.) te Leiden, L. a. L*

23 Febr. 1855. Bed. 8 Sept.

1856.
Conestabile, (G.) te Permjia, B. L.

a. L. 7 Mei 1861. Overl. 21

Juli 1877.
Conrad, (F. W.) te 's GravenJuuje,

L. a. N. 23 Febr. 1855. Overl.

1 Febr. 1870.
Cosijn, (P. J.) te Ljeiden, L. a. L.

19 April 1877.
Cremona, (L.) te Rome, B. L. a. N.

10 Mei 1881.

Barwin; (Cbs.) te Down, Beckenham,

Kent, B. L. a. N. 11 Mei 1872.
David, (.1. B.) te Leuven, B. L. a.

L. 5 Mei 1862. Overl. 24 Maart

1866.
Delprat, (G. H. M.) te Rotterdam,

L. a. L. 24 Maart 1855. R. L.

1861. Overl. 4 Jan. 1871.
Delprat, (J. P.) te 's Gravenliage,

L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L.

1863. Overl. 14 Mei 1880.
Dibbits, (H. C.) te Utrecht, L. a.

N. 16 Mei 1877.
Diesen, (G. van) te 's Gramnharje,

L. a. N. 7 Mei 1866,

Birks, (J.) te Leeuwarden, Ij. a. L.

5 Mei 1856.
Donders, (F. C.) te Utrecht, L. a.

N. 23 Febr. 1855.
Dove, (H. W.) te Berlijn, B. L.

a. N. 7 Mei 1861. Overl. 4 April

1879.
Dozy, (F.) te Leiden, L. a. N.

23 Febr. 1855.' Overl. 7 Oct.

1856.
Dozy, (R. P. A.) te Leiden, L, a. L.

23 Febr. 1855.
Dumas, (J. B.) te Parijs, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851.
Dumontier, (F. A. C.) te Parania-

XIII

riho, C. a. N. 5 Mei 1859. Bed. ' Dijk, (C. M. van) te UtrecJd, L.

8 Aug. 1860.
Duruy, (V.) te Parijs, B. L. a. L.
5 Mei 1867.

a. N. 23 Febr, 1855. Bed. 21
Maart 1855.

Elias, (P.) te 's Gravenliage, L. a. N.

2 Mei 1857. R. L. 26 Sept. 1874.

Overl. 22 Eebr. 1878.
Engelmann, (Th. W.) te UtrecM,

L. a. N. 12 Mei 1870.
Ermeriiis, (E. Z.) te Groningen, L.

a. N. 6 April 1855. Overl. 22

Mei 1871.

Ermerins, (J. W.) te Groningen,

L a. N. 2.3 Febr. 1855. E. L.

19 Eebr. 1868. Overl. 2 Maart

1869.
d'Espine, (Baron A.) te Aix\ in

Smoye, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. 7 April 1853.

Earaday, (M.) te Londen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 25

Aug. 1867.
Faure, (R. T. H. P. L. A. van

Boneval) te Leiden, L a. L.

2 Mei 1868.
Fleischer, (H. L.) te L.eipzig, B. L.

a. L. 19 Aprü 1855.
Focke, (H. C.) te Paramaribo, C.

a. N. 23 Febr. 1855. Overl. 29

Juni 1856.
Francliimont, (A. P. N.) te Leiden,

L. a. N. 8 Mei 1879.

Francken, (C. M.) te Vtrecld, L.

a. L. 8 Mei 1865.
Fremery, (P. J. J. de) te Utrecht,

L. a. N. 23 Febr. 1855. Overl.

7 Sept. 1855.
Fiiederich, (R. H. Th.) te Batavia,

C. a. L. 1 Mei 1858. Gedefun-

geerd 1871.
Eruin, (J. A.) te Utrecht, L. a. L.

5 Mei 1867.
Eruin, (R. J.) te Leiden, L. a. L.

4 Mei 1859.

Gachard, (L. P.) te Brussel, B. L.

a. L. 19 April 1855.
Gauss, (C. E.) te Göttingen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23

Eebr. 1855.
Geer, (B. J. Lintelo de) te Utrecht,

L. a. L. 4 Mei 1859.

a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 1878.

Overl. 5 Dec. 1880.
Ghijben, (J. Badon) te Breda, L.

a. N. 23 Febr. 1855. R. L. 30

Juni 1868. Overh 31 Jan. 1870.
Gillivry, (Th. H. Mac) te Leiden,

L. a. N. 4 Mei 1875.

Geuns, (J. van) te Amsterdam, L. 'Gilse, (J. van) te Amsterdam., L.

XIV

a. L. 4 Mei 1859. Overl. 36

Mei 1859.
Glavimans, (C. J.) te Rotterdam,

L. a. N. 16 Oct. 1851. Overl.

11 Aug. 1857.
Godefroi, (M. H.) te 's Graveuhage,

L. a. L. 2 Mei 1857.
Goeje, (M. J. ,de) te Leiden, L. a.

L. 3 Mei 1869.
Göppext, (H. E.) te Breduu, B. L.

a. N. 7 Mei 1861.
Gogh., (J. van) tijdelijk te Batavia,

L. a. N. 2 Mei 1857.
Gorkom, (ÏC. W. van) op Java, C.

a. N. llMeil872. Gedefimgeerd

1 Juli 1880.
Goudsmit, (J. E.J te Leiden, L. a.

L. 5 Mei 1862.

Greuve, (F. C. de) te Groningen,

L. a. L. 23 Febr. 1855. K. L,"

6 l>ec. 1862. Overl. 28 April

1863.
Grinwis, (C. H. C.)'te UtrecJit, L.

a. N. 3 Mei 1869.
Groen van Prinsterer, (G.) te 's Gra-

venhaye, L. a. L. 23Febr. 1855.
'Bed. 27 April 1855.
Grote, (G.) te Londen, B. L. a.

L. 2 Mei 1857. Overl. 16 Juni

1871.
Guizot, (F. P. G.) te Parijs, B. L.

a. L. 19 April 1855. Overl. 12

Sept. 1874.
Gunning, (J. W.) te Amsterdam,

L. a. N. 4 Mei 1875.

Haan, (D. Bierens de) te Leiden,

L. a. N. 5 Mei 1856.
Haan, (W. de) te Haarlem, L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 15 xVpril

1855.
Habets, (J.) te Oud-Vroenhoven,'L.

a. L. 21 Mei 1880.
Halbertsma, (II. J.) te Leiden, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 22

Nov. 1865.
Hall, (H. C. van) te Beek in Gel-
derland, L. a. N. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 1871. Overl. 12 Jan.
'1874.
Hall, (J. van) te UtrecJd, L. a. L.

24 Maart 1855. Overl. 19 Maart

1859.
Harting, (D.) te Enkhuizen, L. a.

L. 8 Mei 1860.
Harting, (P.) te UtrecJd, L. a. N.

23 Febr. 1855.
Hasselt, (A. W. M. van) iü'sGru-

venhage, L. a. N. 5 Mei 1856,

Hasskarl. (J. K.) te Batavia, C. a.

N. 6 April 1855. Gedefungeerd

1859.
Helmhollz, (H.) te Berlijn, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Heremans, (J. T. J.) te Gent, B. L.

a. L. 29 April 1875.
Herklots, (J. A.) te Leiden, L. a.

N. 2 Mei 1868. Overl. 3 Maart

1872.
Herschel, (John F. W.) te Londen,

B. L. a. N. 1 Mei 1858. Overl.

11 Mei 1871.

Herwerden, (H. van) te UtrecJd,

L. a. L. 12 Mei 1870.
Heusde, (J, A. C." van) te 'sGra-

venJiage, L. a. L. 1 Mei 1858.

Bed. 20 Febr. 1872.
Heynsius, (A.) te Ijeiden, L. a. N.

12 Mei Ï864.

Hoek, (M.) te UtrecJd, L. a. N.
12 Mei 1804. Overl. 3 Sept.
1873.

Hoekstra, Bz., (S.) te Amsterdam,

L. a. L. 8 Mei 1865.

Hoeven, (A. des Ainorie van der)

te Amsterdam, L. a. L. 23 Febr.

1855. Overl. 29 Jiüi 1855.

Hoeven, (C. Pruys van der) te

a. N. 26 Oct. 1851.

Auo-. 1862. Overl. 3

Leiden, L.
R. L. 13
Dec. 1871.
Hoeven, (J.
L. a. N.

van der) te Leiden,
26 Oct. 1851. Overl.

10 Maart 1868.
Holfmann, (C. K.) te Leiden, L.

a. N, 4 Mei 1874.
Hoffmann,, (.T.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. K. L. 14 Febr.

1876. Overl. 19 Jan. 1878.
Hoffmann von Fallersleben, (H.) Slot

Corvey bij Röxter, B. L. a. L.

7 Mei 1866. Overl. 19 Jan. 1874.

Hot'mann, (A. VV.) te Berlijn, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Holle, (K. F.) te Garoet op Java,

C. a. L. 8 Mei 1869.
Holtius, (A. C.) te Utrecht, L. a.

L. 23 Febr, 1855. K. L. 1857.

Overl. 29 Maart 1861.
Holwerda, (J. H.) te Voorschoten,

L. a. L. 4 Mei 1859. K. L. 8

Nov. 1875.
Horsfield, (Th.) te Londen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 24

Juli 1859.
Hulleman, (J. G.) te Leiden, L. a,

L. 5 Mei 1856. Overl. 29 Mei

1862.
Humboldt, (A. von) te Berlijn, B.

L, a. N. 25 Oct. 1851. Overl.

6 Mei 1859,

Janssen, (L. J. F.) te Leiden, L. a.

L. 23 Febr. 1855. Overl, 22 Juli

1869.
Jhering, (R. von) te Göttinyen, B. L.

a. L. 4 Mei 1874.
Jonckbloet, (W. J. A.) te '* Oraven-

hacje, L. a. L. 24 Maart 1855.
Jong-, (P. de) te Utrecht, L. a. L.

29 April 1875.
Jonge, (J. K. J. de) te 's Graven-

hage, L. a. L. 7 Mei 1866. Overl.

15 Maart 1880.

Jorissen, (Th.) te Amsterdam, L.

a. L. 4 Mei 1874.
Julien, (S.) te Parijs, B. L. a.

L. 2 Mei 1857. Overl. 13 Febr.

1873,
Junghuhn, (F. W.) te Batavia, C.

a.. N. 6 April 1855. Overl. 24

April 1864.
Juyiiboll, (T. W. J.) te Leiden, L.

a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 16

Sept. 1861.

Kaiser, (F.) Ie Leiden, L. a. N.

26 Oct. 1851. Overl. 28 Juli

1872.
Kappeyne van de Coppello, (J.) te

's Gravenhage, I>. a. L. 8 Mei

1860,

Karsten, (S.) te Utrecht, L. a. L.
23 Febr. 1855, Overl. 7 Mei
1864.

Kemper, (J. de Bosch) te Amster-
dam, L. a. L. 23 Febr. 1855.
Bed. 26 Aprü 1856,

XVI

Kerckhoff, (P. J. van) te Utrecht,

L. a. N. 5 Mei 1862. Overl. 20

Jan: 1876.
Kerkwijk, (G. A. van) te 's Gra-

venhage, L. a. N. 23Febr. 1855.

E. L. 25 Jan. 1868. Overl. 27

Febr. 1871.
Kern, (H.) te Leiden, L. a. L. 7

Mei 1866.
Kinder de Camarecq, (A. W.) op

Java, C. a. L. 7 Mei 1866.

Gedefungeerd 1871.
Kist, (N. C.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. Overl. 21 Dec.

1859.
Knoop, (W. J.) te 's GravenJiar/e,

L. a. L. 2 Mei 1857.

Koenen, (H. J.) te Amsterdam., L.

a. L. 23 Maart 1855. R. L.

9 Maart 1874. Overl. 13 Oct.

1874
Kolk, (J. L. C. Scliroeder van der)

te UtrécJd, L. a. N. 26 Oct.

1851. Overl. 2 Mei 1862.
Korteweg, (D. J.) te Breda, L. a.

N. 10 Mei 1581.
Koster, (W.) te Utrecht, L. a. N.

7 Mei 1866.
Kuenen, (A.) te Jjciden, L. a. L.

4 Mei 1859.
Kun, (L. J. A. van der) te 'sGra-

venhage, L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. 26 Jan. 1864.

Land, (J. P. N.) te Leiden, L. a.

L. 11 Mei 1872.
Lassen, (C.) te Bonn, B. L. a. L.

4 Mei 1859. Overl. 8 Mei 1 876.
Leemans, (C.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. R L. 18 April

1879.
Lennep, (J. van) te Amsterdam., L.

a. L. 23 Pebr. 1855. Overl. 25

Aug. 1868.
Lepsius, (C. R.) te Berlijn, E. L.

a. L. 19 April' 1855.
Levyssohn Norman, (H. D.) te Ba-
tavia, C. a. L. 3 Mei 1869.

Liebig, (J. von) te München, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 18

Maart 1873.
Lindenaii, (B. A. von) te Alten-

burg, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl.' 21 Mei 1855.
Lo1)atto, (E.) te Belft, L.

26 Oct. 1851. Overl. 9

1866.
Lorentz, (H. A.) te Leiden,

N. 10 Mei 1881.
LyeU, (Chs.) te Londen, B.

N. 11 Mei 1872. Overl. 23 Febr.

1875.

a. N.
Febr.

L. a.

Macaulay, (Th. Babington) te Cam.p- ' Maier, (P. J.) te Batavia, C. a.

denhill. bij Kensington, B. L. a. I N. 7 Mei 1861, Gedefungeerd

L. 19 April 1855. Overl. 28 Dec. I 1878.

1859. iMatthes, (B. F.) te MaMssar, C.

Madvig, (J. N.) te Kopenhagen, B. ' a. L. 7 Mei 1861. Gedefungeerd

L. a. L. 19 April 1855. 30 April 1881.

XVII

Matthes, (C. J;) te Amsterdam., L.

a. N. 26 Oct. 1851. K. L. Maart

1881.
INIees, Az. (G.) te Rotterdam, L. a.

L. 4 Mei 1859. E. L. 1872.
Mees, (R. A.) te Groningen, L. a.

N. 4 Mei 1874.
Mees, (W. C.) te Amsterdam, L. a.

L. 1 Mei 1858.
Mesch, (A. H. van der Boon) te

Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851.

R. L. 28 Maart 1874. Overl. 12

Aug. 1874.
Michaëlis, (N. T.) te 'sGravejihage,

L. a. N. 8 Mei 1879.
Millies, (H. C.) te UtrecJd, L. a.

L. 5 Mei 1856. Overl. 26 Nov.

1868.
Milne Edwards, (H.) te Parijs, B.

L. a. N. 5 Mei 1862.
Miquel, (F. A. W.) te ütrecJd, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 26

Juni 1857. L. a. N. 8 Mei 1860.

Overl. 23 Jan. 1871.
Modderman, (A. E. J.) te 'sGra-

venluuje , L. a. L. 25 April

1881.
Moens, (J. C. Beruelot) te Bandowj,

C. a. N. 11 Mei 1878.
Mohl, (H. vod) te Tiihingen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1

April 1872.
Moll, (W.) te Amsterdam, L. a. L.

24 Maart 1855. Overl. 16 Aug.

1879.
Mommsen, (Th.) te Berlijn, B. L,

a. L. 4 Mei 1859.
Motley, (J. L.) te Londen, B. L.

a. L. 5 Mei 1862. Overl. 29

Mei 1877.
Mulder, (Cl.) te Groningen. L. a.

N. 23 Febr. 1855. R. L. 6 Oct.

1866. Overl. 4 Mei 1867.
Mulder, (Ed.) te mrecld, L. a. N.

4 Mei 1875.
Mulder, (G. J.) te Bennekom, L. a.

N. 26 Oct. 1851. R. L. 28 Nov.

1868. Overl. 18 Aprü 1880.
MiiUer, (M.) te Oxford, B. L. a.

L. 4 Mei 1874.

Naber, (S. A.) te Amsterdam, L.

a. L. 8 Mei 1865.
Nöldeke, (T.) te Straatsburg, B. L.

a. L. 8 Mei 1878.
Numan, (A.) te UtrecJd, L. a. N.

26 Oct. 1851. Overl. 1 Sept.
1852.
Nijhoff, (Is. Au.) te Arnhem, L. a.
L. 24 Maart 1855. Overl. 20
Juni 1863.

Omalius d'Halloy, (J. J. d') te

Ciney, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. Eebr. 1875.
Oordt, (J. W. L. van) te 's Graveu-

hage, L. a. N. 23 Eebr. 1855.

R. L. 1876.

Jaaeboek 1881.'

Opzoomer, (C. W.) te UtrecJd, L.

a. L. 5 Mei 1856.
Ortt, (J. R. T.) te Haarlem, L. a.

N. 12 Mei 1870.
Oudemans, Jr., (A. C.) te Delft,

L. a. N. 3 Mei 1869.
B

xvm

Oüdemans, (C. A. J. A.) te Am-
sterdam, L. a. N. 1 Mei 1858.

Oüdemans, (J. A. C.) te JJtreclit,
L. a. N. 6 April 1855.

Owen, (R.) te Londen, B. L. a. N.
26 Oct. 1851.

Pinto, (A. A. de) te 's Gravenhage,
L. a. L. 19 April 1877.

Place, (T.) te Amsterdam, L. a. N.
4 Mei 1875.

Plateau, (J.) te Gent, B. L. a. N.

11 Mei 1872.

Pluygers, (W. G.) te Leiden, L. a. L.

12 Mei 1864. Bed. 9 Maart 1867 •

Q-

Quack, (H. P. G.) te Amsterdam,

L. a. L. 19 April 1877.
Qiietelet, (L. A. J.) te Brtissel, B.

L. a. N. 26 Oct.
16 Febr. 1874.

1851. Overl.

R._

Rangabé, (A. E.) te Athene, B. L.

a. L. 2 Mei 1857.
Ranke, (L.) te Berlijn, B. L. a. L.

19 April 1855.
Rauwenhoff, (N. W. P.) te Utrecht,

L. a. N. 1 Mei 1863.
Rawlinson, (H. C.) te Londen, B. L.

a. L. 4 Mei 1859.
Rees, (O. van) te Utrecht, L. a.

L. 7 Mei 1866. Overl. 24 Mei

1868.
Rees, (R. van) te Utrecht, L. a. N.

26 Oct. 1851. R. L. 24 Mei 1867.

Overl. 23 Aug. 1875.
Regnault, (V.) te Parijs, B. L.

a. N. 8 Mei 1860. Overl. 19

Jan. 1878.
Reinwardt, (C. G. C.) te Leiden,

R. L. a. N. 25 Oct. 1851. Overl.

6 Maart 1854.
RévUle, (A.) te Parijs, L. a. L. 5

Mei 1862. Gedefungeerd 10 Maart

1873. B. L. a. L. 10 Mei 1873.
Riemsdijk, (A. D. van) te Utrecht,

L. a. N. 10 Mei 1881.

Roorda, (T.) te Leiden, L. a. L. 13

Febr. 1855. R. L. 1871. Overl.

5 Mei 1874.
Rosé, (W. N.) te 's Gravenhage,!^.

a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 1872.

Overl. 12 Oct. 1877.
Rossi, (G. B.) te B.ome, B. L. a.

L. 19 April 1877.
Rost van Tonningeu, (D. W.) te

Cheribou (op Java), C. a. N. 7

Mei 1861. Gedefungeerd 1877.
Roulez, (J.) te Gent, B, L. a. L.

2 Mei 1857. Overl. 16 Maart

1878.
Rueb, (A. S.) te Utrecht, L. a. N.

26 Oct. 1851. Overl. 11 Maart

18.54.
Rutgers, (A.) te 's Gravenhage, L.

a. L.-28 Pebr. 1855. R. L. 12

April 1875. Bed. 21 Sept. 1877.
Rijk, (.J. C.) te 's Gravenhage, R.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 2

Mei 1854.
Rijke, (P. L.) te Leiden, L. a. N.

1 Mei 1863.

XIX

Sagra, (Kamoii de la) te Parijs, B.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

25 Mei 1871.
Sande Lacoste, (C. M. van der) te

Amsterdam, L. a. N. 3 Mei

1869.
Savigny, (F. von) te Berlijn, B. L.

a. L. 19 April 1855. Overl. 25

Oct. 1861.
ScheflFer, (J. G. de Hoop) te Am-
sterdam, L. a. L. 11 Mei 1872.
Scheffer, (R. H; C. C.) te Bidten-

zoTfj, C. a. N. 8 Mei 1878. Overl.

9 Maart 1880.

Schlegel, (G.) op Java, C. a. L. 10

Mei 1873. Bed. 15 Oct. 1877.
ScMegel, (H.) te Leiden, L. a. N.

23 Febr. 1855. R. L. 1874.
Schneevoog-t, (G. E. Voorhelm) te

Amsterdam, L. a.- N. 23 Febr.

1855. Overl. 17 Aug. 1871.
Schols, (Ch. M.) te Ddft, L. a. N.

5 Mei 1880.
Scholten, (J. H.) te Leiden, L. a.

L. 5* Mei 1856.
Sebastian, (A. A.) te Amsterdam,

L. a. N. 23 Febr. 1855. Bed.

17 Dec. 1856.
Seelig, (H. G.) te Breda, L. a. N.

23 Febr. 1855. R. L. 1856. Overl.

3 Oct. 1864.
Selenka. (E.) te Leiden, L. a. N.

10 Mei 1873. Bed. 28 Maart
1874.

Simons, (G.) te 's Gravenhage, L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 17 Nov.

1868.
Six, (J. P.) te Amsterdam, L. a, L.

5 Mei 1862.
Sloet, (L. A. J. W.) te Arnhem,

L. a. L. 5 Mei 1856. R. L. 28

Maart 1876.
Stamkart, (F. J.) te Amsterdam, L.

a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 27

Maart 1875.
Staring, (W. C. H.) op de Boek-
horst bij Lochem, L. a. N. 23

Febr. 1855. Overl. 4 'Juni 1877.
Stieltjes, (T. J.) te Rotterdam, L.

a. N. 2 Mei 1868. Overl. 23

Juni 1878.
Stokvis, (B. J.) te Amsterdam, L.

a. N. 8 Mei 1879.
Stratingh, (G. Acker) te 'Groningen,

L. a. L. 7 Mei 1861. R. L. 12

April 1875. Overl. 22 Oct. 1876.
Struve, (O.) te St. Petershurg, B.

L. a. N. 4 Mei 1874.
Sluart, (A. B. Coheu) te Batavia,

C. a. L. 2 Mei 1868. Overl. 4

Febr. 1876.
Stuart, (L. Cohen) te i)é;Z/4 L. a, N.

8 Mei 1865. Overl. 24 Juli 1878.
Studemund, (G.( te Straatsburg, B.

L. a. L. 16 Mei 1880.
Siu-ingar, (W, F. R.) te Leiden, L.

a. N. 5 Mei 1861.
Swaving, (C.) te Buitenzorg, (op

Java), C. a. N. 23 Febr. 1855.

Gedefungeerd 1874.

Tellegen, (B. D, H.) te Groningeti,

L. a. L. 3 Mei 1869.
Temminck, (C. J.) te Leiden, R. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 30
Jan. 1858.
Teysmann, (J. E.) te Buitenzorg
B*

(op Java), C. a. N. 8 Mei

18fi5.
Theiner, (A.) te Rome, B. L. a. L.

4 Mei 1859. Overl. 10 Aug.

1874.
Thomson, (W.) te Glasf/oiv, B. L.

a. N. 4 Mei 1874.
Tideman, (B. J.) te Amnterdam, L.

a. N. 10 Mei 1873.

Tiedeinann, (F.) te Münclttn, B. L.

a. N. 26 Oct, 1851. Overl. 23

Jan. 1861.
Treub, (M.) tijdelijk te Buiten-

zor(j (op Java), L. a. N. 8 Mei

1879.
Tuuk, (H. Neubronner van der) op

Bali, C. a. L. 2 Mei 1868.

Ullmann, (C.) te Ca.rUrulie, B. L.
a. L. 19 April 1855. Overl. 12
Jan. 1865.

Ursel, (de Hertog van) te Bnissel,
B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.
27 Sept. 1860.

Verbeek, (E. T). ]M.) te Vadanq. C.

a. N. 8 Mei 1878.
Verdam, (G. J.) te Leiden, L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 29 Oct.

1866.
Verloren, (M. C.) te Amersfoort,

L. a. N. 2 Mei 1857.
Verwijs, (E.) te Arnhem, L. a. L.

3 Mei 1869. Overl. 28 Maart

1880.
Veth, (P. J.) te Leiden, L. a. L.

8 Mei 1855.
Virchow, (R.) te Verlijn, B. L. a.

N. 8 Mei 1860,
Vissering, (S.) te 's Gravenliage, L.

a. L. 7 Mei 1861.
Vogelsang, (H.) te Delft, L. a.

N. 2. Mei 1868. Overl. 6 Juni

1874."
Vollenhoven, (S. C. Snellen van) te

's Gravenliage, L. a. N. 8 Mei
1860. E. L. 31 Jan. 1880. Overl.

22 Maart 1880.

Vosmaer, (C.) J;e 'sGravenhar/e, L.

a. L. 11 Mei 1872.
Vries Az., (G. de) te 's Graven-

hrnje, L. a. L. 2 Mei 1857.
Vries, (H. de) te Amsterdam, L. a.

N. 8 Mei 1878.
Vries, (M. de) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855.

Vriese, (W. H. de) te Jjeiden, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23

Jan. 1862.
Vrolik, (G.) te Amsterdam, E. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10

Nov. 1859.
Vrolik, ( W.) te Amsterdam, . L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Dec.

1863.

Waals, (J. D. van der) te AmMe7--\y^'a\, (J. de) te Beventer, L. a. L.
dam, L. a. N, 4 Mei 1875. | 24 Maart 1855.

XXI

Wassink, (G.) to llatavia, C!. a.

N. 3 Mei 1S57. Overl. 17 Oct.

1864.
Weber, (W.) te Göüiwjen, B. L.

a. N. 2 Mei 1868.
Willigen, (V. S. M. van der) te

Haarlem, L, a. N. 2 Mei 1857.

Overl. 19 Febr. 1878.
Windsclieid, (B.) te Leipzüj, B. L.

a. L. 16 Mei 1880.

Winkel, (L. A. te) te Leiden, L.

a. L. Mei 1861, Overl. 24 April

1868.
Wöhler, (F.) te Güttingen, B L.

a. J^; 4 Mei 1875.
Wijck, (B. H. C. K. van der)

te Oromn(/eu, L. a. L. 3 Mei

1869.

Zaaijer, (T.) te Leiden, L. a. N.
4 Mei 1874.

Zeeman (J.) te Amsterdam, L. a.
N. 11 Mei 1870.

L IJ S T

BINNEN- EN BUITENLANDSCHE

AKADEMIËN, GELEERDE GENOOTSCHAPPEN
EN IIN STELLINGEN,

WAAllMEDE DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN

WETENSCHAPPEN DOOE RUILING DER UITGEGEVEN WERKEN

IN VERBINDING IS.

NEDERLAND.

Universiteit, te Leiden.

Utrecht.

Groningen.

Amsterdam.

School, (Polytechnische) te Delft.

Akademie, (Koninklijke MiUtaire) te Breda

Maatschappij (Hollandsche) der Wetenschappen, te Haarlem.

der Nederlandsche Letterkunde, te Leiden.

(Nederlandsche) ter bevordering van Nijverheid,

te Haarlem.

ter bevordering der Bouwkunst, te Amsterdam.

Genootschap (Teyler's tweede), te Haarlem.

(Zeeuwsch) der Wetenschappen, te Middelburg.

(Provinciaal Utrechtsch) van Kunsten en Weten-
schappen, te Utrecht.

(Historisch), gevestigd te Utrecht.

-^ (Bataafsch) der proefondervindelgke Wijsbegeerte,

te Rotterdam.

XXIII

Genootschap (Provinciaaly van Kunsten en " Wetenschappen in
Noord-Brabant, te 's Hertogenbosch.

— (Wiskundig) onder de zinspreuk: Een onver-
moeide arbeid komt alles te boven, ie Amsierdum.

: (Koninklijk Zoölogisch): Natura Artis Magistra,

te Amsterdam.

ter bevordering van Natuur-, Genees- en Heel-
kunde, te Amsterdam.

(Friesch) voor GescHedr, 'Oudheid- en Taalkunde,

te Leeuwarden.

(Provinciaal) voor Geschiedenis en Oudheidkunde

in Limburg, te Maastricht.

Instituut (Koninklijk)^ van Ingenieurs, te . 's Gravenhage.

voor de Taal-, Land- en Volkenkunde

van Neêrlandsch Indië, te Delft.

'—, (Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch) te Utrecht.

Vereeniging, (Nederlandsche Entomologische) te Leiden.
(Overijsselsche) tot ontwikkeling van provinciale

welvaart, te Zwolle.
Tijdschrift (Nederlandsch) voor Geneeskunde, te Amsterdam.
Maatschappij (Nederlandsche) tot bevordering der Geneeskunst,

te Amsterdam.
Vereeniging voor Volksvlijt, te Amsterdam.
Handelmaatschappij, (Nederlandsche) te Amsterdam.
Boekerij van . de Tweede Kamer der Staten-Generaal, te

's Gravenhage.
Bibliotheek (Provinciale) van Friesland, te Leeuwarden.

, (Openbare) te Arnhem.

Boekerij, (Stedelijke) te Zutphen.
Bibhotheek, (Stedelijke) te Deventer.

te Haarlem.

(Provinciale) te Middelburg'.

Leesmuseum, te Amsterdam.
Leeskabinet, (Rotterdamsch) te Rotterdam.
Vereeniging, (Nederlandsche dierkundige) te Leiden.
Sterrenwacht, te Leiden.

XXIV

Landbouwscliool, ('s Rijks) te Wageningen.
O O S T - 1 N D -I Ë.

<jrenootscliap flJataviaascli) der Kunsten en Wetenschappen, te
Batavia.

Vereeniging (Koninklijke Natuurkundige) in Ned, Indië, te
Batavia.

Maatschappij (Nederlandsch-Indische) van Nijverheid, te Ba-
tavia.

Vereeniging tot bevordering der geneeskundige Wetenschap-
pen, te Batavia.

Plantentuin, ('sLands) te Buitenzorg, op Java.

W E S T - 1 N D I Ë.

Bibliotheek, (Koloniale) te Suriname.

BELGIË.

Académie royale des Sciences, Lettres et Arts de Belgique,
te Brussel.

■ de Médecine de Belgique, te Brussel.

Société malacologique de Belgique, te Brussel.

■ eutomologique beige, te Brussel.

Observatoire royal, te Brussel.

Académie d'Archéologie de Belgique, te Antwerpen.

Société royale des Sciences, te Luik.

Willems-Fonds, te Gent.

Université catholique de Louvaiu, te Leuven.

F K A N K R IJ K.

Académie nationale des Sciences, te Parijs.

Ecole nationale polytechnique, te Parijs.

Bibliothêque du Comité des Travaux historiques et des So- "

ciétés savantes, te Parijs.
Bibliothêque du Ministère de TAgriculture, du Commerce et

des Travaux publics, te Parijs.

XXV

Muséum d'Histoire naturelle, te Parijs.
Académie uatiouale de Médeeine, te Parys.
Société de Biologie, te Parijs.
Ministère de la guerre, te Parijs.
Bibliotlièque nationale, te Parijs.
Société botanique de France, te Parijs.

mathématique de France, te Parijs.

académique Indo-Chinoise, te Parijs.

des langues orieutales vivantes, te Parijs.

zoologique de France, te Parijs.

Journal d'Hygiène (Pietra Santa), te Parijs.

Académie nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te
Lyon.
■ Société nationale d'Agriculture, d'Histoire naturelle et d'Arts
utiles, te Lyon.

Linnéenne, te Lyon.

Musée Guimet, te Lyon.

Société Linnéenne de Normandie, te Caen
Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, te Caen.
Société des Antiquair es de Normandie, te Caen.
Académie nationale des Sciences, Inscriptions et Belles-Let-
tres, te Toulouse.

de Législation, te Toulouse.

nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te

Bordeaux.

Société des Sciences physiques et naturelles, te Bordeaux.
Faculté des lettres, te Bordeaux.

Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, te Dijon.
Société d'Agriculture et d'Industrie agricole de la Cóte d'or,

te Dijon.
Académie des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Rouaan.

des Sciences et Lettres, -te Montpellier.

* nationale de Savoie, te Chambéry.

- — ^ de Stanislas (Société des Sciences, Lettres et Arts),

te Nancy.
Société des Sciences, te Nancy.

XXVI

Académie d'Émulation, te Kamerrjik.

Société nationale des Sciences, d'Agriculture et des Arts, te
Rijssel.

dunkerquoise pour rencouragenient des Sciences, des

Lettres et des Arts, te Duinkerken.

académique de St. Quentin (Sciences, Arts, Belles-
Lettres, Agriculture et Industrie), te St. Quentin.

nationale d'Agriculture, Sciences et Arts de 1' Arron-
dissement de Valenciennes.

de l'Histoire et des Beaux-Arts de la Flandre mari-

time, te Bergues.

agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées orien-

tales, te Perpignan.

des Sciences naturelles, te Cherbourg.

des Autiquaires de Picardie, te Amiens.

— de la Morinie, te St. Omer.

GROOT-BRITTANNI'Ë en IERLAND.

Royal Society, te Londen.

Astronomical Society, te Londen.

— Medical' and CKirurgical Society, te Londen.

Geograpliical Society, te Londen.

— Microscopical Society, te Londen.

Zoological Society, te Londen.

Linnean Society, te Londen.

HydrograpMcal Office (Admiralty), te Londen.

East-India Company, te Londen.

Philological Society, te Londen. •

Anthropological Society, te Londen.

Clinical Society, te Londen.

Publishers of the Medical» Record, te Londen.

Royal Observatory, te Greenwich.

Cambridge Philosopbical Society, te Cambridge.

Literary and Philosopliical Society, te Manchester.

Royal Society, te Edinburg.

XXVII

Royal Observatory, te Ediuburg.
Dublin Society, te Dublin.

Catholic University of Irelaud, te Dublin;

Irish Academy, te Dublin.

Geological Society, te Dublin.
Natural History Society, te Dublin.
Philosophical Society, te Glasgow.
Natural History Society, te Glasgow.

O O S T E N E IJ K.

Kaiserliche Akademie der Wissenschaften, te Weeneii.
K. K. geologische Reichsanstalt, te Weenen.
K. K. geographische Gesellschaft, te Weenen.
Zoologisch-botanische Gesellschaft, te Weenen.
Anthropologische Gesellschaft, te Weenen,
Königlich-böhmische Gesellschaft der Wissenschaften, te Praag.
Böhmischer Mathematiker-Verein, te Praag.
Académie des Sciences de Hongrie, te Pesth.
Verein für vaterlandische Naturkuude, te Presburg.
Das tirolische Ferdinandeum, te Innsbrück.
Société historique de Styrie, te Gratz.
Naturwissenschaftlicher Verein für Stéiermark, te Gratz.
Naturforscheuder Verein, te Brünn.

J) U I T S C H L A N D.

Königliche Akademie der Wissenschaften, te Berlijn.

Sternwarte, te Koningsbergen.

Physikalisch ökonomische Gesellschaft, te Koningsbergen.
Naturforschende Gesellschaft, te Dantzig.
Universiteit te Greifswald.

Naturforschende Gesellschaft für vaterlandische Kultur, te

Breslau.
Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften, te Görlitz.
Die Philomathie, te Neisse.
Naturforschende Gesellschaft, te Halle.

xxvin

Naturwissenschaftlicher Vereiu für Sachsen uud Thüringen,

te Halle.
Verein von Altlierthumsfreunden im Rlieinlande, te Bonn.
Naturhistorischer Verein der preussiscbeu Rlieinlande u.

Westplialens, te Bonn.
Königliclie Universitats-Bibliothek, te Bonn.
Gesellscliaft für nützliclie Forschunojen, te Trier.
Kieler Universitats-Bibliothek^ te Kiel.
.Königlicbe Sternwarte^ te Kiel.

Naturwissenschaftlicher Verein in Schleswig-Holstein, te Kiel.
Verein für Naturwissenschaft, te Brunswijk.
Königlicbe Gesellschaft der Wissenschaften, te -Göttingen.
Naturforscbende Gesellschaft, te Emden.
Gesellschaft zur Beförderung der gesammten Naturwissen-

schaften, te Marburg.
Verein für Naturkunde, te Fulda.
Wetterauische Gesellschaft für die gesammten Naturwissen-

schaften, te Hanau.
Verein für NaturkundCj te Wiesbaden.
Senckenbergische Stiftung, te Frankfort a/M.
Zoologische Gesellschaft, te Frankfort a/M.
K. K. Leopoldinisch Carolinische deutsche Akademie der Na-

turforscher, te Dresden
Verein für Erdkunde, te Dresden.
Königlich sachsische Gesellschaft, te Leipzig.
Fürstlich Jablonowskische Gesellschaft, te Leipzig.
Astronomische Gesellschaft, te Leipzig.
Medicinisch naturwissenschaftliche Gesellschaft, te Jena.
Verein für Thüringische Geschichte und Alterthumskunde,

te Jena.
Königlicbe Akademie der- Wissenschaften te München.
K. Hof- und Staatsbibliothek, te München.
Physikalisch-medicinische Gesellschaft, te Würzburg.
Historischer Verein für [Jnterfi'anken und Aschaff'enburg, te

Würzburg.
Naturhistorischer Verein, te Augsburg.

XXIX

Naturforschende Gesellschaft, te Bamberg.
Zoologisch-miueralogisclier Verein, te Regensburg.
Germaniscbes Natioual-Museuiu, te Neurenberg.
Pollichia, naturwissenschaftliclier Verein der Rheinpfalz, te

Dürkheim.
Verein für vaterlaudische Naturkunde, te Stuttgart.
Bibliothèque royale, te Stuttgart.
CTesellschaft zur Beförderung der Naturwissenscbaften, te Frei-

burg (in Breisgau).
Naturhistorisch-mediziniscber Verein, te Heidelberg.
Grossherzogliche Sternwarte, te Mannbeim.
Oberbessisebe Gesellscbaft für Natur und Heilkunde, te Giessen.
Verein für Naturkunde, te Offenbacb a/M.
Verein der Freunde der Naturwissenscbaften in Mecklenburg,

te Neubrandeuburg.
Geograpbiscbe Anstalt, te Gotba.
Naturwissenscbaftlicber Verein, te Hamburg.
Verein für naturwissenscbaftlicbe Unterbaltung, te Hamburg.
Naturforscbender Verein, te Bremen.
Bibliotbèque municipale, te Straatsburg.
Verein für Nassau'sebe Altertbumskunde und Gescbicbtsfor-

scbung, te Wiesbaden.

LUXEMBURG.

Institut Royal Grand-Ducal, Section des Sciences naturelles

et matbématiques , te Luxemburg.
Institut Royal Grand-Ducal, Section bistorique, te Luxemburg.

Z W I T S E E L A N D.

Société de Pbysique et d'Histoire naturelle, te Geuève.

belvétique des Sciences naturelles, te Bern.

■ bernoise peur les Sciences naturelles, te Bern.

vandoise des Sciences naturelles, te Lausanne.

ITALIË.
Accademia Realc dei Lincei, te Rome.

XXX

Accademia delle Scienze dell' Istituto di Bologna, te Bologna.
R. Istituto di Scienze, Lettere ed Arti, te Venetië.
Istituto Lombardo di Scienze, Lettere ed Arti, te Milaan.
Accademia Reale delle Scienze, te Turijn. -

-^ te Modena.

Cosmos. (Guido Cora), te Turijn.

Accademia Reale delle Scienze, te Napels.

Dr. Dohrn, Palazzo Torlonia, te Napels.

Societa di Scienze naturali ed economiclie, te Palermo.

R. Biblioteca nazionale, te Florence.

Archivio per l'Autropologia e la Etnologia, te Florence.

Societa Adriatica di Scienze naturali, te Triest.

Toscana di Scienze naturali, te Pisa.

R. Scuola normale superiore, te Pisa.

POKTUGAL.

Academia Reale das Sciencias, te Lissabon.

SPANJE.

Le Real Academia de Ciencias, te Madrid.
Academia Especial de Ingenieros, te Madrid.

ZWEDEN EN NOORWEGEN.

Kongelige Vetenskabs-Akademie, te Stockholm.

Bureau de la Recbercbe géologique de la Suède, te Stockholm.

Societas Scieutiarum, te Upsala.

Universitas Carolina, te Lund.

Kongelige Frederiks Universitiit, te Cristiania.

Nordske Videnskabs Selskab, te Drontheim.

DENEMARKEN.

Kongelige Danske Videnskabernes Selskab te Kopenhagen.
Société royale des Antiquaires du Nord, te Kopenhagen,

RUSLAND.
Académie impériale des Sciences-, te St. Petersburg.

XXXI

Museé impérial de rErmitage, te St. Petersbnrg.
Observatoire physique central, te St. Petersburg.
Commission impériale archéologique, te St Petersburg.
Société gécigraphique de Russie, te St. Petersburg.
Jardin impérial botanique, te St. Petersburg.
Société impériale des Naturalistes, te Moskou.
Musée public, te Moskou.
Observatorium, te Pulkowa.
Societas Scientiarum Fennica, te Helsiugfors.

pro fauna et flora fennica, te Helsingfors.

Académie des Sciences, te Dorpat.
Naturforscber-Gesellschaft, te Dorpat.
Naturforscbender Verein, te Riga.

AZIË.

Meteorological Comniittee, te Calcutta.

Deutsche Gesellschaft für Natur- und Völkerkunde Ost-Asien's,
te Yedo.

A F E I K A.
Société Khédiviale de Géograpbie, te Caïro.
.. A M E K I K A.

American Academy of Arts and Sciences, te Boston en

Cambridge*, Massacbusetts.
Boston Society of Natural History, te Boston.
Observatory of Harvard College, te Cambridge, (Mass).
State-Library of New-York, te Albany.
Adirondack Survey Ofl&ce, te Albany.
Academy of Natural Sciences, te Philadelpbia.
American Philosophical Society, te Philadelphia .
American Assocation for the advancement of Sciences, te

Philadelpliia.
Wagner Free Institute of Sciences, te Philadelphia.
Smithsonian Institution, te Washington.

XXXII

Department of Agriculture of the U. S. of America, te Was-
hington.

U. S. Naval Observatory, te Washington.

National Academy of Sciences, te Washington.

Surgeon-General's Office Library, te Washington.

Office U. S. Geological Survey of the Territories, te Washington

American Medical Association, te Washington.

Journal of Sciences and Arts, te Newhaven.

Connecticut Academy of Arts and Sciences, te Newhaven.

Michigau-State Agricultural Society, te Détroit.

Academy of Science, te St. Louis (Missouri).

Elliot-Society of Natural History, te Charleston (Zuid-Carolina).

Ohio-State Board of Agriculture, te Columbus.

State University of lowa, te Des Moines.

Chicago Academy of Sciences, te Chicago.

California Academy of Natural Sciences, te San Francisco.

Office of the » James Lick Trust", te San Francisco.

Natural History Society of West-Virginia, te Wheeling.

Sociedad de Ciencias fisicas y naturales de Caracas, te Caracas
(Venezuela).

Wisconsin-State Agricultural Society, te Madisou.

Wisconsin Academy of Sciences, Arts and Lettres, te Madison.

Canadian Institute, te Toronto.

Musee nacional, te Rio-Janeiro.

Académie impériale de Médeciue, te Rio-Janeiro,

Central meteorological Observatoiy, te Mexico.

Sociedad cientifica Argentina, te Buenos Aires.

AUSTKALIË.

Public Library, te Melbourne.

Liunean Society of New South Wales, te Sydney.

Royal Society of New South Wales, te Sydney.

REGLEMENT

VOOR DE

KONINKLIJKE AKADEMIE

WETENSCHAPPEN.

Jaabboeh 1831. C

REGLEMENT

voor de lioninklijke akademie van wetenschappen.

Art. 1.

Er is voor het geheele Ryk eene Koninklijke Akademie
van Wetenschappen, gevestigd te Amsterdam.

Art. 2.

De Akademie is bestemd tot:

a. een raadgevend ligchaam voor de Regering op het ge-
bied der wetenschap ;

b. een middenpunt van zamenwerking voor de beoefenaars
der wetenschap in Nederland en zijne Overzeesche Bezittingen;

c. een band van vereeniging tusschen de geleerden van
Nederland en die van andere landen ;

d. eene inrigting ter bevordering van zoodanige wetenschap-
pelgke onderzoekingen en ondernemingen, die slechts door
zamenwerking van de beoefenaars der wetenschap en door
ondersteuning der Regering kunnen tot stand gebragt worden.

Art. 3.

Ter bereiking van dit doel zal de Akademie :

a. verslag doen over zaken waaromtrent de Regering haren
raad zal inwinnen ;

b. voorstellen aan de Regering rigten betreffende belangen
der wetenschap, en zich te dien einde, voor zoo veel noodig
is, wenden tot de Hoofden der Departementen van Algemeen
Bestuur ;

c. de pogingen van beoefenaars der wetenschap buiten ile
Akademie ondersteunen, wanneer deze bevonden worden daarop

XXXVI

aanspraak te hebben en hun te dien einde gelegenheid geven
hunne geschriften, werkzaamheden of voorstellen aan haar
oordeel te onderwerpen ;

cl. voor zoo veel bij de ontwikkeling der wetenschap daar-
aan behoefte blijkt te bestaan, prijsvragen uitschrijven en de
goedgekeurde antwoorden bekroonen en uitgeven;

e. de uitgave van zoodanige belangrijke werken op zich
nemen, als anders voor den opbouw der wetenschap waar-
schijnlijk zouden verloren gaan ;

ƒ. beraadslagen over de wetenschappelijke mededeelingen
harer leden en de slotsommen daarvan openbaar maken;

g, de geschriften, welke zij uitgeeft, aan gelijksoortige bui-
tenlaudsche instellingen toezenden, en pogen de werken, door
deze in het licht gegeven, in ruiling daarvoor te bekomen;

h. eene wetenschappelijke briefwisseling onderhouden met
hare buitenlandsche leden en met hare in ^s Rijks Overzeesche
bezittingen gevestigde correspondenten.

Art. 4.

De Akademie bestaat uit twee af deelingen:

eene voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, en
eene voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige
Wetenschappen.

Aet.. 5.

Elke dezer afdeelingen telt ten hoogsten vijftig gewone of
binnenlandsche leden, twintig buitenlandsche leden, en in de
Overzeesche Bezittingen des Rijks tien correspondenten.

Art. 6.

De leden en correspondenten zullen zooveel mogelijk alle
vakken van wetenschap moeten vertegenwoordigen. Zy worden
door de Afdeelingen benoemd.

De benoemingen worden aan den Minister van Binnenland-
sche Zaken medegedeeld en door dezen aan de bekrachtiging
des Koniugs onderworpen.

XXXVII

Art. 7.

Ter benoeming van nieuwe leden en correspondenten wordt,
zoo er openstaande plaatsen zijn en de vervulling door de
Afdeeling noodig wordt geoordeeld, jaarlijks, in de maand April,
in elke AfdeeKng eene b^zondere vergadering gebonden op den
dag vóór de na te melden vereenigde vergadering der Akademie.

De keuze gescbiedt uit eene vooraf opgemaakte lijst van
candidaten, wier aanspraken op bet lidmaatschap door de leden
der Afdeeling overwogen worden.

De wijze van verkiezing wordt door bet Reglement van
Orde voor elke Afdeeling bepaald.

Art. 8.

Wanneer een gewoon lid den ouderdom van zeventig jaren
beeft bereikt, wordt bij onder de Rustende leden opgenomen.

Op gronden, ter beoordeebng van de Afdeeling waartoe bij
beboort, kan aan een gewoon lid, dat dien ouderdom nog niet
beeft bereikt, op zijn verzoek, de titel van Rustend lid wor-
den toegekend.

De Rustende leden bebben de jegten, zonder de verplig-
tingen, der gewone leden.

Hunne plaats kan door nieuwe benoeming worden aangevuld.

Art. 9.

Gewone leden die, zonder wettige reden van verontscbul-
diging, zicb gedurende twee jaren gebeel aan de werkzaam-
beden der Akademie en de by woning der vergaderingen ont-
trekken, zullen gerekend worden afstand van bun lidraaat-
scbap te bebben gedaan.

Art. 10.

Elke Afdeeling boudt eenmaal in de maand eene gewone ver-
gadering, met uitzondering van de maanden Julij en Augustus,
Ook kunnen buitengewone vergaderingen worden belegd.

De gewone vergaderingen worden in bet openbaar gebonden.
De tijd van bare opening en sluiting, benevens al wat tot de

XXXVIII

regeling der werkzaamliedeii behoort, wordt door het Regle-
ment van Orde voorgeschreven.

De gewone leden der Akademie hebben regt van zitting
in alle gewone vergaderingen, doch zullen in de Af deeling,
tot welke zij niet behooren, alleen eene raadgevende stem
kunnen uitbrengen.

Art. 11.

De correspondenten, geroepen om door wetenschappel^ke
mededeelingen tot het doel der Akademie mede te werken,
hebben, bij tijdelijk verblijf in het moederland, zitting in de
Afdeeling, waartoe zij behooren, met eene raadgevende stem.

Aet. 12.

De Akademie houdt jaarlijks in de maand April eene ver-
eenigde vergadering der beide Afdeelingen, met gesloten deuren,
waarin de volgende werkzaamheden plaats hebben:

a. verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie ;

h. rekening en verantwoording over het afgeloopen jaar;

c. raming der uitgaven voor het volgend jaar;

d. regeling van algemeene huishoudelijke belangen.

Art. 13.

De Akademie is geregtigd, op onbepaalde tijden eene pleg-
tige vereenigde vergadering in het openbaar te houden, waar-
van vooraf een programma wordt vastgesteld, en tot welker
bgwoning de Koning en de leden van het Koninklijk Huis
worden uitgenoodigd.

Art. 14.

Een naauwkeurig verslag van den staat en de werkzaam-
heden der Akademie wordt jaarlijks aan den Koning, en in
afschiift aan den Minister van Binnenlandsche Zaken, aan-
geboden. Dit verslag wordt volgens Art. 12 vooraf aan de
goedkeuring der Akademie onderworpen.

XXXIX

Art. 15.

Elke Afdeeling bekleedt by afwisseling om het andere jaar
den voorrang. De overgang heeft plaats na den afloop der
vereenigde zitting, in Art. 12 vermeld.

Art. 16.

De Voorzitter der Afdeeling, die tijdelijk den voorrang heeft,
is Algemeene Voorzitter der Akademie en bestuurt hare ver-
eenigde vergaderingen.

Art. 17.

Elke Afdeeling benoemt haren Voorzitter en Onder- Voorzitter
voor den tijd van één jaar, en haren Secretaris voor den tijd
van vijf achtereenvolgende jaren ; allen zijn bij hunne aftreding
herkiesbaar.

De Onder- Voorzitters en Secretarissen wonen te Amsterdam.

De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van Orde
geregeld.

De gedane keuzen worden aan den Minister van Binuenland-
sche Zaken medegedeeld, en door dezen aan den Koning ter
goedkeuring voorgedragen.

Art. 18.

De Voorziiters, Onder- Voorzitters en Secretarissen der beide
Afdeelino-en maken te zamen het Algemeen Bestuur der Aka-
demie uit.

Art. 19.

Het Algemeen Bestuur benoemt de beambten der Akademie,
en is belast met al wat tot- de algemeene huishouding en de
regeling der uitgaven behoort.

• Het kan, zoo dikwijls het dit noodig acht, eene vereenigde
vergadering der Akademie bgeenroepen.

Art. 20.

Een der beide Secretarissen is tevens, zoo lang hij zijne
betrekking bekleedt, Algemeene Secretaris der Akademie, en
met de zorg voor hare boekery en het beheer van hare geld-
middelen belast.

Hij wordt benoemd door de Akademie in de vereenigde
vergaderingen der beide Afdeelingen in de maand April.

Art. 21.

De betrekkingen van Voorzitter en Otider- Voorzitter zgn
onbezoldigd.

Voor de Secretarissen wordt bij de jaarlyksche raming van
de uitgaven der Akademie eene som van vijftienhonderd gul-
den uitgetrokken, waarvan twee derde gedeelten, en alzoo dui-
zend gulden, aan den Algemeenen Secretaris worden toegelegd.

De gewone leden, buiten Amsterdam wonende, hebben, zoo
dikwerf zij ter vergadering komen, aanspraak op eene vergoe-
ding van reis- en verbluf kosten.

Art. 22.

De Akademie is gemagtigd, aan de Regering behoorlijk ont-
wikkelde en met reden omkleede voorstellen te doen, ten einde,
boven haar jaarlijksche subsidie, tijdelijk te worden te gemoet
gekomen voor een bepaald door haar aangewezen doel.

Art. 23.

Elke Afdeeling stelt een Reglement van Orde vast, dat aan
de goedkeuring van den Minister van Binnenlandsche Zaken
wordt onderworpen.

Behoort bg Koninklijk besluit van den 23steii Februarij
1855, NO. 1.

Mij bekend.
De Minister van Binnenlandsche Zaleen^

VAN Reenen,

XLI

REGLEMENT VAN ORDE

VOOR DE AFDEELING WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN.

WERKZAAMHEDEN DEE LEDEN.

§ 1.

De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uit-
zondering der maanden Juli] en Augustus, gehouden op den
laatsten Saturdag van elke maand.

§ 2.

De leden der Afdeeling Taal-, Letter-, Geschiedkundige en
Wgsgeerige Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Af-
deeling Wis- en Natuurkundige Wetenschappen bijwonende,
hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten.

§ 3.

De gewone vergaderingen worden op het in den brief van
beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur
geopend, en uiterlijk te drie uren gesloten.

Mogt de vergadering verlenging van dezen termgn ver-
langen, dan is de Voorzitter geregtigd haar toe te staan.

§ 4.

- De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn:
1^. het doen van. verslag over zaken, waaromtrent de Rege-
ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ;
20. beraadslagingen over voorstellen aan de Regering, be-
treffende de belangen der wetenschap;

XLn

3^. het aanhooren van en beraadslagen over mededeelingen
en voorstellen, betreffende onderwerpen van wetenscliap.

Tot dit laatste doel wordt jaarlijks in de buitengewone ver-
gadering van April een rooster vastgesteld van de spreekbeurten,
zoo als die achtereenvolgens in de gewone vergaderingen der
Afdeeling door de gewone leden zullen worden vervuld. Het
ontwerp van den rooster wordt in den besehrijvingsbrief tot
de buitengewone vergadering van April aan de leden bekend
gemaakt.

Voor elke gewone vergadering worden ten minste drie spre-
kers aangewezen.

Het staat elk lid vrg, ook buiten dergelijke aanwy zing, eene
voordragt in de vergadering te houden. De tijd, voor elke
spreekbeurt beschikbaar, is bepaald op een half uur.

De namen der sprekers worden in den beschrijvingsbrief en
in de openlijke aankondiging der vergadering bekend gemaakt.

§5.

De Afdeeling geeft uit:

10. Verhandelingen in 4^.

2Q. Verslagen en Mededeelingen in 8^.

3*^. Processen- Verhaal.

In de Verslagen en Mededeelingen worden opgenomen zoo-
danige ingeleverde opstellen, die bepaald door den schrijver
daartoe z^n aangewezen of waaraan de Afdeeling die bestem-
ming wenscht te geven *).

§ 6.

De leden hebben het regt hunne verhandelingen en mede-
deelino"en geplaatst te zien. ADeen in het geval, dat het Be-
stuur bezwaar maakt tegen het opnemen in de Werken, kan
op zyn prseadvies eene verhandeling of opstel van een Lid,
bg meerderheid van steramen, in eene buitengewone vergade-
ring worden afgewezen.

*) De wijzigingen, in § § 5, 6, 7, 8, 13 en 16 aangebracht, zijn goedge-
keurd geworden den 13 Jan. 1879, door den toenmaligen Minister van
3innenl. Zaken. C A. J, A. O.

XLTn

§ 7.
Opstellen, hetzg voor de Verhandelingen in 4'^. of voor de
Verslagen en Mededeelingen, aangeboden door personen bui-
ten de Akademie, worden in handen gesteld eener Commissie
van ten minsten twee Leden, die, binnen eenen bg de be-
noeming vastgestelden tijd, daarover verslag uitbrengt. Het
indienen van het verslag, de deliberatiën en het besluit om-
trent de aanneming, geschieden in den regel in eene gewone
vergadering; bgaldien het oordeel der Commissie niet gunstig
is, in eene buitengewone vergadering.

§ 8.

Elk lid der Akademie ontvangt, behalve de Processen-
Verhaal, de Verhandelingen en de Verslagen en Mededeelingen
dadelijk na hun verschijnen.

Laatstgenoemden worden in den boekhandel gebragt, en elke
verhandeling wordt afzonderlek verkrijgbaar gesteld.

De schrgvers hebben aanspraak op vijf-en-twintig afzonder-
Igke exemplaren hunner verhandeling.

§ 9.

Zoo door eenig Departement van 's Lands Regering de
voorlichting der Akademie verlangd wordt, benoemt de Voor-
zitter eene commissie, bestaande uit zooveel leden als hem
wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen eenen
bg de benoeming vastgestelden tyd, de Akademie te dienen
van berigt, voorlichting en raad.

Het verslag der commissie wordt in eene gewone vergade-
ring voorgedragen.

Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het
openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering
geschied^i.

XLIV

§ 10.

§ 11.

Zoo eenig lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag
door de Akademie wierd uitgeschreven, is hij gehouden haar
in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schrif-
telgk op te geven, die haar aan de leden bekend maakt.

De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering
der maand Maart.

§ 12.
Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buitenge-
wone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de leden der
afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd,
onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering, eene bui-
tengewone te beleggen. B^'aldien eene buitengewone verga-
dering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter behan-
deling in den beschrijvingsbrief worden vermeld.

§ 13.

Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het
proces- verbaal vóór hare sluiting in kort "ontwerp gelezen en
goedgekeurd; daarna in zgne uitbreiding vastgesteld in eene
volgende vergadering, en dat van de gewone vergadering zoo
spoedig mogelijk uitgegeven,

De gedrukte processen-verbaal der buitengewone vergade-
ringen worden alleen aan de leden der Akademie, alsook
aan de Departementen van 's Lands Regering gezonden. Zij
worden niet in den handel gebragt.

XLV

§ 14.

In alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij
volstrekte meerderheid.

Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter.

Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot grond-
slag genomen de praesentie-lijst, op welke iedere naam een
nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergadering
beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen.

De leden der Afdeeling. voor de Taal-, Letter-, Geschiedkun-
dige en Wijsgeerige Wetenschappen en de correspondenten der
Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, in
eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene raadge-
vende stem.

§ 15. ■

Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschied^^
zg met toegevouwen stembriefjes. Indien bij de eerste stem-
ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene
tweede vrije stemming plaats.

By de derde stemming is men gebonden aan de twee perso-
nen, die bij de tweede vrije stemming de meeste stemmen op
zich vereenigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist. Bij
gelijkstaande stemmen beslist het lot.

§ 16.

Als voorbereiding tot de verkiezing van Leden en Corres-
pondenten, wordt door den Secretaris in eene buitengewone
vergadering, te houden in de maand Januarij, de staat der
Akademie medegedeeld, waaruit blijken moet, hoe groot het
aantal is der vacaturen voor gewoon Lid, voor buitenlandsch
Lid en voor Correspondent, en in hoeverre, ter voldoening
aan Art. 6 van het Organiek Reglement, de verschillende
vakken van wetenschap in de Afdeeling zijn vertegenwoordigd.
Op deze vergadering wordt aan ieder Lid gelegenheid gege-
ven de uamen te noemen van hen, die naar z^n oordeel als
candidaten in aanmerking zouden kunnen komen.

In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand

XLVI

Februarg, wordt gelegenheid gegeven tot het voorstellen en
aanbevelen van candidaten. De aanbeveling geschiedt bij eene
door één of meer gewone Leden onderteekende memorie, die
voorgelezen en overgelegd wordt, om op het bureau der Akade-
mie, tot de vergadering in de maand April, voor de gewone
Leden ter inzage te bleven liggen.

In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand
Maart, worden de eandidaten-lijsten opgemaakt. Op die lijsten,
resp. voor gewone Leden, buitenlandsche Leden en Ck)rres-
pondenten, worden de namen gebragt van hen, die, nadat de
memories opnieuw gelezen zijn en gelegenheid tot discussie
gegeven is, by geheime stemming, twee derden van de stemmen
der aanwezige Leden op zich vereenigen.

In de daartoe volgens Art. 7 van het Organiek Reglement
beschreven buitengewone vergadering in de maand April,
worden uit de eandidaten-lijsten, met alphabetisch geordende
namen, zonder verdere discussie, de Leden en Correspondenten
gekozen, en wel één voor één — zoolang de lijsten niet zijn
uitgeput, zoolang er vacaturen zijn en eene volstrekte meerder-
heid der aanwezige Leden zich op één der candidaten vereenigt.

§ 17.

Zoo een lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be-
treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad-
slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor-
zitter der Afdeeling zoo tydig in te zenden, dat het in eene
daartoe beschreven buitengewone vergadering op den laatsten
Saturdag der maand Maart ter beraadslaging zal kunnen wor-
den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door
den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en
aan zijn oordeel, volgens § 31, onderworpen.

§ 18.

XLVII

VOOEZITTEK EN ONDER- VOOKZITTER.

§ 19.
De Voorzitter leidt de beraadslaging in de vergaderingen
en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in
§§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der
stemming brengt hg zijne stem het laatst uit.

§ 20.

De Voorzitter volgt bij de leiding der handelingen van de
vergadering bij voorkeur de volgende orde:

1^. lezing van het proces- verbaal der voorgaande vergadering,
dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en den Secre-
taris geteekend wordt;

2*^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken;

3^. aanvragen van Regeringswege ;

4^. voorstellen van leden;

5^. mededeelingen van correspondenten en aanvragen van per-
sonen, door geen titel aan de Akademie verbonden ;

6^. spreekbeurten en wetenschappelijke mededeelingen van
ter vergadering aanwezige leden;

7*^. laatste omvraag;

8^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningeu
van het verhandelde.

§ 21.

Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der verga-
dering op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den
Onder- Voorzitter en aan den Secretaris.

De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor-
zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtingen.

SECRETARIS.
§ 22.
De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone
vergadering ter plaatsing in de Nederlandsche Staats- Courant
en in de Amsterdamsche Courant tijdig worde opgezonden.

XLvni

§ 23.

Hi] is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring
van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven.

§ 24.

Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem
geteekend.

§ 25.

De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ontvangt
ter kennisse van den Voorzitter.

§ 26.

De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der
Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergel^ke
afgifte kan alleen door leden gevorderd worden.

§ 27.

De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken welke door
de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren
daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld,
volgens § 42.

Goedgekeurd,
De Minister van Binnenlandsche Zaken,
's Gravenhage, VAN REENEN.

den 6den November 1855.

XLIX

REGLEMENT VAN ORDE

VOOR DE AFDEELING TAAL-, LETTER-, GESCHIEDKUNDIGE EN
WIJSGEERIGE WETENSCHAPPEN.

WERKZAAMHEDEN DER LEDEN.

§ 1.

De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uitzon-
dering der maanden Juli] en Augustus, gehouden op den twee-
den Maandag van elke maand.

§ 2.

Elk lid der Akademie ontvangt, ten minsten vier dagen vóór
de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van
uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden
vermeld die behandeld zullen worden.

§ 3.

De gewone vergaderingen worden op het in den brief van
beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur ge-
opend en uiterlijk te drie uren gesloten.

Wanneer er na de gewone nog eene buitengewone verga-
dering moet gehouden worden, zal de eerste een uur vroeger
worden gesloten.

De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn:
1^. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege-
ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ;
Jaaeboek 18S1. - D

2^. beraadslaging over voorstellen aan de Regering, betref-
fende de belangen der wetenschap;

3*^. bet aanbooren van en beraadslagen over mededeelingen
en' voorstellen, betreffende onderwerpen van wetenscbap.

§ 5.

De afdeeling geeft uit :

1^. Verïiandelingen in 4^,

2*^. Verslagen en Mededeelingen in 8''.

In deze laatsten worden opgenomen de processen-verbaal der
gewone vergaderingen, en zoodanige stukken, als, betzij door
leden der Akademie, betzij door personen niet aan de Akademie
verbonden, daartoe met goedkeuring der vergadering aange-
wezen worden.

§ 6.

Stukken, bestemd voor de Verhandelingen j worden in banden
gesteld eener commissie van ten minsten twee leden, die binnen
eenen vastgestelden tijd verslag uitbrengt. Het uitbrengen van
bet verslag, de beraadslaging en bet besluit omtrent de aanne-
ming, geschieden in eene gewone vergadering. Op advies van
den Voorzitter en Secretaris, kan zulks ook in eene buitenge-
wone vergadering plaats hebben.

§ 7.

Stukken, bestemd voor de Verslagen en Mededeelingen, wor-
den in handen gesteld eener commissie van redactie, benoemd
in de buitengewone vergadering der maand April, en bestaande,
behalve uit den Secretaris, ambtshalve lid der commissie, uit
vier leden, waarvan elk jaar twee aftreden, welke echter ter-
stond weder verkiesbaar zijn. Zij is tot de plaatsing der stuk-
ken in de Verslagen en Mededeelingen bevoegd. Mogt zg
daarin eenig bezwaar vinden, dan geeft zij daarvan in eene
buitengewone vergadering berigt, en wordt aan de leden de
beslissing overgelaten.

Elk lid der Akademie ontvangt een afdruk van al wat door
de Afdeeling vrordt in het licht gezonden.

§ 9.

Zoo van wege eenig Departement van Algemeen Bestuur
de voorlichting der Afdeeling verlangd wordt, benoemt de
Voorzitter eene commissie, bestaande uit zooveel leden als
hem wenschelyk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen een
by de benoeming vastgestelden tijd, de Afdeeling te dienen
van berigt, voorlichting en raad.

Het verslag der commissie wordt in eene gewone verga-
dering voorgedragen.

Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het
openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering
geschieden.

§ 10.

§ 11-

Zoo eenig lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag
door de Akademie werd uitgeschreven, is h^ gehouden haar
in de maand • Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schrif-
telijk op te geven, die haar aan de leden bekend maakt.

De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering
der maand Maart.

§ 12.
Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buitenge-

wone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de leden der
Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd,
onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering, eene bui-
tengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone verga-
dering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter behan-
deling in den beschrijvingsbrief worden vermeld.

§ 13.

Alle voorstellen, welke niet slechts de orde van behande-
ling of de huishoudelijke aangelegenheden betreffen, worden
schriftelijk aan den Voorzitter ter hand gesteld.

§ 14.-

De processen-verbaal der buitengewone vergaderingen wor-
den, wanneer tot het drukken daarvan besloten wordt, alleen
aan de leden der Akademie, alsook aan de Departementen
van Algemeen Bestuur in druk medegedeeld.

§ 15.

In alle gevallen van stemmiag geschiedt de beslissing bg
volstrekte meerderheid.

Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter.

Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot
grondslag genomen de prsesentie-lijst, op welke iedere naam
een nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergadering
beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen.

De leden der afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige
Wetenschappen en de correspondenten der Afdeeling voor de
Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschap-
pen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene
raadgevende stem.

Lni

§ 16.

Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt
zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij eene eerste stem-
ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene
tweede vxije stemming plaats. Bij de derde stemming is men
gebonden aan de twee personen, die bij de tweede vrije stemming
de meeste stemmen op zich vereenigd hebben. De volstrekte
meerderheid beslist. By gelijkstaande stemmen besHst het lot.

§ 17.

Tot de verkiezing van leden wordt, in eene daartoe beschre-
ven buitengewone vergadering der maand Maart, beslist over
de vraag, of eene openstaande plaats zal worden vervuld.

Daarna wordt eene lijst opgemaakt van candidaten, die ten
minsten een derde der aanwezige stemmen op zich vereenigd heb-
ben, en wier aanspraken op het lidmaatschap door de leden der
Afdeeling overwogen worden. Uit deze lijst geschiedt de keuze,
bij volstrekte meerderheid van stemmen, in eene daartoe be-
schreven buitengewone vergadering in de maand April.

§ 18.

In de buitengewone vergadering van den tweeden Maandag
der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereenigd
met twee leden der Natuurkundige Afdeehng, eene commissie
uit te maken, aan welke, volgens § 37, de Rekening en Ver-
antwoording van den algemeenen Secretaris ter beoordeeling
wordt gegeven.

LIV

VOORZITTER EN ONDER-VOORZITTER.

§ 19.
De Voorzitter leidt de beraadslagingen in de vergaderingen
en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in §§ 1 ,
3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde, der stem-
ming brengt hij zijne stem het laatste uit.

§ 20.
De Voorzitter volgt bij de leiding van de handelingen der
vergadering hij voorkeu?' de volgende orde:

1^. lezing van het proces-verbaal der voorgaande vergade-
ring, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en den
Secretaris geteekend wordt;
2^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken;
3^. aanvragen van Regeringswege ;
4°. voorstellen van leden ;

5^. mededeelingen van correspondenten en aanvragen van

personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ;

6^. wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering

aanwezige leden ;
7*^. laatste omvraag;

8*^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen
van het verhandelde.

§ 21.
Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der vergade-
ring op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den
Onder- Voorzitter en aan den Secretaris.

De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor-
zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtingen.

SECRETARIS.

§ 22.

De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone
vergadering ter plaatsing in de JVederlandscIie StaatS'Courant
en in de Amsterdamsche Courant tijdig worde opgezonden.

LV
§ 23.

H^ is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring
van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven.

• § 24.

Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem
geteekend.

§ 25.

De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ont-
vangt ter kennisse van den Voorzitter.

§ 26.

De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der
Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke
afgifte kan alleen door leden gevorderd worden.

§ 27.

De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken, welke door
de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren
daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld,
ter verzending volgens § 42.

Goedgekeurd,
De Minister van Binnenlandsche Zaken ^
's GravenJiage,
den 6den November 1855. VAN REENEN.

LVI

ALGEMEENE BEPALINGEN.

BESTUUR DEE AKADEMIE.

■ § 28._

De tijdelyke algemeene Voorzitter en Secretaris maken
het bureau van het Bestuur uit.

§ 29.

Het Bestuur beheert de algemeene huishoudelijke belangen
der Akademie, en doet, voor zoo verre noodig, de gevorderde
voorstellen daartoe aan 'sLands Regering.

§ 30.

De raming der uitgaven voor het volgend jaar wordt in
de eerste loeek van de maand April door den algemeenen
Secretaris aan het oordeel van het Bestuur onderworpen en,
na goedkeuring, gebragt in de vereenigde vergadering der
beide Afdeelingen, volgens art. 12 van het organiek Regle-
ment te houden in de maand April.

§ 31.

§ 32.

Zoo het bijeenroepen eener buitengewone vereenigde ver-
gadering noodig wordt geacht, bepaalt het Bestuur daartoe
de punten van beschryving.

Lvn

§ 33.

Zoo een lid der Akademie den aankoop van een of meer-
dere boekwerken verlangt, zal hij daartoe het voorstel doen
in de Afdeeling waartoe hij behoort. Zoo de Afdeeling den
aankoop wenschelijk acht, doet zij het voorstel daartoe aan
het Bestuur, dat de uitvoerbaarheid van den aankoop, in
verband met den staat der kas van de Akademie, beoordeelt,
en daarop besluit.

VEEEENIGDE VERGADEKING VAN DE BEIDE AEDEELINGEN
DER AKADEMIE.

§ 34.

De leden der Akademie worden ten minsten acht dagen te
voren opgeroepen tot de vereenigde vergadering, volgens art.
12 van het organiek Reglement te houden in de maand April.

De beschrijvingsbrief wordt geteekend door den algemeenen
Secretaris.

De onderwerpen ter behandeling, vastgesteld in de verga-
dering van het Bestuur, worden- in den beschrgvingsbrief
vermeld.

§ 35.

Na de vereenigde zitting van April, wordt van de afwisse-
ling van den voorrang kennis gegeven aan den Minister van
Binnenlandsche Zaken.

§ 36.

§ 37.
De algemeene Secretaris zorgt dat de Rekening en Verant-

Lvm

woording over liet afgeloopen jaar gereed zij vóór den ISden
April. Elke Afdeeling benoemt in de buitengewone vergade-
ringen der maand Maart twee leden, welke eene commissie
tot onderzoek van de Rekening en Verantwoording uitmaken.
De namen dier leden worden door de Secretarissen der Af-
deeling aan den algemeenen Secretaris bekend gemaakt. De
algemeene Secretaris zorgt dat aan het oudste lid der com-
missie uit de voorzittende Afdeeling, de Rekening en Ver-
antwoording met hare Bescheiden en Memorie van Toelich-
ting tijdig worden ter hand gesteld.

ALGEMEENE SECEETARIS.

§ 38.

§ 39.

De algemeene Secretaris is belast met de zorg voor de
boekery der Akademie. Hij doet de aankoopen, waartoe in
de vergaderingen van het Bestuur besloten wordt, draagt zorg
voor de completeering der in de boekerij voorhanden boek-
werken, alsook voor het inbinden daarvan, voor zoo verre
zulks gevorderd wordt. Hij zorgt voor de vervaardiging en
het in druk uitgeven van eenen Catalogus der boekerij, laat

LIX

§ 40.

Eenige kostbare plaatwerken in groot formaat, waarvan
eene lijst, opgemaakt door den algemeenen Secretaris en
goedgekeurd door het Bestuur, in de Boekery ter visie be-
hoort te hggen, zullen alleen op magtiging van het Bestuur
aan de leden ten gebruike worden gegeven.

De algemeene Secretaris is gemagtigd om, ouder gelijke voor-
waarde, boeken ten gebruike te geven aan personen, door geen
titel aan de Akademie verbonden, mits dat hun bewijs van
ontvangst ook door een lid der Akademie geteekend worde.

Van de ten gebruike gegeven boekwerken wordt een re-
gister door den algemeenen Secretaris gehouden. De be-
wezen van ontvangst worden zorgvuldig door hem op het
bureau der Akademie bewaard.

§ 41.

In de vereenigde vergadering van de maand April brengt
de algemeene Secretaris een verslag uit over den staat der
boekerij, en doet hij de voorstellen, welke tot hare bewaring
en uitbreiding aan het Bestuur geschikt zijn voorgekomen.

§ 42.

De algemeene Secretaris zorgt dat er een inventaris zij

der bezittiugeu van de Akademie, en bewaart deze op de wijze,
welke aan het Bestuur doeltreffend voorkomt. Hij heeft het
archief en het magazijn der Akademie onder zyn beheer, en
zorgt voor de verzending van de door de beide Afdeelingen
der Akademie uitgegeven werken aan den Koning, de Prinsen
van het Yorstelyk Huis, de Hoofden der Departementen van
algemeen Bestuur, de Leden en Correspondenten der Aka-
demie en de Binnen- en Buitenlandsche Genootschappen,
waarmede de Akademie in verbinding is.

Hiervan wordt eene lijst van expeditie door hem bewaard.

Hij zorgt dat de exemjjlaren, waarover de Akademie de
beschikking lieeft, behoorlijk bewaard en in een magazijn-
boek verantwoord worden.

§ 43.

De algemeene Secretaris ontvangt de toelage, welke van
's Rijkswege aan de Akademie wordt verstrekt, alsook de
overige baten der Akademie. Hij beheert deze gelden, doet
daaruit de noodige betalingen, en verantwoordt ze op de
wijze in § 30 en 37 omschreven.

BERIGT OMTRENT WIJZIGINGEN IN DE ALGEMEENE BE-
PALINGEN VAN DE REGLEMENTEN VAN ORDE.

Door het Bestuur der Akademie zijn veranderingen ge-
maakt in § 30 en 37 der Algemeene Bepalingen, met wier-
strekking zich 's Lands Regering heeft vereenigd. Deze strek-
king nu is : dat, naar aanleiding ook van den wensch, uit-
gedrukt in de vereenigde zitting van 24 April 1858, betere
regelmaat worde gebragt in het vaststellen der begrooting.
Ten einde daartoe te geraken, heeft het Bestuur der Aka-
demie aan den Minister van Binnenlandsche Zaken vergun-
ning gevraagd en van zijne Excell. verkregen, om alinea
l en c van Art. 12 Org. Regl. aldus te lezen, dat onder

LXI

afgeloopen en volgend jaar het Akademie- en niet het bur-
gerlijk jaar worde verstaan. Hieruit zgn de volgende bepa-
lingen voortgevloeid:

1". Sluiting der rekening van de Akademie telken jare
vóór ultimo Maart ;

2^. Sluiting der afrekening voor de vergoeding van reis-
en verblijfkosten telken jare op den laatsten Saturdag der
maand December en uitbetaling daarvan vóór of op den
laatsten Saturdag der volgende maand Februari).

Om zulks mogelijk te maken, is het noodig dat in de al-
gemeene bepalingen § 30 en § 37 worden gelezen, gelijk zij
nu in dit Jaarboek op blz. LVI en LVII gesteld zijn.

Lxm

VRIJDOM VAN BRIEFPORT.

Ten opzichte van het genot van vrijdom van briefpotij
is het noodzakelijk, H.H. Leden der Akademie op de
volgende bepalingen der Postwet te ivijzen:

§ 49. {fil. 2). De brieven en verdere stukken, voor
welke vrijstelling is toegestaan, kunnen, naar verkiezing
der afzenders, hetzij onder gesloten omslagen of onder
kruisband icorden verzonden.

Voor de verzending van kaarten, teekeningen en der-
gelijke, is het bezigen van borden, kokers en rollen toe-
gelaten.

§ 51. {al. 1). De portvrije brieven moeten door de
afzenders op het adres worden gewaarmerkt met hunne
eigenhandige naamteekening, onder vermelding der ambts-
betrekking, tvaarin aanspraak op vrijstelling wordt ge-
maakt.

{al 3). De waarmerking van brieven, afkomstig van
collegiën of commissiën, geschiedt door den voorzitter, of
ivel door den secretaris of griffier.

LXIY

PROGRAMMA ceetaminis poetici ab acajdemia eegia

DISCIPLINARUM NEERLANDICA EX LEGATO HOEUFFTIANO
IN ANNUM MDCCCLXXXI INDICTI.

Ante Kalendas lauuarias huius anni octo carmina Acade-
iniae oblata sunt, de quibus in conventu sodalium Ordinis
litterarii pridie Idus Martias liabito ita iudicatum est:

Quae inscribuntur In ohitu Jilioli mei Gustavi — Alumnus
desidiosus — Ad Karolum Alhertum Regem Sardiniae^ quwm
is Victoriiim Emanuelem Sahaudiae ducem Prirnigenu7n suum,
ex ephebis excedentem, anno MDCCCXXXYIII consiJio illustrium ■
virorum Sardiniensi agriculturae provehendae henignissimo decreto
praefecit — Universi orbis laetitia anno quinquagesimo recur-
rente ah episcopatu Pii IX Pontificis Maximi^ — Filius post-
humus ad sepulcrum patris non satis argumentorum tracta-
tione, terso sermone et poeticis virtutibus conimendantur, ut
eorum ratio haberi possit.

Melioris notae sunt elegia, quae inscribitur Tannereis, mu-
nita symbolo Vivitur parvo bene, etsi poeta iueptum hominem
immerito laudavit ut aquae potorem, et carmen beroicum, quo
laudatur Jac. Henr. Hoeufft, certaminis poetici in urhe Am-
stelodam,o auctor. In eo plura nitent et poeta effecit, ut non
immerito Horatianum illud Dignum laude virum Musa vetat
mori versibus suis praescripsisse videatur.

Elegantia sermonis et versuum suavitate suos competitores
superat, qui misit elegiam Ad Bacchum, instructum Horatii
verbis Dulce est furere. Itaque ei praemium aureum decretum
est, Aperta scidula eodem lemmate iuscripta apparuit hoc
carmen deberi Johanni van Leeuwen, civi Amstelodamensi.

Mentio honorifica cum editione carminis sui quum oblata

LXV

esset poetae, qui Hoeufftium cecinit, eique, qui Tannereida
composuit, huius auctorem se professus est Petrus Rosaïi
Interamnas, illius Franciscus Pavesi Mediolanensis.

Novum certamen liis legibus ponitur, ut carmina ei desti-
iiata neq\ie ex alio sermone translata neque iam edita neque
L versibus minora, nitide et iguota iudicibus manu scripta
sumptibus poetarum ante Kalen das lanuarias anni proximi
mittantur Ioanni Cornelio Gerardo Boot, Ordini litterario
Academiae ab actis, munita sententia, quae item inscribenda
est scidulae obsignatae, in qua nomen suum et locum, ubi
vivit, indicabit.

Praemium victoris erit nummus aureus CC florenorum.
Carmen praemio ornatum et si quae mentione honorifica
digna censebuntur cum boua venia auctorum sumptibus ex
legato suppeditandis typis describentur.

In conventu Ordinis mense Martio liabendo exitus certa-
minis pronunciabitur, scidulaeque carminibus nee praemio
nee laude ornatis additae flammis tradentur.

C. G. OPZOOMER.

Ordiuis Praeses.
Amstelodami pridie Kal. Apriles, anno

CIOIOCCCLXXXI.

Jaarboek 1881. ^

PROCES-VEKBAAL

Vereeilïfle YerpSeriiiï der lieile AMeeliipü

KONINKLIJKE AKADEMIE VAX WETENSCHAPPEN.

INLEIDING.

Tot de Vereenigtle Yergaderiug van de beide Afdeeliugen
der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, gevestigd te
Amsterdam, waren de Leden met den volgenden brief op-
geroepen :

Amsterdam, den 23stcu April 1881.

Ik lieb de eer U te noodigen op Saturdag den SOsten April
e. k., des voormiddags te elf uren en dertig minuten, tot eene
Vereenigde Vergadering van de beide Afdeelingen der Ko-
ninklijke Akademie van Weteoschappen, voorgeschreven bij
Art. 12 van het Organiek Reglement.

C. A. J. A. OUDEMANS,

Alyemeene Secret arin.

ONDERWERPEN VAN BEHANDELING.

P. Ontwerp- Verslag van den staat en de werkzaamheden
der Akademie in het afgeloopen Akademiejaar.

20. Rekening en Verantwoording van den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1880 — 1881, en Rapport van
de Heeren R. J. FiiuiN, Quack, Stokvis en Dibbits,
door de twee AfdeeHngen der Akademie in Commissie
benoemd tot het nazien daarvan.

LXX

3*^. Raming der Ontvangsten en Uitgaven over 1881 — 1882.

4*^. Mededeeling van de Hooger-Onderwijs-Coramissie.

50. Verslag van de Charter-Commissie.

6^. Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Pen-
ningkabinet.

7°. Verwisseling van den voorrang der Afdeelingen.

PROCES-VERBAAL

VAN DE

VemeniEile Veriaderiii der kiie Afieelinpn

DEB

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN,

GEHOUDEN DEN SOsten aPEIL 1881, DES MORGENS
TE HALF TWAALF UREN.

Algemeene Voorzitter . . c. w. opzoomer.
Algemeene Secretaris ..ca. j. a. oudemans.

Tegenwoordig de Heeren: stokvis, campbell, land, grinwis,
naber, boot, kuenen, de hoop scheffer, van den berg,
matthes, baehr, m. de vries, beets, stamkart, kekn, g. de
vries azn., w. c. mees, brutel de la rivière, schols,
donders, van der waals, behrens, place, six, zeeman 611

DIBBITS.

Lxxn

De Voorzitter opent de Vergadering.

De Algemeene Secretaris geeft kennis dat de Heeren
Leemans, Ortt, van Hasselt en Borret zich over
hunne afwezigheid hebben verontschuldigd en leest een
brief voor van den Heer G. de Vries Azn., in ant-
woord op zijne benoeming tot lid der Hooger-Onderwijs-
Commissie, waaruit blijkt dat hij dat lidmaatschap niet
kan aanvaarden.

Hij draagt daarna voor het door hem ontworpen
Verslag van den staat en de werkzaamheden der Aka-
demie, aldus luidende:

Onder de werkzaamheden, in de jongst verloopen tijd-
ruimte, gaande van April 1880 tot April 1881, door de
Koninklijke Akademie van Wetenschappen verricht, zijn in
de eerste plaats diegene te noemen, welke haar van Regee-
ringswege werden opgedragen.

Als zoodanig vermelden wij de (van 7 Augustus 1880
gedagteekende) uitnoodiging, aan de Natuurkundige Afdeeling
gericht door den Heer Generaal-Majoor, Inspecteur der Genie,
en zulks naar aanleiding eener correspondentie van dien
ambtenaar met den Heer Minister van Oorlog, om te mogen
weten hoe, op de doelmatigste en eenvoudigste wijze, onder-
zocht zoude kunnen worden, of bliksemafleiders in voldoenden
staat verkeeren om aan hunne bestemming te beantwoorden.

Eene Commissie, bestaande uit de Heeren Bosscha, van
DER Waals en Gbinwis, door den Voorzitter der Afdeeling
uitgenoodigd om in deze te dienen van advies, verklaarde zich
daartoe bereid en leverde een rapport in, hetwelk, bij monde
van den Heer Bosscha in de Vergadering van £7 November
1880 ter kennisse der Afdeeling gebracht, niet enkel onver-
anderd werd aangenomen, maar de goedkeuring van den

Lxxm

Heer Inspecteur der Genie, blgkens een adres van dankzeg-
ging (gedagteekend van 14 December 1880) mocht verwer-
ven. Voornoemd rapport wordt gevonden in de Versl. en
Med. der Afd. Nat., 2e Reeks, XVI, p. 215—222.

In een schrijven van 28 Febr. 1881, werd de Afdeeling
door den Heer Minister van Koloniën herinnerd, dat aan
zijn Departement sedert 1875 niets verder vernomen was
van eene verificatie van twee stellen gewichten en twee stel-
len inhoudsmaten, bestemd om als standaarden verzonden te
worden naar Suriname en Cura9ao, welke verificatie, op
verzoek van des Ministers voorganger, gedagteekend van 13
Januari 1874, door de Afdeeling, blijkens haar antwoord van
3 Februari deszelfden jaars, was aanvaard. Wel mocht een
voorloopig verslag over deze aangelegenheid, gedagteekend
van 7 April 1875, den Minister bereiken, doch hieruit bleek
voornamelijk dat de stukken van één kilogram iets te zwaar
waren en door andere moesten worden vervangen. Daartoe
werd last gegeven, en ofschoon nu uit het Proces- Verbaal
der Afdeeling Natuurkunde van 30 Juni 1877 aan den
Minister gebleken was, dat de Commissie voor standaardmeter
en -kilogram met de hierboven bedoelde verificatie gereed
was gekomen, en dat eerlang verslag over dien arbeid zou
worden uitgebracht, scheen hieraan geen gevolg te zijn ge-
geven, en begon de Minister te vreezen dat de zaak lang-
zamerhand uit het oog werd verloren.

Den Minister werd geantwoord dat het uitstel, door Z.E.
bedoeld, voornamelijk het gevolg was geweest van de vrees,
dat de kilogrammen, die bij verschillende wegingen in de
jaren 1875, '76 en '77 een weinig in gewicht waren toege-
nomen, nog niet zouden voldoen aan de eischen, welke daar-
aan gesteld konden worden ; dat de Commissie voor standaard-
meter en -kilogram daarom besloten had, eene nieuwe weging
eerst na een langer tijdperk van rust te bewerkstelligen;
dat zij daartoe in Febr. 1881, d. i. 3 jaar en 8 maanden
na de laatste vergelijking, was overgegaan; dat toen gebleken
was, dat beide kilogrammen sedert Nov. 1875, dus in 5 jaar

LXXIV

en 3 maanden ongeveer 2 milligr. zwaarder waren gewor-
den; dat de mogelijklieid ecliter niet was uitgesloten, dat
het vergulde kilogram der Polytechnische School, waartegen-
over de vergelijkingen hadden plaats gehad, in zwaarte was
afgenomen; eindelijk, dat op dien grond eene vergelijking
der beide kilogrammen met het standaard-platina-kilogram,
onder ministerieel zegel bij He Akademie berustend, gebiedend
was voorgeschreven, en dat den Minister van den uitslag
der daarmede te verrichten wegingen zoodra mogelijk ver-
slag zoude worden gegeven.

In een ander schrijven van den Minister van Koloniën,
gedagteekend van 28 Febr, 1881, werd de Af deeling herin-
nerd aan eene missive, haar uit des Ministers Departement
toegezonden den 19<ien Januari 1874, waarin werd aangedron-
gen op de indiening van het verslag omtrent de in 1865 —
'68 door de Commissie voor standaardmeter en -kilogram
verrichte verificatiën van standaarden, ten dienste van het
ijkwezen in Nederlandsch Oost-Indië. Dat verslag was dus
blykbaar tot hiertoe niet ontvangen en des Ministers schrijven
mocht als eene aansporing beschouwd worden, daarmede'niet
langer te dralen.

In antwoord op dit schrijven, werd den Minister te ken-
nen gegeven, dat Z.E.'s brief van 19 Januari 1874 niet
op de verificatie van standaarden voor het ijkwezen in N. O. I.,
maar wel op den basis-toestel van Repsold betrekking had
gehad, doch dat de Commissie voor standaardmeter en -kilo-
gram zich beijveren zou, de verslagen over dat instrument,
zoowel als over de standaarden voor het ijkwezen, ten spoe-
digste in te zenden.

De werkzaamheden, in de trouw bezochte Vergaderingen
der letterkundige afdeeUng verricht, zyn de volgende:

De Heer Brill vestigde de aandacht op de Gotische bijbel-
vertaling van Bisschop Ulfila, een werk, dat door het bezi-
o-en van een nieuw alphabet, door het gebruik van bena-

LXXV

mingen, die niet in heidenschen zin konden worden opgevat,
en door het vermijden van hetgeen aan de toen heerschende
Arianen aanstoot kon geven, grooten invloed heeft uitge-
oefend op de taal en denkwijs der Germaansche volken (Versl.
X, blz. 281—284).

Eene oud-Javaansche oorkonde, in 1879 bekend gemaakt
door den Correspondent der afdeeling K. F. Holle, gaf aan
den Heer Kern aanleiding om over den vorm en den inhoud
van dat stuk te spreken. De twaalf overgebleven koperen
platen — twee zijn verloren geraakt — bevatten het voor-
naamste gedeelte van twee acten, de eene van het jaar 860
n. Chr., de andere, waarbij het vroeger verleende privilegie
vernieuwd is, van 1373. De spreker voegde eene transscriptie
van den tekst en taalkundige aanteekeningen aan zgne voor-
dracht toe (Versl. X, blz. 77—115). Dezelfde deelde ook
een Sanskrit-opschrift mede, om zijn hoogen ouderdom merk-
waardig. Het is eene lofspraak op een inlandsch vorst van
Borneo (Versl. X, blz. 143).

Een Latijnsch grafschrift in verzen, gevonden te Castelam-
mare en waarschijnlijk uit de eerste eeuw na Chr., leverde
den Heer Boot de stof tot eene mededeeling. Hij wees eenige
fouten daarin aan en helderde enkele min of meer duistere
uitdrukkingen op (Versl. X, blz. 71 vg.).

De Heer Francken deelde opmerkingen mede over de Lex
Coloniae ërenetivae Urbanorum, van welke verscheidene hoofd-
stukken bij Ossima in Spanje gevonden zijn. Zij betroffen
deels de taal, deels de redenen, die den wetgever schijnen
geleid te hebben bij het vaststellen der boeten, deels bevat-
ten zij een onderzoek naar de door een Deenschen geleerde
betwigfelde echtheid van de derde tafel (Versl. X, blz. 145—
171).

De Heer Borret sprak, naar aanleiding van een te Leipzig
in 1880 uitgegeven werk, over een handschrift, te Rossano
in Calabriën door twee Duitsche geleerden ontdekt, dat den
Griekschen tekst der twee eerste evangeliën bevat, in de vgfde
of zesde eeuw geschreven met zilveren letters op purperkleu-

LXXVI

rig velijn en opgeluisterd met 61 miniatuurteekeningen, die
eene belangrijke bijdrage leveren voor de geschiedenis der
oud-kristelijke kunst '(Versl. X, blz. 285—291).

Door den Heer Beets werd een duister punt in het leven
van Anna Roemers opgehelderd met behulp der handschrif-
ten van CoNSTANïiJN HuYGENS, CU een onuitgegeven gedichtje
vau dezen medegedeeld (Yersl. X, blz. 294 vg.). Dezelfde
beschreef later het boekske, dat, onder den titel van : de Roem-
ster van den Aemstel, in 't begin der 17 ^e eeuw te Amsterdam
is gedrukt, en toonde aan hoe men er toe gekomen is, dien
bundel geheel of gedeeltelijk aan Anna Roemees toe te schrij-
ven, hoewel hy het werk van een onbekenden dichter, mis-
schien vau M. VAN DEN Velden, is (Versl. X, blz. 298 vg.).
In eene mededeeling over de uitgaven en den tekst der
Ethica vau Spinoza, die in het elfde deel der Verslagen zal
worden opgenomen, bewees de Heer Land, dat de fouten,
die de eerste uitgaaf in de Opera posthuma, Amst. 1677
ontsieren, in de latere uitgaven geenszins zijn verbeterd; dat
zij deels aan Spinoza zei ven, deels aan den haast der uit-
gaaf te wijten zijn, maar dat de tekst door het raadplegen
der vertaling in de Nagelate schriften, en door te letten op
Spinoza's spraakgebruik, voor verbetering vatbaar is.

Vier leden bewogen zich op het gebied dei* geschiedenis
en van hare hulpwetenschappen.

De Heer de Goeje deelde Arabische berichten over Japan
mede. Na aangetoond te hebben dat er van de zevende tot
de negende eeuw onzer jaartelling een druk handelsverkeer
_ tusschen Arabie en China en Japan heeft plaats gehad, maar
dat met den naam Sila niet Japan, zooals velen meenen,
maar het schiereiland Korea bedoeld wordt, wees hij aan uit
een onuitgegeven Arabisch werk, dat tusschen 900 en 950
uit verhalen van zeevaarders is samengesteld, dat Japan on-
der den naam Wakwak bij de Arabieren bekend was en
deelde uit verscheidene schrijvers berichten over dat land
mede (Versl. X, blz. 178—200).

De Heer Campbell voerde een nieuw argument aan om

Lxxvn

zijne stelling, dat er reeds vóór 1473 te Utrecht eene druk-
kerij moet bestaan hebben, te steunen (Versl. X, blz. 297).

De Heer de Hoop Scheffer gaf eene uitvoerige, uit meestal
ongebruikte bronnen bewerkte, geschiedenis der Brownisten te
Amsterdam, gedurende de eerste jaren hunner vestiging al-
daar. De geschiedenis dier broederschap, die haren naam ont-
leende aan Robert Browne, welke in 1580 met eenige aan-
hangers Engeland verliet en zich te Middelburg vestigde,
maar spoedig naar zijn vaderland terugkeerde, strekt zich uit
over het tijdperk van 1592 tot 1615. De spreker schetste
de geloofsvervolgingen in Engeland, die telkens nieuwe vluch-
telingen naar Holland dreven, waar zij vooral te Amsterdam,
den zetel der verdraagzaamheid in het godsdienstige, zich
vestigden; hij deed de kundige voorgangers kennen, die aan
het hoofd der twee Engelsche gemeenten gestaan hebben; hij
verzweeg niet de treurige twisten, door hen onderling en met
de heerschende kerk gevoerd; hij wees er eindelijk op, hoe
bij de eene gemeente de doop op belijdenis werd ingevoerd,
en deze later zich voor een deel bij de Doopsgezinden voegde
en voor een deel naar Engeland terugkeerde, waar zij de
moeder werd van de talrijke secte der Baptisten. Deze bij-
dragen, met vele aanteekeningen en vier bijlagen voorzien,
zijn opgenomen in de Verslagen X, blz. 203 — 280 en 302 —
399.

Tweemalen bepaalde de Heer Knoop de aandacht der af-
deeling bij gebeurtenissen uit den tijd van Prins Willem IH.
Eerst behandelde hij het tijdvak, gevolgd op den vrede van
Nijmegen, van 1678 tot 1688. Hij schetste hoe Louvois
de republiek, wier moed en kracht hij had leeren waardeeren,
vruchteloos zocht over te halen tot een bondgenootschap met
LoDEWiJK XIV, en hoe de Stadhouder door zijn agent G. F.
voN Waldeck de Duitsche vorsten tot een oorlog tegen Frank-
rijk vruchteloos aanspoorde. Van Beuningen en de Amster-
damsche regeering wilden den vrede bewaren, tegen den wil
van Willem III. Eerst toen in '84 toenadering tusschen hen
kwam, en daarop de eendracht hersteld werd, kon de onder-

Lxxvin

neming van 1688 tegen Engeland doorgaan (Versl. X, blz.
116—140).

De Heer Vosmaer sprak over eenige van de jongste ont-
dekkingen van Grieksche kunstwerken en helderde zijne voor-
dracht op met platen en lichtbeelden. Hij wees eerst op de
in Januari 1.1. te Athene gevonden Athene Nikophoros en
sprak meer uitvoerig over de beeldwerken van de Attische
beeldhouwers Paionios en Alkamenes, te Olympia in den
Zeustempel ontdekt, en over het altaar van Eumenes te Per-
gamon, en besloot met eene aanbeveling, dat de studie van
archaeologie en kunst van Rijkswege bevorderd worde en
voor wetenschap en kunst vruchten drage.

Aan de verdiensten van den Heer E. Verwijs, wiens over-
lijden de Akademie ten vorigen jare te betreuren had, werd
hulde gebracht dool: den Heer Jokckbloet. Z^ne levensschets
zal in het volgend Jaarboek worden opgenomen.

De vergaderingen der Afdeeling Natuurkunde werden zeer
trouw bezocht.

Uit het vak der Wiskunde werden bijdragen geleverd door
de Heeren Bierens de Haan, van den Berg en Baehr.

De eerste ging voort met de bewerking zijner » Bouwstoffen
voor de geschiedenis der Wis- en Natuurkundige Weten-
schappen in de Nederlanden" en behandelde in een XXe
artikel l'^. den voorlooper der zeekaarten en 20. de zeekaar-
ten van Willem Jansz. Blaeu (V. en M. Afd. Nat., 2e Reeks,
XVI, p. 28 — 44). Voorts werd door hem voor de 4° wer-
ken aangeboden eene verhandeling, getiteld : » Herleiding van
eenige integralen niet den wortelvorm j/ 1 -j- sin^ a cos^ a tot
elliptische en andere integralen."

De Heer van den Berg leverde een opstel » Over periodieke
terugloopende betrekkingen tusschen de coëfficiënten in de
ontwikkeling van functiën ; meer in het bijzonder tusschen de
BERNouiLLiaansche en ook tusschen eenige daarmede ver-
wante coëfficiënten" (V. en M. Afd. Nat., 2e Reeks, XVI,

LXXIX

p. 74 — 176) en de Heer Baehr eene »Note sur un ttéorème
d'Abel, et sur les formules goniométriques qui s'en déduisent"
(V. en M., Afd. Nat., 2e Reeks, XVI, p. 195—204).

Meer verwant aan het vak der Mechanica was eene mede-
deeling van den Heer Grikwis : » Over den overgang der energie
bij de botsing van lichamen''' (V. en M. Afd. Nat., 2e Reeks,
XVI, p. 244—273).

De Sterrenkunde vond haren woordvoerder in den Heer
J. A. C. OuDEMANS, die de aandacht der Afdeeling bepaalde
bij »De sterrebeelden, wier hoogte boven den horizon, op een
bepaald oogenblik van den nacht, door de Javanen ten be-
hoeve van den landbouw geraadpleegd wordt" (V. en M.
Afd. Nat., 2e Reeks, XVI, p. 177—194). Uit de mede-
deeling bleek, dat de sterrenmethode om het landbouwbedi-ijf
naar te regelen bij de Javanen, met zulke on volkomene hulp-
middelen wordt aangewend, dat zij zeer te recht door den
kalender vervangen is.

Op het gebied der Geodesie bewogen zich de Heeren van
DE Sande Bakhuijzen en Schols. De eerste gaf, bij de aan-
bieding van een exemplaar der » Uitkomsten van de in 1879
uitgevoerde nauwkeurigheijjswaterpassing", onder zijne leiding
en die des Heeren van Diesen verricht, een overzicht van
den voortgang van dit werk en besprak de nauwkeurigheid
der uitkomsten, daarbij verkregen. Zij werd beoordeeld door
de bepaling van het onderscheid der hoogteverschillen tus-
schen twee verwijderde punten, langs twee verschillende wegen,
en bleek eene meer dan voldoende reden tot tevredenheid te
geven (P. V., Nat. Afd. 'van 27 Nov. 1880).

De Heer Schols sprak » Over de aansluiting van een drie-
hoeksnet van lagere orde aan een driehoeksnet van hoogere
orde" en leidde uit de toepassing van het in de theorie der
kaartprojectiën bekend staande beginsel der conforme over-
brenging, eene methode af, waardoor, met betrekkelijk weinig
opoffering van tijd, een resultaat verkregen werd, dat weinig
onderdoet voor hetgeen, met zeer veel tijdverlies, door de
methode der kleinste quadraten verkregen kan worden. Ook

LXXX

werd gewezen op de meerdere doelmatigheid der nieuwe
methode, vergeleken met de tegenwoordig bij de topografie
gebruikelijke.

Uit het vak van den Bruggenbouio valt te vermelden ecne
verhandeling van den Heer Michaëlis, die zich ten taak had
gesteld, de oorzaken op te sporen, waaraan het spoorweg-
ongeluk, den 2 8 sten Dec. 1879 voorgevallen op de brug over
de Tay, moest worden toegeschreven (V. en M. Afd. Nat.,
2^ Reeks, XVI, p. 45 — 73). Een nauwkeurig onderzoek
van alle gegevens, op den bouw van dit kolossale werk be-
trekkelijk, in verband met de opgaven nopens den toestand
der brug na het ongeluk, leidde tot de gevolgtrekking, dat
er in de constructie zoovele fouten begaan waren, dat daaruit
met zekerheid ware te voorspellen geweest dat de brug, bij
een storm als waardoor zij op den bovengenoemden datum
geteisterd werd, moest bezwijken, wanneer zij tevens belast
werd met het gewicht van een daarover snellenden trein.

Bijdragen, tot het gebied der Physica behoorend, werden
geleverd door de Heeren van der Waals, Bosscha en Stam-
KART. — De Heer van deb Waals voerde viermaal het woord
en wel: de eerste maal »Over de uitkomsten, door Amagat
verkregen omtrent het product van drukking en volume bij
ethyleengas" ; de tweede maal »Over de overeenstemmende
eigenschappen der normale verzadigden-damp- en vloeistof-
lijnen voor de verschillende stoffen en eene wijziging in den
vorm dier lijnen voor mengsels"; de derde maal »Over de
coëfficiënten van uitzetting en van samendrukking in over-
eenstemmende toestanden der verschillende vloeistoffen"; ein-
delijk, de vierde maal »Over de physische constanten van
diaethylamin". De verhandelingen over deze onderwerpen
zijn respectievelijk te vinden in: V. en M. Afd. Nat., 2e Reeks,
XV, p. 426—432; 40 werken, XXe en 4» werken XXIe deel.

De Heer Bosscha mocht het voorrecht -smaken, uit naam
der Commissie voor standaardmeter en -kilogram, der Afdee-
ling mede te deelen, dat door hemzelven en het lid der
Commissie J. A. C Oudemans, onlangs twee kopieën van den

LXXXI

standaardmeter van Parijs naar Nederland waren overgebracht.
Eene dier kopieën werd vertoond en daarbij geschetst, wat,
sedert het jaar 1876, der Commissie was wedervaren en
welke de uitslag geweest was harer vijf bezoeken aan Parijs,
nadat de Fransche regeering haar had toegestaan, met voor-
bijgang van het Bureau international des poids et mesures,
ter volvoering der haar opgedragen taak, gebruik te maken
van den mêtre des archives. — De vertoonde kopie werd
overgedragen aan de zorg van het Bestuur der Akademie;
de andere bleef, op autorisatie des Ministers van Waterstaat,
Handel en Nijverheid, voorloopig te Delft berusten, in het
gebouw der Polytechnische School (P. V. 30 Oct. 1880).
Later vulde de Heer Bosscha zijne voordracht aan door er
op te wijzen, dat, blijkens de proces- verbaux du Comité
international des poids et mesures, dit comité teruggekomen
was op zijn besluit om de platinameters, door de Fransche Sectie
vervaardigd, niet aan te nemen als nationale standaards, en thans,
evenals vroeger de Nederlandsche Commissie, erkend had, dat
het metaalmengsel, in het Conservatoire des Arts et Métiers
vervaardigd, in elk opzicht voldoende geacht konde worden.

De Heer Stamkakt eindelijk deelde mede dat twee gever-
niste sfewichten, elk van één kilogram, als standaarden be-
stemd voor de koloniën Suriname en Cura9ao, en die in 1875
vergeleken waren met een verguld koperen kilogram der
Polytechnische School, sedert, tegenover hetzelfde gewicht,
ongeveer 2 milligram in gewicht waren toegenomen. Omdat
de mogelijkheid niet was buitengesloten, dat het Delftsche
kilogram in zwaarte kon zijn afgenomen, wenschte spreker,
alvorens in deze zaak een eindoordeel te doen hooren, beide
gewichten nog eerst te vergelijken met het standaard-platina-
kilogram der Akademie, en verzocht hij dat verlof tot de
ontzegelincr van dat stuk aan den Minister van Waterstaat,
Handel en Nijverheid gevraagd zou worden.

Bij eene latere gelegenheid werd door den Heer Stamkart
verslag uitgebracht over de Oost-Indische gewichten en maten,
tusschen 1866 en 1868 geverifieerd.

Jaarboek 1881. ^

LXXXII

Bijdragen van Scheikundigen aard werden geleverd door
de Heeren van Bemmelen, A. C. Oudemans Je., Franchi-

MONÏ en MULDEE.

De Heer van Bemmelen deelde de uitkomsten mede van
zijn voortgezet onderzoek » omtrent de verbindingen, die ont-
staan als hydraten (zooals tinzuur, metatinzuur, mangaan-
dioxydhydraat, kiezelzuur) met waterige oplossingen van zuren,
alkalizouten en alkalische bases behandeld worden", en be-
toogde daaruit, dat er tusschen de vorming van de boven-
bedoelde zwakke verbindingen, die men tot nog toe slechts
aankleving, aanhangiug, noemde en de vorming van zeer
sterke verbindingen, geen specifiek verschil schijnt te bestaan
(P. V. van 29 Mei 1880).

De Heer A. C. Oüdemans Je. sprak over de uitkomsten,
door de Heeren Dr. S. Hoogeweeff en Dr, W. A. van Doep
verkregen bij het onderzoek van oliën en teer, die bij de zui-
vering van ruw chinoline — uit cinchonine bereid — waren
afo-ezonderd. Hun doel was, uit die stoffen' het lepidine van
Geeville Williams af te zonderen en de oxydatieproducten te
leeren kennen van het datamine, omdat deze base als de ver-
binding beschouwd wordt, waaruit het tricarbopyridinezuur,
door de Heeren Hoogeweeff en van Doep uit de kina-
alcaloïden verkregen, ontstaan zou zijn. De afscheiding van
eene in eigenschappen met het lepidine overeenkomende stof
gelukte volkomen, zoowel bij het teer als bij eene der oliën,
doch bij nader onderzoek bleek, dat zij als methylchinoline
beschouwd moest worden, wat dus ook hoogst waarschijnlijk
op het lepidine van Geeville Williams van toepassing is
(P. V. 26 Juni 1880).

Eene tweede bijdrage van deuzelfden had betrekking op
de densiteit en den uitzettingscoëfficiënt van diaethylamine
(V. M. Afd. Nat., 2e Reeks, XVH,' p. 1—20).

De Heer Franchimont onderhield de Afdeeling de eerste
maal »over een diformiue van glycerine", door den Heer
P, VAN RoMBTJEGH, bij^ de bereiding van mierenzuur, uit zu-
ringzuur en glycerine gewonnen, en betoogde, dat voortaan

Lxxxm

het di- en niet het monoforraine beschouwd zal moeten wor-
den als de stof, waaruit het niierenzuur verkregen wordt.
Verder werden door hem de gronden aangevoerd, die den
Heer van Romburgh genoopt hadden, het isomeer van het
acroleïne-chloride, 't welk' bij de bereiding van dit lichaam uit
P.CI5 en acroleïne kan worden afgezonderd, als |1 chloor-
allylchloride te beschouwen. — Een e tweede maal werd me-
degedeeld, dat het den Heer van Romburgh gelukt was, nu
ook het derde, bij de bereiding van acroleïne ontstaande
lichaam op te helderen, en dat dit zich had doen kennen als
een trichloorhydrine, en meer in het bijzonder als een ^.
chloorpropyleenchloride (P. V. 27 Nov. 1880). — Eene laatste
maal eindelijk werd gesproken over de werking van zwavel-
zuur op azijnzuur-anhydride ; over twee nieuwe lichamen, ont-
dekt bij de acetyleering van cellulose en over dipropioxyl-
dicyanide, een fraai gekristallizeerd lichaam, door den Heer
LoBRY DE Bruyn Verkregen bij de werking van propioxyl-
bromide op cyaanzilver.

De Heer Mulder eindelijk leverde eerst eene bgdrage tot
de kennis van normaal cyaanzuur (V. M. Afd. Nat., 2^ Reeks,
XVI, p. 222 — 240) en bood later, ook uit naam van den
Heer H. G. L. van der Meulen, een opstel aan voor de 8*^
werken, getiteld: » Bijdrage tot de thermo-electrische kennis
van ozon" (V. M. Afd. Nat., 2e Reeks, XVI, p. 286—293).

Tot de voordrachten over Physiologie behooren die van de
Heeren Engelmann en Donders.

De Heer Engelmann deelde de uitkomsten mede van een
» spectraal-analytisch onderzoek der gekleurde bolletjes in het
netvlies van het vogeloog", door Dr. Waelchli in het labo-
ratorium der Utrechtsche universiteit verkregen. Zij beston-
den hierin, dat de bedoelde bolletjes een continu spectrum
leveren, zonder absorbtiebanden, en dat de leer der praeëxistee-
rende chromophanen van Kühne op eene dwaling berust. —
Eene tweede voordracht van denzelfden betrof den »jnvloed
van plaatselijke beleediging op de electrische prikkelbaarheid
van spieren", welke hij, in vereenigiug met den Heer van

LXXXIV

Loon van Iterson, trachtte ua te vorscheii. Uit de proeven,
dienaangaande genomen, bleek, dat elke beleediging eener
spier de prikkelbaarheid voor de stroomen, loopende in de
richting van de w^ond, verzwakt, doch dat de prikkelbaarheid
van stroomen in tegengestelden zin niet wordt gewijzigd. Den
sleutel ter verklaring van dit en eenige andere verschijnselen
meende men gevonden te hebben in de electrotonizeerende
werking der electrische stroomen, door de beleediging. in de
spier opgewekt, op de spier zelve (P. V. 27 Nov. 1880).

De Heer Donders, sprekende » over spectroscopen en spec-
troscopisch onderzoek ter bepaling van den kleurenzin", gaf
een overzicht van de middelen, die beproefd waren om den
aard en den graad van kleurenblindheid in vagte maten te
bepalen. Tot nu toe leidden pogingen, in die richting be-
proefd, tot geene afdoende uitkomsten. Zelfs het, te dier zake
meest aanbevelenswaardig, ophthalmo-spectroscoop van Glan
veroorloofde slechts sommige vraagstukken betrekkelijk de
waarneming van een kleurenblind oog op te helderen, zoodat
den Spreker niets overbleef dan te pogen, zelf een instru-
ment te bedenken, dat toeliet, twee kleuren van bepaalde
golflengte in bekende, naar willekeur te regelen intensiteits-
verhouding te mengen, en de werking op het kleurenblind
oog te vergelijken bij die van wit licht van mede te bepalen
helderheid. Hierin geslaagd zijnde, werd door den Heer Kage •
NAAR, mechanicus aan het physiologisch laboratorium te Utrecht,
een toestel volgens de nieuwe voorschriften vervaardigd, en
bleek dit, bij eenige weinige tot hietoe in het werk gestelde
onderzoekingen, geheel aan de verwachting te beantwoorden
(P. V. 26 Febr. 1881).

Op histiologisch gebied bewoog zich de Heer Engelmann,
toen hij sprak »over den fijneren bouw der gladde spierve-
zels". Een mikroskopisch onderzoek, met behulp der beste
lenzen en goed gekozen reagentia, leerde hem dat de gladde
spiervezels, in strijd met de heerschende zienswijze, uit fi-
brillen opgebouwd zijn, en verder, dat de dubbel schuins
gestreepte spiervezels, die men tot hiei*toe als een overgangs-

LXXXV

vorm tusscheu de gladde en de echte dwarggestreepte spier-
elementen, of als eene wijziging der laatsten beschouwd had,
echte gladde vezels zijn, niet enkel in histiologischen , maar
ook in physiologischen zin. Met het oog op vroegere onder-
zoekingen over andere contractiele elementen, konde Spreker
thans vaststellen, dat het eigenlijk contractiele element de
fibril is: niet enkel voor dwarsgestreepte en gladde spieren,
voor trilharen en spermatozoën, maar daarenboven voor vele
vormen van contractiel protoplasma (P. V. 26 Juni 1880).

De »beteekenis van het woord Physiologie" werd toege-
licht door den Heer Verloren, in zoo verre het de vraao-
betrof, of men dit vak als eene afzonderlijke, dan wel als een
onderdeel van andere wetenschappen, die de studie der orga-
nische wezens ten doel hebben, behoort te beschouwen. Spre-
ker gaf als z^ne meening te kennen, dat men wel in het
algemeen de » Physiologie" of » Beredeneerde Natuurkunde"
tegenover de » Beschrijvende Natuurkunde" plaatsen kan, doch
dat de laatste, zonder de eerste beoefend, eene geestelooze in-
ventarisatie van zintuigelijke waarneming zoude zijn, waarom
het wenschelijk was de botanici, zoölogen en anthropologen,
ja zelfs de beoefenaren der onbewerktuigde lichamen, toe te
staan, de physiologische beschouwing van planten, van dieren
en van den mensch, en verder ook van de tuineralen, in den
kring hunner beschouwingen op' te nemen (P. V. 29 Mei
1880).

Van zoölogischen aard waren de voordrachten der Heeren
VAN Hasselt, Hoffmann en Harting.

De Heer van Hasselt kwam nog eens terug op zijne me-
dedeelingen omtrent Liphistius desultor (V. M. Afd. Nat.,
2e Reeks, XV) en deelde mede, dat hij zich door eigen aan-
schouwing overtuigd had, dat de spintepels van voornoemde
Arachnide werkelijk in het bezit van spinbuisjes zijn, zoodat
de verzekering van Butler, die van spintepels zonder spin-
buisjes gesproken had, als vervallen konde worden verklaard
(P. V. 29 Mei 1880).

De Heer HorrMANN sprak over de veranderingen, welke,

LXXXVI

vóór eu na de bevrucliting, plaats hebben in het ei der bee-
nige visschen, en voornamelijk bi] soorten van Scorpaena uit
de Middellandsche Zee, welke hij gelegenheid gehad had te
Napels te onderzoeken (P. V. 25 Sept. 1880). Een e verhan-
deling met platen werd later over dit onderwerp voor de 4^
werken aangeboden.

De Heer Hartixg eindelijk deelde de uitkomsten mede van
een onderzoek naar de amniotisehe lichamen in het ei van
den Hippopotamus, vergeleken bij die van andere zoogdieren.
Eene verhandeling daarover, door platen opgehelderd, vindt
men in Deel XXI van de 4o werken der Af deeling.

Tot het vak der Botanie behooren ééne mededeeling van
den Heer Harting en eene andere van den Heer Surixgar.

Die des eersten was enkel eene herinnering aan hetgeen
de Engelsche botanici omtrent het wezen der koffiebladziekte
(Hemileia vastatrix) hadden bekend gemaakt en de middelen,
door hen uitgedacht om het kwaad te bestrijden. De Heer
Harïing wenschte dat, naar aanleiding dezer proeven, welke
met bloem van zwavel genomen werden en volgens sommigen
goede uitkomsten hadden opgeleverd, nu ook het Nederlandsch
Gouvernement middelen mocht beramen om ook in onze ko-
loniën den voortgang der woekerplant te stuiten.

De Heer Süringar sprak over eene bijzondere afwijking
in den bouw der bloem van Cypripedium venustum en be-
toogde dat een geval als het onderwerpelijke nog niet was
voorgekomen, en verder, dat dan ook noch de spiranthie,
noch de torsie van het ovarium, noch de typische metasche-
matie ter verklaring daarvan konden worden ingeroepen. Spre-
ker meende deze te moeten zoeken in den invloed van een
storend element, in casu een overtollig tweede dekblad, en
sloeg den naam van »stasiastie" voor om dit aan te duiden.

De Correspondent der Afdeeling, de Heer R. D. M. Ver-
beek, te Batavia, zond voor de 4^ werken der Afdeeling
twee geologische verhandelingen in, beiden in het XXIe deel
bereids in het licht verschenen en ten titel voerende : » Nieuwe
geologische ontdekkiugen op Java" en » Geologische aantee-

LXXXVII

keningen over de eilanden van den Nederlandsch-Indisclien
Archipel in het algemeen en over de fossielhoudende lagen
van Sumatra in het bijzonder". Aan de samenstelling van
de eerste der beide verhandelingen nam ook de mijn-ingenieur
Fennema deel.

Eindelijk vallen nog drie mededeelingen te vermelden op
het gebied der mineralogie, en wel twee van den Heer Behrens
en ééne van den Heer ton Baümhauer.

De eerste mededeeling van den Heer Beheens strekte om
aan te toonen dat kristallij ue lichamen, besloten in een briljant,
toebehoorend aan de Hollandsche Maatschappij der Wetenschap-
pen te Haarlem, als rutiel- en niet als pyrietkristallen be-
schouwd moeten worden, zooals vroeger door het lid der
Akademie P. Harting in eeue des betreffende verhandeling
beweerd was. Deze uitkomst sloot zich veel beter aan bij de
voorstelling der geologen omtrent het tijdperk van vorming
van het diamant dan die van den Heer Harting, volgens
welke die vorming veel later had moeten plaats hebben dan
op andere gronden waarschijnlijk was.

De tweede mededeeling van den Heer Behrens betrof de
aanwezigheid van » leucietkristallen in lava van Javaanschen
oorsprong", te opmerkelijker, omdat dergelijke kristallen tot
hiertoe niet buiten de grenzen van Europa gevonden waren.

De Heer von Baümhauer sprak »over de kristallizatie van
het diamant" en toonde aan dat goed gekristalliseerd diamant,
boord en carbon enkel van elkander verschillen door eene
meer of minder volledige kristalvorming en geleidelijk in elkan-
der overgaan.

Van vijf geleerden, door geenerlei titel aan de Akademie
verbonden, mocht de Afdeeling bijdragen voor hare werken
ontvangen, en wel van de Heeren Dr. P^ H. Schoute^ Dr.
Pt. Horst, Dr. C. Ph. Sluiter, Dr. H. Kamerlingh Onnes
en Dr. L. Aronstein.

De Heer Schoute leverde een opstel voor de 8° werken,

LXXXVIII

•getiteld: »Sur une transformation géométrique d'im problème
de la theorie des enveloppes, dites »Coiirbes de süreté" et sa
généralisation" (V. M. Afd. Nat., 2e Reeks, XV, p. 435—
444);- de Heer Horst eene mededeeling over de bevruchting
eii ontwikkeling van Hermella alveolata m.e. (V. M. Afd. Nat.,
2e Reeks, XVI, p. 207 — 214); de Heer Sluiter eene bijdrage
tot de kennis der Coelenteraten, getiteld : »Vorlaufige Mi tthei-
lung ueber einige neue Holothurien von der Westküste Java's"
(V. M. Afd. Nat. 2e Reeks XVI, p. 252—285); de Heer
Onnes, doch nu voor de 4^ werken, drie verhandelingen, ui. :
» Algemeene theorie der vloeistoffen, 1ste gedeelte" ; » Algemeene
theorie der vloeistoffen, 2de gedeelte" en » Verdere uitbreiding
van de stelling: de gelijkvormigheid der thermodynamische
oppervlakken is de uitdrukking van de gelijkvormigheid in de
beweging der moleculen"; eindelijk de Heer Aronstein eene
mededeeling, waaruit bleek, dat normaal propylbromuur, door
verhitting tot 280*^, allengs geheel in isopropylhromuur wordt
omgezet (P. V. van 2 Apri 1881).

Tot de werken, in het afgeloopen jaar door de Akademie
in het licht gegeven, behoort het Jaarboek 1880, waarin aan
de nagedachtenis van den Correspondent der Afdeeling Na-
tuurkunde, wijlen Dr. Rudolph Herman Christiaan Carel
ScHErFER, door den Heer K. W. van Gorkom, en van wijlen
Jhr. Mr. Jan Karel Jacob de Jonge door den Heer Veth
eene welverdiende hulde gebracht werd.

Verder zagen het licht: van de Afd. Letterkunde, het
XlIIe deel harer Verhandelingen, bevattend: W. Moll, Geert
Groote's dietsche vertalingen; J. C. G. Boot, Observationes
criticae ad M. Tullii Ciceronis epistolas en J. Kappeyne van
de Coppello, Over »vim facere" in het interdictum »uti
possidetis" en het Xe deel der 2e Reeks van de Verslagen
en Mededeelingen ; en van de Afd. Natuurkunde het XX^
deel harer Verhandelingen, inhoudende:

D. J. Korteweg, Algemeene theorie der ponderomotorische

LXXXIX

krachten, gevolgd door eenige opmerkingen naar aanleiding
dier theorie, door J. D. van der Waals;

Dr. VAN RiJCKEVOusEL, Verslag over eene magnetische op-
neming van den Indischen Archipel, gedaan tusschen de ja-
ren 1874 en 1877, 2e en 3e gedeelte;

A. A. W. HüBRECHT, Zur Anatomie und Physiologie des
Nervensystems der Nemertinen ;

Th. H. Behrens, Beitrage zur Petrographie des Indischen
Archipels ;

J. D. VAN DER Waals, Onderzoekingen omtrent de over-
eenstemmende eigenschappen der normale verzadigden-damp-
en vloeistoflijneu voor de verschillende stoffen, en omtrent
eene wijziging in den vorm dier lijnen bij mengsels;

J. D. VAN DER Waals, Over de coëfficiënten van uitzet-
ting en van samen drukking in overeenstemmende toestanden
der verschillende vloeistoffen.

Verder verscheen van de Afd. Natuurkunde het 2e en 3e
stuk van het XV" en het Ie stuk van het XVIe deel der
Verslagen en Mededeelingen.

De Afdeeling Natuurkunde had het verlies te betreuren
van haar werkend lid J. H. A. Bosquet en van hare rus-
tende leden J. P. Delprat en J. van Geuns. — Bosquet
gold onder de palaeontologen, die zich met de studie der
jongere formatiën bezig houden, als eerste autoriteit, en had
zijn naam vooral te danken aan twee standaardwerken, ge-
titeld: »Description des Entomostracés fossiles de la craie de
Maestricht", Liège 1847, 80. en » Description des Entomostra-
cés fossiles des terrains tertiaires de la France et de la Bel-
gique", Bruxelles 1852, 4^. — Delprat was bekend als een
scherpzinnig beoefenaar der toegepaste wiskunde in de meest
verschillende richtingen, en tevens als een talentvol leider
van jongere menschen, wie hij, met een bewonderenswaardi-
gen tact, tot het vervullen hunner plichten ongemerkt wist
te dringen. Vooral in dit opzicht werden door hem, in meer

dan één e betrekking, gewichtige diensten aan het vaderland
bewezen. — Van Geüns, als kundig en menschlievend medi-
cus alom sfeacht en bemind, en eenmaal een sieraad van het
Amsterdamsche Athenaeum, was der Akademie menigmaal
ten vraagbaak waar het vraagstukken gold, tot het gebied
der hygiène behoorend.

De Heer van Gorkom, die zich metterwoon in Nederland
was komen vestigen, werd van de lijst der Correspondenten
in onze O. I. koloniën afgevoerd.

Wegens het bereiken van den 70-jarigen ouderdom, werd
door den Heer Matthes onder de rustende leden plaats ge-
nomen .

Voor den wedstrijd in Latijnsche poëzie werden acht ge-
dichten ingezonden. De gouden medaille werd toegekend aan
een elegiesch dichtstuk: Ad Bacchicm, zooals bij het openen
van het daarbij behoorend naambriefje bleek, het werk van
den Heer Johannes van Leeuwen te Amsterdam. Aan de in-
zenders van een stuk, getiteld: »Jacobus Henricus Hoeufft^
certaminis poetici in urbe Amstdodamo auctor^ en van eene
elegie met het opschrift » Tannere.ïs\ als hoedanig zich later
respectievelijk deden kennen de Heeren Francesco Pavesi te
Milaan en Pietro Rosati te Bologna, werd eene eervolle ver-
melding toegekend en de uitgaaf hunner dichtwerken op
kosten van het legaat Hoeüfft aangeboden.

Aan het einde van dit Verslag, Sire, veroorlooft zich de
Akademie den wensch uit te spreken, dat de door haar ge-
dane k»uzen ter aanvulling der open plaatsen in haar midden
Uwer Majesteits bekrachtiging mogen ondervinden, en grijpt
zg deze gelegenheid aan om hare belangen bg voortduring in
Hoogstderzelver bescherming aan te bevelen.

Namens de Kon. Akad. v. Wet.

De Algem. Secretaris.

C. A. J. A. OUDEMANS.

XCI

Nadat, naar aanleiding van een paar opmerkingen van
de Heeren Place en Inaber, op twee plaatsen eene
kleine wijziging in het Ontwerp-Verslag was gebracht,
stelt de Voorzitter voor, dit goed te keuren. De vero-a-
dering besluit daartoe bij acclamatie.

Het Verslag zal Z. M. den Koning en, in afschrift,
den Minister van Binnenlandsche Zaken worden aan-
geboden.

II.

Vervolgens legt de Algemeene Secretaris, in overeen-
stemming met Art. 1 2 van het Organiek Reglement, de
Rekening en Verantwoording over van zijn geldelijk be-
heer, loopende van 1° April 1880 tot ult^ Maart 1881.

REKENING en VERANTWOORDING van het door den
Algemeeneii Secretaris der Koninklijke Akadeniie van We-
tenschappen, van primo April 1880 tot ultimo Maart 1881,
gehouden beheer, volgens Art. 12 van het Organiek Re-
glement, alsmede §§ 30 en 37 van het Reglement van Orde,
goedgekeurd in de Algemeene Vergadering der maand
April 1881.

Ontvangsten.

Subsidie voor vier quartalen a ƒ 4700. — . ƒ 18800. —
Af zegel en leges „ 2.72

ƒ 18797.28

Opbrengst van den verkoop van boeken, zie Rekening-
Courant van den Heer Joh. Muller ,. 438.70

Totaal ƒ 19235.98

Uitgaven.

1. Reis- en Verblijfkosten aan H.H. Leden, buiten
Amsterdam woonachtig of in Commissie.

Natuurkundige Afdeeling ƒ 1803. —

Letterkundige „ // 1706. —

ƒ 3509.—

Transporteere ƒ 3509, —

xcn.

per Transport ƒ 3509. —
2 . Jaarwedden.

Jaarwedde v. d. Algemeenen Secretaris. . . f 1000. —
„ „ „ Secretaris der Letterk. Md. „ 500. —
„ „ „ Klerk „ 1000.—

,, ,/ „ Custos. .• ,/ 850. — ■

„ 3350.—

3. Onkosten der Commissie voor de daling
van den bodem in Nederland.

Kekening van de H. H. Leijer en Uurbanus ƒ 3 X 45 . „ 135. —

4. Onkosten der Commissie voor de
uitgave van het Charterboek.

Geene.

5. Onkosten der Commissie voor den overgang
van Venus voorbij de zon.

Geene.

i e. Onkosten der Vergaderingen.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Cus-
tos verrekend ,/ 361.25

7. Bureau.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met

den Custos verrekend ƒ 58.30

Rekening van Reimeringer, aan papier . . . „ 98.75
„ „ Albraclit en C., kantoorbehoeften. „ 12.90

„ 169.95

8. Expeditie.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend ƒ 268.87'*

Rekening van Reimeringer, als lithograaf. . „ 67.50

„ „ Lochtenberg, timmerman. . . „ 86.70

f, „ van der Wouden en Luber,

expediteurs // 128.85

„ 551.925

Transporteere / 8077.12'*

XCIII

per Transport ƒ 8077.12'
9. Huishoudelijke Uitgaven.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend ƒ 416.20

Eekening van v. d. Vliet, duinwater, 4 X ƒ 4. „ 16. —

„ II Personele belasting „ 59.30*

Nieuwjaars- en Najaarsgift, dienstbode. . . „ 10. —

Eekening van de Amsterd. Glazenwasscherij. „ 8.80
„ „ Pies en Berger, brandstoffen . „ 174.90
,1 I, Verdonck, steenkolen. . . . „ 45.90
„ ,1 Beltrami en Balzari, schoor-
steenvegers ,/ 14. —

„ „ Leeuwenkuijl, lampenmaker. . „ 3.80

II ,1 Eincker, smid u 85.60

„ „ Hemker, schüder ,, 15.60

„ „ Eigenhuis, tuinman „ 20. —

„ „ Lochtenberg, timmerman. . . „ 39.25

909.45*

10. Mobilair.

Eekening van Lochtenberg, timmerman. . . ƒ 276.80

„ „ Voskuijl, lijstenmaker 2 X ƒ 2. „ 4. —

II II Juffr. Kernekamp, naaister. . „ 6. —
II II van der Pek en Bauschultze,

behangers // 100.14

„ „ Lochtenberj;, timmerman. . . ,, 47.63

434.57

11. Bibliotheek en Catalogus,

AangekocJite Boekwerken.

Eekening van Fred. Muller, boekverkooping

Moll ƒ 100.93

„ „ Jos. Baehr en_C'., te Frank-
fort a/M. . .' „ 12.20

„ „ Joh. MüUer „ 333.75

„ ,1 Caerelsen en C» „ 89.40

„ „ van Bakkenes ,/ 5.50

„ ,/ van Kampen // 61.20

„ „ Gebr. Nijhoff „ 2.25

„ „ Schröder „ 0.80

„ Frederik Muller en C°. . . „ 16.95

Transporteere ƒ 9421.15

XCIV

Catalogus, Inhinden.
Honorarium van den Heer Rogge . . .
Eekening van Gebr. Eichhorn, Boekbinders

per Transport ƒ 9421.15

• ƒ

500.—

211.70

113.45

99.95

99.—

Perrin , opplakken van titels

ƒ 6 4- ƒ 5 + ƒ 16 , 27.-
de Roever-Kröber-Bakels , Ca-
talogus Deel Iir, 2e Stuk. . „ G06.—
Loclitenberg, timmerman. . , „ 33.36
Reimeringer, karton etc. . . „ 29.75
H. van de Vijsel, assurantie
Bibliotheek . „ 43.25

12. Uitgave van Werken.

Eekenine: van de Roever-Kröber-Bakels

van de Weijer, lithograaf
Reimeringer , lithograaf.

Hooiberg, lithograaf,
Wendel, lithograaf

171.—
455.—
275.—
341.50
218.50
263.—

92.—
321.50
290.50

60.—
492.50
273.—
268.50
593.—
251.50

57.50
106.50
115.—

47.50

70.—
235.—
470.—

17.50
25Ü.—

58.—

50.—

2386.44

Transporteere / 11807.59

xcv

Kekening van Joh. ]\Iüller, uitgever

Honorarium van den Heer Laurent

13* Kleine Drukloonen.

Eekening van de Eoever-Kröber-Bakels. .

per Transport f 11807.59
ƒ 259.50
„ 140.—
,/ 179.-
„ 91.60
„ 175.60
„ 100.—

6789,20

Geene

Keimeringer, lithograaf

14. Onvoorziene uitgaven.

15. Nadeelig Saldo.

• ƒ

444.—

• \l

142.—

■ II

34.50

620.50

ƒ 19217.29
15.99 =

ƒ 19233.28=*

KECAPITULATIE.

Nadeelig Saldo ƒ 15.99 ^

1. Eeis- en verblijfkosten. „ 3509. —

2. Jaarwedden „ 3350. —

3. Commissie voor de daling van den bodem van Ne-

derland. // 135. —

4. Commissie voor het Charterboek ,/ 0. —

5. Commissie voor den overgang van Venus voorbij

de zou // 0. —

6. Vergaderingen // 361.25

7. Bureau „ 169.95

8. Expeditie „ 551.92^

9. Huishoudelijke uitgaven // 909.45 ^

10. Mobilair „ 434.57

11. Bibliotheek en Catalogus // 2386.44

12. Uitgave van Werken „ 6789.20

13. Kleine drukloonen tt 620.50

14. Onvoorziene uitgaven u 0. —

Saldo op Nieuwe Eekening u 2.695

Totaal. . . / 19235.98

XCVI

REKENING en VERANTWOORDING vaa het door den
Algeraeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van
Wetenscliappen, over het jaar 1880/81, gehouden be-
heer van het

LEGAAT HOEUFFT.

Ontvangsten.

Saldo van tet jaar 1879/1880. . . , ƒ 886.50

6/m. Interest van ƒ 49000.— 27, pCt. W. S. ƒ 612.50
Af saldo-biljet en provisie. „ 6.17^

„ 606.32»

6/m. Interest van ƒ 49000.— 2V2 pCt. W. S. / 612.50
Af visa, saldo-biljet en provisie. „ 6.47^

„ 606.025

Verkochte dichtvperken „ 6.60

ƒ 2105.45

Uitgaven.

Eekening Greeve, frankeeren van prijsverzen, medaille,

programmen ƒ 17.50

„ Greeve, reiskosten Utrecht en postzegels. . . ,, 4.60

„ de Eoever-Kröber-Bakels, drukkers „ 266.25

„ van het Muntcollege te Utrecht „ 209.33 »

„ Joh. Muller, innaai werk „ 55. —

Aankoop van ƒ 1000.— 2V2pCt. W.S. Inschr.

Grootb. a 651/4 pCt ƒ 652.50

Interest. . . // 0.76
Provisie. . . ,, 1.25

„ 654.51

ƒ 1207,19*
Saldo in kas „ 898.25 *

ƒ 2105.45

XCYII

REKENING en VERANTWOORDING van het door den
Algemeeuen Secretaris der Kouiuklijke Akadeinie van
Wetenschappen over het jaar 1880/81 gehouden beheer
van het Fonds voor de

LEEUWENHOEK-MEDAILLE.

Ontvangsten.

Saldo van liet jaar 1879/80 ƒ 172.52-

6/m. Interest van ƒ 1000 4 pCt. W. S. . . ƒ 20.—
Af visa en provisie . „ 0.55

6/m. Interest van ƒ 1000 4 pCt. W. S. . . / 20.—
Af billet en provisie. „ 0.25

19.45

19.75

Saldo op nieuwe rekening ƒ 21 1.7'

De Secretaris draagt daarbij voor de volgende Memo-
rie van Toelichting:

Memorie van Toelichting van den Algemeenen Secretaris.

Aan de Rekening der gelden onder mijn beheer, die ik de
eer heb over te leggen, wensch ik de volgende toelichting te
verbinden.

De Rijks-subsidie ad ƒ 18.- 7 9 7,28 werd vermeerderd met
ƒ438.70, als bate voor verkochte boekwerken over 1879 door
den Heer Joh. Muller Het totaal der inkomsten werd daar-
door gebracht op ƒ19.235,98. Hiervan werd overgehouden
ƒ2.705.

Posten I, II en III (Reis- en Verblijfkosten, Jaarwedden
en Daling van den bodem vfln Nederland) geven tot geene
opmerkingen aanleiding. Van post IV (Charterboek) valt te
vermelden, dat de ƒ300, uitgetrokken om de uitgave van

Jaarboek 1881. ^

XCYIII

een nieuw stuk, de titels van tal van charters bevattend,
mogelijk te maken, niet werden opgeëisclit, zoodat zij voor
andere doeleinden beschikbaar bleven. Post V (Venus-Com-
missie) ondervond geene vermindering. Posten VI (Vergade-
ringen), VII (Bureau) en VIII (Expeditie) geven tot geene
opmerking aanleiding. De som voor Huishoudelijke uitgaven
(Post IX ! werd met ƒ109.455 overschreden, zonder dat daar-
voor bijzondere redenen zijn aan te voeren. Voor post X
(Mobilair) werd meer besteed de aanzienlijke som van ƒ234.57,
doordien het opnieuw bekleedeu der tafels, tUenst doende bg
de jaarlijksche Algemeene Vergadering, niet langer konde
worden uitgesteld. De uitgaven voor post XI (Boekerij en
Catalogus, gingen de raming met ƒ343.19 te boven, wat
voornamelijk aan de uitgave van een nieuw stuk van den
Catalogus moet worden toegeschreven. Van post XII (Uit-
gave van Werken) bleef eene som van ƒ410.80 onaange-
roerd, doch post XIII (kleine Drukloonen) werd met ƒ 270.50
overschreden, doordien eene reeks van achterstallige processen^
verbaal der buitengewone vergaderingen van de Afdeeling Na-
tuurkunde ter perse moesten worden gelegd en voor de Hoo-
ger-Onderwijs-Commissie meer gedrukt werd dan tot hiertoe
het geval placht te zijn. Post XIV (Onvoorziene Uitgaven)
bleef ditmaal onaangeroerd.

De rekening van het fonds Hoeufft heeft geene ophelde-
rino- noodig. Het verkeert steeds in bloeienden staat. Uit het
fonds Leeuwenhoek werden geene uitgaven gedaan.

De Commissie, door de beide Afdeelingen der Aka-
demie, overeenkomstig § 37 der Algemeene Bepalingen,
benoemd tot het nazien van vorenstaande rekeningen
met de justificatoire bescheiden, brengt daarover het na-
volgende rapport uit, waarmede de Vergadering zich
vereenigt :

De ondergeteekenden hebben de rekening en verantwoor-

XCIX

diug van den Algemeenen Secretaris der Kouinkljike Akade-
mie van Wetenschappen over liet Akademiejaar 1880 — 1881
onderzocht en accoord bevonden. De rekening en verantwoor-
ding over de Akademie zelve, in ontvangst eene som van
ƒ 19.235,98, in uitgaven eene som van ƒ19.232,28'' be-
dragende, sluit met een batig saldo van /2.69\ De re-
kening van het legaat Hoeufft, in ontvangsten ƒ2105.45?
in uitgaven ƒ 1207.19^ bedragende, met een batig saldo van
ƒ 898. 25^. Bij vergelijking met de goedgekeurde begroo-
ting en met de overgelegde bescheiden hebben zij noch in
het een noch in het ander eenige reden tot op- of aan-
merking gevonden. Zij stellen u dus voor, gemelde rekeuino-
en verantwoording goed te keuren, en brengen den Alge-
meenen Secretaris hunne warme hulde voor zijn uitnemend
nauwkeurig beheer,

^'^ IV. g. R. FRUIN.

H. P. G. QUACK.
H.. C. DIBBITS.
B. J. STOKVIS.

III.

Het ontwerp van Begrooting en van Inkomsten en
Uitgaven voor het volgende dienstjaar wordt onveran-
derd vastgesteld aldus:

Begrooting van Inkomsten en Uitgaven, gaande van
'1°. April 1881 tot ui f. Maart 1882.

Ontvangsten.

1. Gewone Subsidiön ƒ 1S797.18

2. Vermoedelijk del)iet van werken // 350.11 ^

3. Batig Saldo • u 2-70 '^

ƒ 19150.00
G*

9.
10.
11.
12.
13.
14.

Uitgaven.

Eeis- en Verblijfkosten ƒ 3500. —

Jaarwedden ,/ 3350. —

Commissie voor de daling van Neêrlaud's bodem. „ 180. —

Commissie voor de Venuswaarnemiugen . . . . // 115.71

Commissie voor het Charterboek „ 300. —

Onkosten der Vergaderingen „ 350. —

Bureaukosten „ 200. —

Expeditie „ 500. —

Hiushoudelijke uitgaven ,/ 800. —

Mobilair „ 200.—

Uitgave van werken „ 7200. —

Kleine drukloonen „ 350. —

Bibliotheek en Catalogus „ 2000. —

Onvoorziene uitgaven ,/ 104.29

ƒ 19150.00

lY.

De Voorzitter geeft het woord aan den Heer DoNDEPtS
tot het doen eener mededeeling namens de Commissie
voor het Hooger Onderwijs.

De Heer Donders, Voorzitter der Commissie voor het
Hooger Onderwijs, deelt mede, dat deze, ontmoedigd
door het lot, aan haar Rapport in de voorgaande alge-
meene Yergadering te beurt gevallen, in het afgeloopen
jaar geene bijeenkomsten gehouden heeft en dus ook geen
nieuw verslag kan uitbrengen. Het denkbeeld, dat zij
het vertrouwen der Akademie niet bezit, had zich meer
en meer aan de Commissie opgedrongen, en hij was dan
ook gemachtigd te verklaren, dat de leden der Commissie
zich van die betrekking wenschen ontheven te zien.

De Voorzitter stelt voor, het gevraagd ontslag aan
de leden der Hooger-Onderwijs-Commissie te verleenen,
onder dankbetuiging voor de diensten, door hen als zoo-
danig aan de Akademie bewezen. Met algemeene stem-
men wordt in dien zin besloten.

De Voorzitter stelt thans voor, de Commissie voor
het Hooger Onderwijs op te heften, en geeft gelegen-
heid over dit punt van gedachte te wisselen.

De Heeren M. de Veies en Ktjenen zouden het be-
treuren zoo de Commissie ontbonden werd. Men kan
zich in de toekomst omstandigheden denken, waarin de
Akademie wellicht gaarne van haar advies gediend zoude
zijn, of w^aarin de Commissie eenig voorstel, aan haar
mandaat ontleend, aan de Akademie zou wenschen in
overweging te geven. Door de ontbinding der Commissie
wordt het gehoor geven aan dergelijken aandrang on-
mogelijk gemaakt.

De Voorzitter doet opmerken, dat eene Commissie,
zooals de beide vorige sprekers zich die voorstellen, geen
recht Yan bestaan zou hebben, daar in de Vereenigde
Vergadering van 1879, op voorstel van den Heer Doï<"-
DERS, besloten werd, vast te stellen, dat de Commissie
jaarlijks een verslag harer werkzaamheden zou hebben
voor te dragen. Het doel was blijkbaar, de werkzaam-
heid der Commissie te prikkelen, allerminst die aan
banden te leggen ; eene Commissie echter als die, waarop
de Heeren de Vries en Kuenen hebben gezinspeeld,
zoude een latent leven leiden en zich door niets meer
dan eene afwachtende houding kenmerken.

De Heer Stokvis meent dat tot de ontbinding der
Commissie dan alleen zou kunnen worden besloten, als
de motieven, welke tot hare instelling geleid hebben,
niet meer bestaan, en verzoekt den Voorzitter hem
daarover eenig licht te verschaffen.

De Voorzitter antwoordt dat de motieven, welke
tot instelling eener Hooger-Onderwijs-Commissie geleid
hebben, volstrekt niet door alle leden der Akademie
werden beaamd, en herinnert te dezen opzichte aan den
brief van den Heer G. de Vries, waarin deze, voorle-

CII

den jaar tot lid der Commissie gekozen, dè redenen
uiteenzet, waarom hij het hem opgedragen mandaat niet
kan aanvaarden. De Commissie, waarin onderscheidene
leden thans reeds drie jaar zitting hebben, erkent zelve
dat haar werk door de meerderheid niet gewaardeerd
werd, zooals zij zich dat had voorgesteld en vraagt,
ontmoedigd, haar ontslag. — Het komt hem voor dat
er op dit oogenblik weinig grond bestaat om aan de
mogelijkheid van het optreden eener andere Commissie
te denken, wier streven meer in den geest der meerder-
heid zou vallen dan met de vorige het geval is geweest.
De Heer Dokders wenscht er op te wijzen, dat, zoo
al het werk der Hooger-Onderwijs-Commissie geene ge-
noegzame waardeering vond bij de Akademie, het toch
buitenaf niet onopgemerkt is voorbijgegaan. Toen de
Minister van Binnenlandsche Zaken onlangs eene wij-
ziging in enkele artikelen van de wet op het Hooger
Onderwijs wenschte voor te stellen, werd het rapport
der Hooger-Onderwijs-Commissie geraadpleegd, en daar-
aan ontleend wat de Minister noodig had en later doov
de 2*5 Kamer der Staten Generaal werd goedgekeurd. —
Spreker had aanvankelijk gemeend dat aan de Commis-
sie, door de Akademie zelve gekozen, veel vertrouwen
Sfeschonken zoude worden, en dat aan hare adviezen eene
ruime erkenning ten deel zoude vallen, doch werd daarin
in hooge mate teleurgesteld. Het is hem thans gebleken
dat de Akademie, juist omdat zij voor het meerendeel
mannen onder hare leden telt, die tot het Hooger On-
derwijs in betrekking staan, de allerongunstigste plaats
is om over voorstellen betrekkelijk dit onderwerp te
debatteeren. De meeningen over zaken van het Hooger
Onderwijs zijn te verschillend en loopen te veel uiteen.
Voor het overige kan spreker zich met het voorstel der
Heeren M. de Vkies en Kuenen wel vereenigen.

cni

De Voorzitter doet opmerken, dat er toch geene Com-
missie denkbaar is, die niet altijd met hare voorstellen
voor de vierschaar der algemeene Vergadering zou
moeten verschijnen, en vindt in de schets, door den
Heer Donders van den kritischen geest der Algemeene
Vergadering gegeven, niet veei opbeurends voor eene
volgende Commissie, die in de plaats der zoo even af-
getredene zou worden gekozen.

De debatten worden gesloten. Uit de gehoudene stem-
ming blijkt, dat de ontbinding der Hooger-Onderwijs-
Commissie door 21 leden goed- en door 6 leden wordt
afgekeurd, zoodat tot die ontbinding is besloten.

Alsnu wordt gelezen het Verslag der Charter-Com-
missie. Het luidt als volgt :

Aan de
Koninklijke Akademie van Wetenscluippen.

De Commissie voor het Oorkoiideaboek vau Hollaud eu
Zeeland heeft de eer te berigten, dat hoewel er dit jaar geene
vergaderingen gehouden zijn, de zaak zelve evenwel in rus-
tigen voortgang gebleven is. Kon men het vorige jaar mede-
deelen, dat de gedetailleerde opgave der oorkonden, dagtee-
kenende uit den tijd van het Henegouwsche gra venhuis, voltooid
was, thans is die nogmaals zorgvuldig herzien, met nog eenige
opgaven vermeerderd en daarop ter perse gelegd, waarvan
thans reeds vijf bladen zijn afgedrukt. De Heer Muller, die
als wetenschappelijk ambtenaar aan het Rijksarchief die ta,ak
op zich genomen had, heeft,, ook na zijne verplaatsing als
Hoogleeraar te Groningen, toch verder zijne zorgen daaraan
gewijd, maar daar zijne tegenwoordige woonplaats hem ver-
hinderde telkens de opgaven zijner lijst met de oorspronke-

CIY

lijke stukken te vergelijken, heeft men aan liet Rijksarchief
die, ik mag wel zeggen lastige, taak op zich genomen, ten
einde zoodoende de meest mogelijke naauwkeurigheid te er-
langen. Maar er is meer gedaan: in de onzekerheid of en
wanneer het zou gelukken iemand te vinden, die zich met
de voortzetting van het Oorkondenboek zou willen belasten,
heeft men geoordeeld, bij de charterlijst een alphabetisch re-
gister der voorkomende plaatsen en personen te moeten voe-
gen, waardoor het gebruik veel gemakkelijker gemaakt wordt.
De Heer Hingman, chartermeester bij het Rijksarchief, heeft
zich wel met die taak willen belasten en de Commissie durft
vertrouwen, dat de gebruikers van dit werk er hem dank-
baar voor zullen zijn. Dit register zal terstond na den tekst
afgedrukt kunnen worden, en men hoopt dat het geheele werk
in den loop van dezen zomer het licht zal kunnen zien.

Zoo is dan weder een stap gedaan om onze vroegste
geschiedbronnen algemeen bekend te maken. Holland en
Gelderland hebben hierbij het voorbeeld gegeven ; het is te
wenschen dat de overige provinciën daarin met hen mogen
wedy veren.

Namens de Commissie voor het Oorkondenboek:

L. Ph. C. van den BERGH.
'sHacje 16 Maart 1881.

VI.

Het Verslag aangaande de looekerij en het Munt- en
Penningkabinet is vervat in de volgende bewoordingen :

VERSLAG AANGAANDE DE BoEKERIJ EN HET MuNT- EN PEN-
NINGKABINET.

In het afgeloopeu jaar is het 2de gedeelte van Dl. IH van
den Catalogus in het licht verschenen, en daarmede de Cata-
logus der geheele boekery voltooid. Er bleven echter verza-

melingen over, die niet werden opgenomen, zooals de disser-
tatiën, voornamelijk van buitenlandsche Universiteiten, en de
werken van Bilderdijk. Deze zullen later beschreven en in
een eventueelen herdruk van den Catalogus eene plaats moe-
ten vinden. Voor het oogenblik is van het meeste belang de
samenstelling van een duidelijk register op den geheelen Ca-
talogus, waarmede reeds een begin is gemaakt. Gelijktijdig
wordt een alphabetisch register met de noodige verwijzingen
vervaardigd op losse bladen, die in doozen bewaard worden.
Aan zulk een register bestaat groote behoefte.

Zijn er niet vele werken aangekocht, de bibliotheek is des-
niettemin door schenking en ruiling met een schat van boe-
ken vermeerderd. Bedroeg het cyfer der aanwinsten in 1878:
716 en in 1879: 761 deelen, het steeg in 1880 tot 890.
Daaronder z^n zeer kostbare werken, gelijk uit bijgaande
opgave blijken kan. Ook al waren de middelen aanwezig om
groote werken aan te koopen, dan zou het toch aan ruimte
ontbreken om ze te plaatsen. Voor de Bibliotheek is dringend
noodig, dat de Akademie over veel meer ruimte kunne be-
schikken. De vervolgen van genootschapswerken en tijdschrif-
ten moeten op den grond blijven liggen, omdat de planken
geen boekdeel meer kunnen bevatten.

De Bibliotheek wordt, behalve door de leden der Akade-
mie, niet veel bezocht, maar ook dit is op het oogenblik niet
te betreuren, daar er geene geschikte leeszaal is, waar vele
personen gelijktijdig kunnen werken.

In het munt- en penningkabinet hadden geene verande-
ringen plaats. Schenkingen vielen daaraan in het afgeloopen
jaar niet ten deel. ^^

Be Bibliothecaris der Kon. Akad, v. Wet.
C. A. J. A. OUDEMANS.

CVI

Werken, eene bijzondere vermelding waardig, voor de Boekerij
. ingekomen van April 1880 tot April 1881.

J. F. J. BiKER, Supplemento a collec9ao dos tratados, con-

vencoes, contratos e actos publicos celebrados entre a corva

de Portugal e as mais potencias desde 1640. Tomo I —

XXII. 80.
Reizen en onderzoekingen der Sumatra-Expeditie, uitgerust

door het Aardrijkskundig Genootschap. 1877 — ]879. Dh

I— IV. Afl. 1. Met Atlas.
J. Boon Spix en C. F. P. von Martius, Reise in Brasilien

in den Jahren 1817 bis 1820 gemacht und beschrieben.

3 Vol. Met Atlas.
C. F. P. voN Martius, Icones plantarum cryptogamicarum

quas in itinere annis 1817 — 1820 per Brasiliam collegit

et descripsit.
K. Martin, Die Tertiarschiehten auf -Java. Gr. 4°.
E. PiAGET, Les Pédiculines. 2 vol. 4*^.
G. M. Wheeler, Report upon U. S. Geographical Surveys

west of the one hundredth meridian. 5 vol. 4*^. Met Atlas^
G. B. DE Rossi, Piante iconografiche e prospettiche di Roraa

anteriori at Secolo XVI. Folio. Met Atlas.

VII.

Ten slotte heeft de verwisseling van den voorrang
der Afdeelingen plaats. Deze gaat thans over op die
der Wis- en Natuurkundige wetenschappen.

De Voorzitter sluit de Vergadering.

LEVENSSCHETS

Dr. e e L C o V e R W ij S.

^W. J. ^. JONCKBLOET.

Reeds al te lang "wacht deze aanzienlijke vergadering op
eene levensschets van ons ontslapen medelid Dr. eelco ver-
wijs, en waarschijnlijk heeft menigeen zich verwonderd, dat
zoo lang gedraald werd eer iemand onzer zijn aandenken hier
verlevendigde en zijne verdienste huldigde. Zoo ik door mijne
aarzeling om die taak op mij te nemen heb bijgedragen om
hem te lang een warm woord van waardeering te onthou-
den, dan diene ter mijner verontschuldiging de oprecht ge-
meende verklaring, dat ik gehoopt en verwacht had, dat het
leven eii de werkzaamheid van onzen vriend door eene be-
kwamer hand zou zijn geschetst, omdat er onder ons zijn,
die door langdurigen en zeer vertrouwelyken omgang, door-
gestadige samenwerking op het veld van studie, en vooral
door de onbetwiste wetenschappelijke hoogte, waarop zij staan,
meer dan ik roeping en bevoegdheid hadden om u voor te
lichten b^ de beantwoording der vraag, welke plaats verwijs
in dezen kring en de letterkundige wereld heeft ingenomen ;
bij het beoordeelen van hetgeen hij voor de wetenschap ge-
weest is.

En alleen toen ik de zekerheid verkreeg, dat'die verwach-

( 2 )

ting niet zou worden vervuld, heb ik het gewaagd voor u
op te treden, omdat ik het niet lijdelijk kon aanzien, dat
aan een man als verwijs de hulde zou worden onthouden,
die gewoonlijk aan de afgestorven leden dezer Akademie
wordt gebracht, en waarop hij ten minste even veel recht
heeft als eenig ander.

Gunt mij daarom eene korte wijl uwe aandacht, als ik
zoo beknopt mogelijk u de omtrekken van een levensbeeld
van VERWIJS zal trachten te schetsen; voor weinige oogen-
blikken slechts, want voor eene uitgewerkte schilderij is het
hier de plaats niet ; en voor wie uwer daarnaar verlangt,
zij het, zoo noodig, herinnerd, dat zij geleverd is in het
voortreffelijk levensbericht, dat zijn vriend Verdam van hem
ontwierp voor de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde
te Leiden, waarvan wijlen ons geacht medelid een der he.cht-
ste steunpilaren geweest is.

Eelco verwijs werd den l?*!™ Juli 1830 te Deventer ge-
boren, waar zijn vader predikant was. Deze stierf toen Eelco,
de oudste zoon, eerst zijn veertiende jaar bereikt had; en
waarschijnlijk is dat verlies van grooten en noodlottigen in-
vloed geweest op den verderen levensloop van den knaap.
Want de moeder, ofschoon eene verstandige vrouw, was te
zwak om twee levenslustige, wilde jongens met den noodigen
klem in toom te houden en te leiden.

Eelco werd voor de studie der theologie bestemd: en of-
siihoon het weldra bleek, dat hij niet van het leem gebak-
ken was, waaruit predikanten gevormd worden, heeft hy
geruimen tijd op dat pad rondgedrenteld, meer bloempjes
plukkend dan vruchten kweekend.

Nadat hij het gymnasium doorloopen had, werd hij in
1848 student aan het Deventer Athenaeum, waaraan ik zelf
toen sedert bijkans een jaar verbonden was. Ik maakte al
spoedig kennis met den jongen man, die toen reeds bleek
iemand van buitengewonen aanleg en uitstekende geestver-

( 3 )

mogens te zijn, met eene onmiskenbare voorliefde voor litte-
raire studie bezield. Omstreeks twee jaar bleef hij te Deven-
ter, en vertrok in 1850 naar de Groninger akademie, waar
hij den jongen professor de vries vond, aan wien hij zich
spoedig zóó hechtte, dat hij zich genoopt voelde hem in
1853 naar Leiden te volgen. Want verwijs had eindelijk
de theologie vaarwel gezegd om zich voor goed en geheel
aan de Nederlandsche letteren te wijden. Onder de leiding
van den man, die meer dan eenig ander de vaderlandsche
taaistudie tot eene wetenschap heeft verheven, bekwaamde
VERWIJS zich in dat vak, en werd eindelijk post varios casus
in 1857 tot doctor in de letteren gepromoveerd op eene
dissertatie, in het Hollandsch geschreven, en die Maerlant's
Wapene Martijn met de vervolgen tot onderwerp had.

De hoogleeraar verdam heeft, — en terecht — verwijs
»den eersten eigenlijken leerling" van de vries genoemd;
toch draag ik de aangename herinnering bij mij om van
hem het eerst op ons arbeidsveld te hebben binnengeleid ;
en de overeenkomst van ons beider natuur en aanleg, meer
litterair dan taalkundig, heeft • misschien gemaakt, dat de
invloed, dien ik in die eerste studiejaren op hem kon heb-
beu, blijvender is gebleken dan anders wel het geval zou
zijn geweest. Ik heb verwijs dan ook altijd min of meer
als mijn leerling beschouwd, en het is lang een mijiler lie-
velingsdroomen geweest, dat hij mij eens te Groningen, waar
ik in de plaats van de vries benoemd was, zou opvolgen
of ter zijde staan.

In 1864, toen ik tot een anderen werkkring werd geroe-
pen, zou zich daartoe de gelegenheid hebben opgedaan ; maar,
hoe smartelijk het mij ook viel, ik durfde hem toen niet
aanbevelen, en evenmin zij, die invloed hebben gehad op de
benoeming van mijn opvolger.

Verwijs vereenigde hijna alles in zich, wat eene schitte-
rende litteraire loopbaan mocht doen voorspellen. Zelden
heb ik zooveel helder verstand, zoo'n kritischen blik, zulk
een scherp oordeel, zoo buitengewone onafhankelijkheid van

( 4 )

opvatting, vereenigd gezien met zooveel levendigheid van
verbeelding, zooveel smaak en zooveel geest. Maar een deel
dier gaven lokten hem op glibberige wegen, waarop alleen
vastheid van karakter hem had kunnen beletten uit te glij-
den. Zijne ontwikkeling, zijne levendige fantasie, zijn schit-
terende geest, en vooral de levenslust, die hem bezielde,
maakten hem tot een gezocht en gevierd gezel in de jolig-
sfce studentenkringen ; en daar het vak, waarvoor hij be-
stemd was, hem niet boeide, was hij doorgaans meer geneigd
om zijne 'zucht tot gezelligheid bot te vieren dan de studie
en 'den ernst des levens op den voorgrond te plaatsen. Maat-
houden stond niet in zijn programma, en tegen verleiding
was hij niet bestand. Ook later, toen hij reeds de akade-
miejaren achter den rug had, was zelfbeheersching hem nog
bijna \Teemd. Zijn leven had een zekeren plooi genomen,
die nimmer geheel is weggevaagd ; en die onmacht om bij-
tijds te remmen heeft zeker zijn ijzersterk gestel ondermijnd.
Toch heeft het gemak, waarmee hij werkte en zijn heerlijke
aanleg hem lang staande gehouden.

Uit 's levens maalstroom heeft hij twee zaken gered, die
maken, dat ik, ondanks de zwarte kool, zoo even gebezigd,
met ingenomenheid en achting over hem kan spreken : » Tout
son génie, et tout son coeur;" zijne liefde voor de weten-
schap en z^n eerlijk gemoed.

Verwijs was zwak maar niet verdorven-: verre van daar ;
want zelden was iemand toegerust als hij met de edelste
karaktertrekken. Weinigen zijn, als deze genotzieke, levens-
lustige man, bezield geweest met zoo groote zucht naar
waarheid, of kunnen bogen op zulke oprechte eerlijkheid en
cordaatheid. Als men hem zijne fouten onder het oog bracht
heeft hij nooit geaarzeld de hand, die hem gekastijd had,
warm en vriendschappelijk te drukken. Hij zou er niet aan
o-edacht hebben zich anders voor te doen dan hij was ; en
zelfs als het onderwerpen gold, waaromtrent de meesten
niet gaarne hunne zienswijze aan de klok hangen, schroomde
hij niet te zeggen waar het op stond. Men denke slechts

( 5)

aan zijne biecht in den Spectator van 1870 (bl. 220): »Ik
beken dat

onder de waatren des twijfels,
't Zoet, eenvoudig geloove

des kinds weg brokkelende inviel".

Mjne overtuiging sprak hij onverholen uit, soms met zoo
onomwonden openhartigheid, of op zoo studentikozen trant,
dat hem wel eens verweten is, dat hij de gepolijste vor-
men van een •gentleman miste. Aan die rondheid paarde hij
trouw aan zijn woord en zijne vrienden, gulheid en hulp-
vaardigheid, een merkwaardigen eenvoud en warsheid van
ijdel vertoon.

Maar niet alleen als mensch verdient hij onze achting,
ook als geleerde ; want ofschoon de grootsche verwachtingen,
die van hem gekoesterd werden, niet geheel zijn vervuld,
heeft hij in zijn te kortstondig leven toch veel voor de we-
tenschap gedaan, die hij meer en meer aanhing met geheel
zijn ziel.

Reeds zijne dissertatie deed zien, tot hoe degelijk een school
hij behoorde. Door tekstkritiek en tekstverklaring maakte
hij die schoone, strofische gedichten van maerlant voor het
eerst zoo leesbaar, als de toenmalige stand der wetenschap
het toeliet.

Spoedig na zijn promotie, in 1858, werd hij te Franeker
benoemd tot docent in de nieuwe talen aan het gymnasium.
Hij was hier met lesuren overladen, en met genoegen gaf
hij dan ook na vier jaren van moeielijken arbeid, deze be-
trekking op, om die van Archivaris-Bibliothecaris van Fries-
land te aanvaardeu. Toch zag hij met genoegen op den
in Franeker doorgebrachten tijd terug: te meer, omdat hier
de genegenheid ontloken was voor de zuster van zijn trou-
wen vriend Mr. isaac teltits'g, die in het begiii van 1864 zijne
gade werd. Te Leeuwarden bleef hij zes jaren, tot de dood
van TE WINKEL voor VERWIJS een werkkring opende, die
hem de gelegenheid zou geven nog meer dan vroeger voor

( M

zijne lievelingsstudie, het Nederlandsch der middeleeuwen te
leven. Hij werd namelijk in 1868 mede-redacteur van het
N ederlandsche Woordenboek van de vries, en vestigde zich
nu weer te Leiden. Maar reeds na weinige gelukkige jaren
openbaarde zich in 1872 op dreigende wijze de borstziekte,
die hem ten grave zou slepen. Herhaaldelijk begaf hij zich
naar gunstiger luchtstreek om den voortgang van de kwaal
te bestrijden, en slechts bij tusschenpozen kon hij in zijn
gezellig studeervertrek op de stille Papengracht zich onver-
deeld aan z^ne studiën wijden, waarvoor hij gelukkig de oude
werkzame liefde bleef koesteren, terwijl zijn veerkrachtige
geest door energie vergoedde hetgeen het lichaam meer en
meer aan kracht begon te kort te schieten. In 1877, toen
het scheen alsof zijn sterk gestel in den kamp met de ziekte
zou zegevieren, werd hem het Professoraat in het Neder-
landsch aan de nieuw opgerichte Amsterdamsche Universiteit
aangeboden ; maar eene nieuwe hevige bloedspuwing wierp
hem ter neer en noopte hem het blijde vooruitzicht dat hem
zoo aanlachte, op te geven. Hij was genoodzaakt te bedan-
ken. Na een vernieuwd verblijf buiten 's lands, hem door
zijn geneesheer voorgeschreven, moest hij zelfs besluiten
Leiden en de trouwe vrienden, die hij er had, voor goed
vaarwel te zeggen; en noode ging hij zich te Arnhem ves-
tigen, waar men hoopte, dat de lucht hem weldadiger zou
zijn dan in Leiden. Maar, helaas ! ook dit mocht niet baten :
de ziekte behield de overhand, en na een benauwden dood-
strijd, werd de lijder den 28'*'^'^ Maart 1880 aan die hem
liefhadden en aan de wetenschap ontrukt.

Terecht is verwijs »een kloek man" genoemd (verdam):
hij was met eene verbazende werkkracht toegerust en van
onverdroten ijver bezield; en zoo mocht' hij, ondanks zijn
voortdurend sukkelen in de laatste, rijpste jaren, veel en
goed werk verrichten.

Tijdens zijn verblijf te Leeuwarden, en ondanks zijne
drukke ambtsbezigheden, gaf hij daar eene Bloemlezing uit
Mnl, J)ichters in het licht, wier In'uikbaarheid hij in eene

( 7 )

tweede uitgave verhoogde door kritiek van den tekst en de
toevoeging van verklarende aanteekeningen.

Zijne uitgave van de Tien goede hoerden, die ook te Leeu-
warden bewerkt was, vestigde de aandacht op een tak van
letterkunde, die stellig ook in Nederland vele groene uit-
spruitsels gehad heeft, in J'rankrijk door de zorg van le
GUAND d'aussy, meon, baubazan, jübinal, en anderen ge-
noegzaam bekend is geworden, maar ten onzent nagenoeg
geheel over het hoofd werd gezien. Het onooglijk realisme
dat van dit genre onafscheidelijk was, moge ons den inhoud
dier volkssproken niet- bijzonder aesthetisch doen vinden, wan-
neer de bijzonderheden der bewerking niet veel vergoeden,
toch heeft verwijs door deze uitsjave eene leemte in de se-
schiedenis der Nederlandsche Letterkunde en beschaving aan-
gevuld.

Zijne betrekking tot het gymnasium te Franeker had zijne
aandacht gevestigd op de behoefte van het onderwijs : daar-
aan dankte zijne Bloemlezing het leven. Bracht hij met dit
werk het Middelnederlandsch onder het bereik der school, hij
was van oordeel dat de letterkundige hoofdmannen uit de zeven-
tiende eeuw vooral den leerling moesten worden toegankelijk
gemaakt. Hij verwezenlijkte dat denkbeeld door de uitgave
zijner Nederlandsche Klassieken, reeds in 1862 begonnen, en
waarin stukken van vondel, hooft, huygens, brandt, brede-
Roo werden herdrukt, toegelicht en doorgaans van leerrijke
inleidingen voorzien.

Verder moeten wij stilstaan bij het aandeel dat verwijs
gehad heeft in de volledige uitgave van maerlant's Spieghel
Historiael.

Reeds in 1784 hadden clignett en steenwinkel den druk van
dat werk op touw gezet ; maar zij hadden het niet verder ge-
bracht dan twee octavo-deelen, en die uitgave was allesbe-
halve op de hoogte van onzen tijd. Nog minder waren het
de twee volgende deelen, door of van wege het Koninklijk
Instituut, met groote tusschenpoozen in het licht gezonden.
De vries en verwijs ondernamen het voor de Maatschappij
Jaarboek 1881. •

( 8 )

der Nederlandsche Letterkunde den Spieghel zóó uit te geven,
dat dit kostbare gcdenkteeken der Oudheid verstaanbaar werd.
Daartoe moest de tekst op het handschrift worden herzien,
waar het kon varianten opgeteekend, onduidelijke plaatsen
door aanhaling van het oorspronkelijke Latijn opgehelderd,
eene menigte van bedorven lezingen terecht gebracht worden.

Toen dit reuzenwerk gelukkig volbracht was en de drie
lijvige kwartijnen, van eene uitnemende inleiding voorzien, de
wereld waren ingezonden, werd daaraan door dezelfde uit-
gevers de verloren gewaande Tiveede Pertie van den Spieghel
toegevoegd, die door eene gelukkige vondst van ferdinand
VAN HELLWALD te Wecneu weer aan den dag was gekomen.

De vries alleen zou kunnen zeggen welk het aandeel
van verwijs in de bewerking van de omvangrijke uitgave
is geweest ; maar al komt den meester ook het grootste ge-
deelte van den lof toe, die aan dit degelijk monument van
ijver, geleerdheid en scherpzinnigheid zoo • terecht en zoo
gaarne door de deskundigen geschonken wordt, — de vries
zal zeker niet ontkennen, dat hij in VERvrus een medewerker
heeft gehad, even bekwaam als ijverig, en wiens naam vol-
komen recht heeft om op den titel te prijken.

Maerlant, een der merkwaardigste figuren uit de geschie-
denis onzer middeleeuwen, had voor verwijs eene bijzondere
aantrekkelijkheid. Bij hetgeen hij nu reeds voor de kennis
van dezen man gedaan had, gaf hij daarenboven nog diens
Naturen bloeme uit : eerst het aanzienlijk gedeelte, dat ach-
terwege was gebleven, toen de Luiksche Hoogleeraar bor-
MANS door de ziekte, die hem neerwierp, in de onmogelijk-
heid was het door hem begonnen werk tot een goed einde
te brengen, en voorts ook hetgeen reeds eenmaal was ge-
drukt geworden.

De studie van maerlant's Alexander vestigde zijne aan-
dacht ook op andere takken der sage en toen hij in den
Amsterdamschen Codex, die hoofdzakelijk de Rosé bevat, een
«■root fragment van eene vertaling van den Voeu du Paon
had leeren kennen, was daarvan het gevolg de uitgave van

( ^ )

hetgeen ons rest van den Nederlandschen Roman van Cas-
samns.

Hoogst verdienstelijk vooral was de zorg door hem al
vroeger besteed aan de bewerking en in het licht zending
van de Ylaamsche vertaling van den Roman de la Rosé, die
in Frankrijk gedurende verscheiden eeuwen bijzonder popu-
lair was geweest, en ook hier te lande zoozeer do aandacht
trok, dat er twee vertalingen van werden ondernomen.
Slechts ééne daarvan is geheel voor ons bewaard gebleven,
en deze werd door verwijs uitgegeven als De Rosé van Hein
van Aken.

De tekst is met de grootste zorg naar het Amsterdamsche
handschrift uitgegeven, onder voortdurende vergelijking van
den zoogenaamden Combnrger Codex en de bekend geworden
fragmenten. Tot verduidelijking en verklaring van dien tekst
is alles gedaan, wat van een wetenschappelijk uitgever kan
worden gevergd, zoo door emendatie als door collatie met
het Fransche origineel of de bewerking van chaucer, door
welk alles aan de meeste bezwaren, die zich bij de lezing
opdeden, is tegemoet gekomen.

Het gedicht wordt voorafgegaan van eene inleiding, die
een model mag heeten van ijverig onderzoek en heldere,
scherpzinnige kritiek. — Deze uitgave zag in 1868 het licht,
toen VERWIJS zich nog in Friesland's hoofdstad ophield.

Twee jaar later volgden de Gedichten van Willem van
milegaersberch, evenals het vorige bock van wege de Maat-
schappij der Nederlandsche LetterJcunde te Leiden uitgegeven.
Op den titel vindt men nevens den naam van verwijs dien
van Dr. w.- bisschop als uitgever vermeld ; maar ik geloof
niemand te kort te doen, als ik hier de gissing waag, dat
de vaststelling van den tekst en de degelijke inleiding voor
rekenincf van' verwijs komen, die zich bovendien uitdrukke-
lijk als vervaardiger van het glossarium genoemd heeft.

De tekst is ook hier nauwkeurig naar een der twee vol-
ledig tot ons gekomen handschriften afgedrukt, en voorzien
van de varianten, die het tweede handschrift en enkele

( 1^ )

fragmenten opleverden. De diplomatieke afdruk van den
eersten codex is niet zoo streng volgehouden, dat ook liicr
niet de noodzakolijksto verbeteringen zouden zijn aangebracht,
hetzij door een evident betere variant in den tekst op te
nemen, hetzij door conjecturaal kritiek. Tot beter verstand
dienen voorts enkele aanteekeniugen aan den voet der pagina.

Ook dit werk is van eene inleiding voorzien, die een nieuw
getuigeni'S aflegt van de degelijkheid van verwijs' methode.
Het nieuwste en merkwaardigste daarin is zeker het tweede
hoofdstuk, dat de vroeger door mij geopperde meening be-
strijdt, en, ik erken het gaarne, zegevierend bestrijdt., dat
WILLEM VAN HiLLEGAEESBERCH de dichter ZOU gewcest zijn van
het tweede deel van den Rcinaeri.

In Februari 1871 leverde verwijs in de door mqltzer uit-
gegeven Bibliotheek van ]\fnl. Letterkunde (N'\ 4 en 5) eene
nieuwe proeve van zijne gestadige werkzaamheid, in de uren
aan zijne toenmalige hoofdbezigheid ten behoeve van het-
Woordenboek ontwoekerd. Het is een bundel, getiteld: van
Vi'oxiwcn ende van Minne, twaalf gedichten, meest hoerden,
uit de veertiende en vijftiende eeuw bevattend, wier tekst
veelal bedorven of onvolledio-, toch meestal merkwaardiji^ Q-e-
noeo' was om te worden uito-ejïeven. Ter verklarin<x diende
des uitgevers doorloopende scherpzinnige kritiek, eene volle-
dige uitvoerige woordenlijst, en eene van die doorwrochte
inleidingen waaraan hij ons gewend had.

Ik vermeld om der volledio-lieidswille nou" de uito-ïivon van
Tspel van den Heiligen Sacramente van der Nyeuwercaert,
van 1867; de Oorlogen van hertog Albrecht van Beieren met
de Friezen, vanwege het Historisch Genootschap te Utrecht
in 1869 in het licht gezonden; een Fragment van den Par-
thonopcxis van Blois, in 1872, en een Fragment van een ver-
loren Mnl: Leerdicht [het boek Exemplaer), om' te komen tot
het laatste werk, dat verwijs -nog bijna geheel afgedrukt
heeft gezien, namelijk zijne nieuwe, in den eigenlijken zin
des woords kritische uitgaaf van maeri,ant's Strophische Ge-
dichten. Het voorbericht van zijne hand is van November 1879

(11 )

gedagteekend. Hier rolioo^ en raribidterde hg hebeen lig
wj 2ajn eerste optreden had geleverd: toen zond hg alleen
<Ien Wapene MartKJn met zgne Terrolgen in het licht, thans
waren het al de lyrisehe geéïehien ran den wsAikerea. Vla^
ming. De naa«te aanleiding tot dit wcark Tond hg in eene
niet h^mdffT gelukkig geslaagde nü^Te Tan diezell^ gie^*
dichten, door eene minder Irerffegfle hand bezorgd- Dit noopte
hem ze > nogmaals tot het onderwerp eener erni^tige en op*
zettelgke studie te maken, en te trachten het rele daxéere
tot klaarheid te brengen, dat schier op elke bladzgde roor-
komt" iVoorhericM). En hg is in zgn po^en hmtea^ewfjfm
gelnlddg geslaagd^ al mftehi hei hem ook niet altgd geb^iü-
ren, heigeea >zoo deerlgk en hopeloos bedorren" was, ge-
heel te herstellen en leesbaar te maken. Het gelnk heeft
hem bg dit werk ook gediend. Yan een der gedichten rond
hij het Latgnsche origineel, waardoor de Mederiandsche tekst
>eene ware gedaantererwisseling ondergaan heeft, die het
onkenbaar maakt."

Doijr rergelgking van vers^-Kfei i^u handschriften, doox zgne
r?ieer en meer gergpte kritiek, eü vaak met behnlp van de
j:herpzinnige intaïtie van dob tkies, heelt hg eem tekst ge-
leverd, die Toor het eea^ die schoone gedichten groot€aideels
verstaanbaar en genietbaar maakt. Door aanteekesingsi en
een beknopt maar degélgk glo^ariam heeft hg hem zooveel
noodig toegelicht. De inleiding, in zgn Voorberidd iftege-
zegA, heeft de dood in de pen doen blgven: sledbts enkele
voorberead^ide pnnten waren daarvan asmgestijiA. Het behoeft
wel niet herinnerd te worden T^i'-^j^r dit gemH ^loor alle
deskondigen gevoeld 'wffrAi,

Wg hebben, dankt mg. proeven te ovear gehad van veb-
^rus" stalen vlgt in zgn betrekkelgk kortstond% en zoo vaak
door ziekte nog verkort leven: en wat heeft hg niet nog
geleveid behalve de vermelde tekstoitgaven ! Ëcaie menwe
editie van den jammerlgk mishandelden FérgwtÊt ligt voor

( 12 )

de pers gereed ; voor een Mnl. Woordenboek heeft liij met zijn
vriend verdam de bouwstoffen verzameld en zelf had hij daarvan
reeds bijna anderhalve letter afgewerkt. Voegt daarbg de
1440 kolommen draks, die hij voor het Nederlandsch Woor-
denboek bewerkte ; de taalkundige, litteraire en kritische op-
stellen, in de beide tijdschriften, waarvan hij mederedacteur
was, en elders verspreid ; eindelijk nog de populair-weten-
schappelijke en bellettristische geschriften, die wij van hem
bezitten, en men zal moeten erkennen, dat zijn leven een
wèlbesteed leven is geweest.

Dat een man van zoo degelijke kennis en toegerust met
zooveel werkkracht, zich den toegang tot verschillende ge-
leerde maatschappijen geopend zag, spreekt van zelf. Ook
van deze vergadering was hij sedert 13 Mei 1869 lid, en
meer dan eens leverde hij hier eene wetenschappelijke bij-
drage, die in de Verslagen en Mededeelingeu onzer Afdeeling
zijn gedrukt, als over den St. Brandaen en den Rinclus,
beide geheel litterarisch, en die over Heer Nicolaas van Cats,
welke vooral een historisch karakter had.

Ziedaar wat verwijs geweest is. Na een poos met den
verloren zoon in de woestijn te hebben rondgedwaald, was
hij toch in het land van belofte der wetenschap aangeland,
en bekleedde daar eene eervolle plaats. Hij is misschien
niet tot het hoogste punt geklommen, dat het ideaal van
den geleerde is. »Hij ontdekte niet", zegt verdam, in zijn
uitmuntend levensbericht, »maar verklaarde; hij schiep niet,
maar bewerkte; hij spoorde geene nieuwe mijnen op, maar
ontgon ze met talent en o-eluk" ; want » aanleg tot afge-
trokken, diepzinnige, philosophische studie, tot forsclmng in
één woord, lag niet in zijn wezen". — »Hij had daarvoor
te weinig de natuur van den kamergeleerde," luidt het
ter verklaring van het feit; maar ik zou willen vragen, of
echte, » diepzinnige studie", of »forschung", met frissche,
praktische resultaten, wel het praerogatief is van den dor-
ren, eenzélvigen en eenzijdigen » kamergeleerde"? Zoo ver-
wijs niet de hoogste sport van de wetenschappelijke ladder

( 13 )

heeft beklommen, het was niet omdat »zijn geest daarvoor
te veel behoefte had aan afwisseling van bezigheid en aan-
raking raet mensehen, aan den invloed van een gezellig ge-
sprek of eene aangename wandeling, aan eenen vroolyken
disch of een nieuw uitgekomen boek"; maar omdat groote
ijver en buitengewone scherpzinnigheid toch niet in staat
zijn te doen inhalen, wat men in het tijdperk van vorming
heeft verzuimd.

De aanraking met het leven zal juist degelijke studie ten
goede komen, door die ruimte van blik en die veelzijdigheid
te kweeken, die geen uitmunten in één onderdeel der onme-
telijke wetenschap uitsluit ; en door het nuchter en eenvou-
dig gezond menschenverstand in bescherming te nemen tegen
de lagen waarmee het vaak bedreigd wordt door het altijd
turen op dezelfde zaak. Sloten de mannen van diepzinnige
studie en van forschung zich wat minder af van de wereld,
zagen zij er wat minder uit de hoogte op neer, waren de
Geleerden soms wat meer hommes du monde, en niet by
voorkeur hommes de cabinet, de wetenschap zou er waar-
schijnlijk niet onder lijden, en hare vertegenwoordigers zou-
den door de toongevers in de gewone maatschappij denke-
lijk wat meer worden gewaardeerd.

Maar hoe dit ook zij, aan waardeering van hetgeen eelco
VERWIJS geweest is en gedaan heeft, zal het althans in de-
zen kring niet ontbreken, en ik vertrouw, dat zijne gedach-
tenis onder ons in eere zal worden gehouden, als die van een
rechtschapen man en degelijk geleerde, aan wien de vader-
landsche letteren veel zijn verplicht.

'sHage Maart 1881.

LEVENSSCHETS

ISAAC PAUL DELPRAT.

ü. BIERJENS DE HA.^N.

Toen in de voorlaatste maand des vorigen jaars een onzer
oudste medeleden wegens redenen van gezondheid naar bui-
tenslands vertrok, werd aan mij verzocht een levensbericht
te leveren van wijlen ons vroeger rustend medelid I. P. Del-
PRAï. Hoezeer de kring, waarin hij zich meerendeels althans
bewoog, mij vreemd was, en ook onze leeftijd anderzijds te
veel verschilde, heb ik echter aan den vriendelij ken aandrang
en aan mijn eigen gevoel van warme hoogachting voor den
beminnelijken man gehoor gegeven. Daar echter de tyd drong,
verwachte men hier niet meer dan eene korte, zeker te dorre
levenschets van ons medelid, die eene meer opzettelijke stu-
die van zijn leven en wérken ten volle verdiend had.

1. Isa AC Patjl Delpkat werd den 2 5 sten November 1793
te 'sHage geboren en 22 December daaraanvolgende in de
Waalsche kerk gedoopt: zijne ouders waren Daniel Delpeat
en Fran90Ise May. Die vader was Waalsch predikant, vroe-
'ger te Zutfen, alwaar hij, als wetenschappel^k man van veel-
zijdige liefhebberij, zeer bevriend was met- den kolonel Voet,
direkteur van eene artillerieschool te Zutfen. Deze vriendschap

( 15 )

met den vader is wel niet zonder invloed geweest op den
loopbaan van den zoon, die eerst als leerling, later als leeraar,
onder het commando van generaal Voet aan de Militaire
school vertoefde, en steeds door hem zeer werd gewaardeerd.
Te 'sHage beroepen, werd Ds. Delprat spoedig hofprediker,
en tevens geheim secretaris van buitenlandsche zaken; hij
bewoonde het eerste huis van 's Gravenhage, op de Plaats.
Behalve met de wetenschappen had hij veel op met lichaams-
oefeningen, paardrijden, schermen, enz., zoodat onze Delpraï
al vroegtijdig zich in de laatste oefende, hetgeen toenmaals
niet tot eene militaire opleiding behoorde. Evenzeer leidde
zijn vader ook zijne eerste wiskundige vorming ; daarna kreeg
h^ onderwijs in wiskunde van den Heer van der Spui, die
later de vgvers in het Haagsche bosch ontwierp, en nog la-
ter leermeester werd van de koninklijke prinsen onder Wil-
lem II.

En zoo was de grond gelegd tot eene wetenschappelijke,
militaire opleiding, die hem voortaan zoude te beurt vallen.

2. Den 2den Juli 1810 werd hij benoemd tot cadet pensi-
onnaire N°. 155 [het kostgeld bedroeg ƒ450 'sjaars] aan
de koninklijke militaire school te 'sHage, onder kommando
van den generaal-majoor J. II. Voet. Na de vacantie, 23
Augustus, trad 'hij daar in dienst, maar reeds 31 December
moest hij die school verlaten bij hare sluiting tengevolge van
het keizerlijk besluit van 31 Oktober van dat jaar. Hij werd
toen ter dispositie gesteld van den direkteur-generaal van de
Waterstaat, en 12 Juni 1811 voorloopig geplaatst bij den
hoofdingenieur A. Blanken Jzn.

Inmiddels was aan zijn vader de keus gegeven tusschen
de plaatsing aan. het militaire Prytanée de la Flèche, eene
opleidingsschool (kosten frs 825), en aan de militaire school
voor de Eleves der infanterie te Saint-Cyr, of der cavallerie
te Saint- Germain: beide met een kostgeld van frs 1200.

Waarschijnlijk echter tengevolge van gunstige rapporten
werd hij met eenige anderen o. a. Baijd, Lakerveld, Blan-
ken, Noot, Ferrand, den 20sten November 1811 geplaatst

( 16 )

als Eleve aan de Ecole des Pouts et Chaussées, waarbij tracte-
menteu verbonden waren van frs 700 voor de 3<ie klasse,
frs 800 voor de 2^^ klasse en frs 900 voor de 1ste klasse,
benevens 2 frs reiskosten per myriameter.

Het onderwijs werd daar vrij oppervlakkig gegeven, naar
de gewone fraasche wijze, als een Cours voor de in groepen
verdeelde leerlingen in dezelfde zaal, terwijl de leerlingen bijv.
onder de band bun medegebracbt ontbijt verorberden. Maar
Delprat voelde zicb tocb zeer aangetrokken door de lessen
van Mandar, Hassenfratz en Poinsot; welke laatste inzon-
derheid propaganda maakte voor zijne theorie der koppels;
en deze theorie werd ook later de lievelingsmethode van
Poinsot's dankbaren leerling. Men verhaalt, dat hij, wegens
eenige vermeende gelijkenis met Napoleon, voor zijne kame-
raden dikwerf met op de borst gekruiste armen poseerde
als »le grand Empereur."

Gedurende de campagne van 1812 werd hij 1 Mei naar
den Helder gezonden, om aldaar bij de havenwerken behulp-
zaam te zijn.

Te Parijs leefde Delprat op een klein bovenkamertje, zeer
eenvoudig; hij hield getrouw de belofte, aan zijn vader ge-
daan, om nimmer herberg, café, schouwburg of andere pu-
blieke plaats te bezoeken, maar werkte des te vlijtiger, zoodat
hij dan ook het, later steeds met welgevallen herdachte, ge-
noegen smaakte, de eerste te zijn, die van deze fransche
school weder naar zgn vaderland terugkeerde.

3. Den 24steii December 1813 werd hij door het Algemeen
bestuur der Vereenigde Nederlanden tot luitenant-ingenieur
aangesteld: en deze voorloopige benoeming werd door den
Sóuvereinen Vorst bekrachtigd, die hem bij besluit van 16
Maart 1814 tot 2deii luitenant-ingenieur benoemde, 'en hem
den ISden Maart bij de brigade ingenieurs te velde indeelde ;
waarop al dadelijk, den 21sten Mei, zijne benoeming volgde
(met eene extra toelage van ƒ300) tot assistent bij de artil-
lerie- en genie-school voor het wapen der genie, die te Delft
was gevestigd onder directie van den generaal-majoor Voet.

( 17 )

En hiermede was de richting aangegeven van Delprats
verderen loopbaan, waarbij het militaire en de praktijk van
het ingenieurs vak meer op den achtergrond bleven, om de
voorste plaats te laten aan paedagogische en wetenschappe-
lijke ontwikkeling.

Toch bleef een spoedig avancement in militairen rang niet
uit, als een blijk hoezeer men over zijne werkzaamheden te
Delft tevreden was. 15 December 1814 werd hij tot 1 sten lui-
tenant-ingenieur, 17 December 1817 reeds tot 2den kapitein
ingenieur, en 11 Maart 1825 tot Isten kapitein ingenieur be-
vorderd; terwijl hij altijd te Delft werkzaam bleef tot Sep-
tember 1828, hoe gaarne ook o. a. de hoofdingenieur van
DEN PoLDEE, bij wien hij in het einde van 1818 te Bergen
op Zoom was werkzaam geweest, hem bij zich behouden had.

Den 29steii Maart 1823 vormde hij met den luitenant-
kolonel Caiip, den referendaris Jhr. H. J. Caax en den Heer
Ondeu BE WiJNGAEEï Caxzius ceuc commissie betrekkelijk de
buskruidfabrieken en het vervoer van buskruid in het Rijk.

Gedurende deze veertien jaren van paedagogischen arbeid
aan de artillerie- en genie-school te Delft, had Delpeat goede
gelegenheid tot beoefening zijner wetenschappen, en gaf als
vrucht daarvan eenige werken in het licht.

Het eerste, Verhandeling over de zijdelingsche drukking der
aarde tegen hekleedingsmuren en beschoe(ji7igen,lS21, werd door
hem opgedragen aan Baron Keaijexhoff ; het werd in militaire
kringen en ook daarbuiten goed ontvangen. Veertig jaren
later heeft hij ditzelfde onderwerp, maar nu in den vorm
van een leerboek, afzonderlijk behandeld, over de drukking der
aarde tegen hekleedingsmuren^ henevens ontwikkeling der voor-
naamste forraulen voor de a.fmetingen dezer muren C^^*^ druk
in 1872); waarop later nog een paar opstellen volgden bij het
Kon. Instituut van ingenieurs ; Aanteekening over eene alge-
meene theorie van hekleedingsmuren, 1869/70, en over de theorie
van de drukking der aarde tegen hekleedingsmuren, 1871/72.

Zijn tweede arbeid was een antwoord (1825) op de Prijs-
vraag: Welke vorderingen heeft de aanval en de verdediging

( 18 )

der sterke plaatsen gemaakt sedert het beleg van ^sHertogen-
hosch in den jare 1629. Hij scheen daartoe de geschikte per-
soon, daar hij reeds vele bouwstoffen hieromtrent verzameld
had, iu zijne betrekking als onderwijzer in de fortificatie aan
de Delftsche school. Doch zijn antwoord werd niet bekroond,
maar toch op 's rijks kosten gedrukt. Welke zijne gevoelens
hierbij waren, heeft hij zeer geschikt wedergegeven in de vol-
gende woorden der voorrede:

» . . . Doch mijne poging hierin had niet den gewenschten
uitslag. Volgens de uitspraak der Heeren Beoordeelaars van
de ingezondene antwoorden, werd de verhandeling van den
Heere Luitenant-Kolonel 'Ingenieur Valter, over het ge-
noemde onderwerp bekroond ; terwijl, naar aanleiding van de
gunstige gevoelens der heeren Beoordeelaars, omtrent de tweede
ingekomene verhandeling, zijne Excellentie de Heer Inspecteur-
Generaal der fortificatiën, door Zijne Excellentie den Heere
Commissaris-Generaal van Oorlog gemagtigd werd, om aan
den schrijver dezer laatste verhandeling te doen weten, dat
hij niet alleen vrijheid had zijne verhandeling te doen druk-
ken, maar dat de Heer Commissaris-Generaal dit zelfs met
genoegen zoude zien. Aan deze vereerende bepaling, van laatst
genoemde Zijne Excellentie, meende ik niet anders te kunnen
beantwoorden, dan, met ter zijde stelling van alle andere ge-
voelens, mij, als schryver der bedoelde verhandeling te doen
kennen; en mijn antwoord op de uitgeschrevene Prijsvraag
te laten drukken."

Zij behoeven geene commentaar.

Het derde werk was eene verhandeling over de haan der
voortgeworpene ligchamen, den tegenstand der lucht in aanmer-
king nemende, 1826. Het was een gevolg van eene poging om
de zeer omslachtige theoretische formulen voor de kogelbaan
in verband te brengen met de veel eenvoudiger formulen in
de praktijk ; daarbij gelukte het hem deze laatste in nog een-
voudiger vorm te brengen, die veel geschikter was tot het
onderzoek van verscheidene wetenswaardige bijzonderheden
omtrent deze kogelbaan.

( 19 )

Ook valt nog iu dien tijd de uitgaaf van Schaenhorst,
Militair Zakboek, 1826, door Seelig en Delprat.

Deze wetenschappelijke arbeid moest de aandacht vestigen
op den jongen ingenieur ; en toen reeds ontving hij menig
bewijs van waardeering. (3 Nov. 1820 werd hij lienoemd
tot lid der Wetenschappelijke Commissie van het Genootschap
»Een Onvermoeide Arbeid, enz.", waaraan hij in 1826 nog
nauwer verbonden werd door het aanvaarden der werkzame
betrekking van Eersten Secretaris; en deze bleef hij bekleeden
tot Oktober 1830. Voorts werd hij 29 Juni 1822 benoerad
tot lid vau het Utrechtsch Genootschap van Kunsten en «We-
tenschappen; en den 29 Oktober 1827 tot Correspondent
van het Kon. Nederlandsch Instituut.

4. En die waardeering bleek hem nog van eene andere
zijde op schitterende wijze, toen hij 22 Mei 1828 eene op-
roeping ontving van den luitenant-Generaal G. A. Gunkel,
om aan het hoofd te worden gesteld van de Wis- en Natuur-
kundige Instructie van de Kon. Militaire Akademie te Breda,
waarvan genoemde generaal de Directeur zoude zijn ; en reeds
11 Augustus werd hij daartoe benoemd onder den titel van
eersten hoogleeraar in de Wis- en Natuurkunde (met een
toelaag van ƒ 800), om op den IS^eii September den cursus
te beginnen.

Het doel van de Kon. Militaire Akademie, opgericht onder
de bescherming van onzen waardigen Prins Frederik, des-
tijds commissaris generaal van oorlog, was om het militair
onderwijs, dat zeer laag stond, en eerst door de zorgen van
den generaal Voet aan de school te Delft reeds veel verbe-
terd was, tot een hooger wetenschappelijk peil op te voeren ;
en hiervoor was -Delprat de rechte man op de rechte plaats.
Aan den eenen kant was hij door zijne betrekking aan de
school voor artillerie en genie te Delft volkomen op de
hoogte van den toestand van dat onderwijs, van den oogen-
blikkelijken stand, — de vorderingen, reeds daarin gemaakt, —
de wenschen, die daarbij nog te bevredigen waren. Aan den
anderen kant was zijne wetenschappelijke, 'strenge ontwikke-

(20)

ling van dat gehalte, dat hem stempelde als den persoon
om dit onderwijs te organiseeren, en den besten weg aan te
geven, om het hooger op te voeren, en meer aan het doel
te doen beantwoorden. En daarbij kwam nog een gewich-
tige factor, van bijzonder gewicht juist bij zulk onderwijs,
aan zulke jongelieden, aanstaande officieren ; Delprat was
door en door een uitstekend paedagoog ; hij wist den rechten
snaar aan te roeren, den rechten geest te kweken. Het is
altijd, en terecht voorwaar, als een groot voorrecht voor de
Akademie beschouwd, mannen als Delprat en Seelig te
hebben bezeten ; beiden werkten dan ook ijverig en volhar-
dend zamen tot het groote doel, de Militaire Akademie aan
de eischen des.tijds te laten voldoen, haar tot grooter bloei
te brengen.

In 1828 reeds had Delprat een uitvoerig rapport inge-
diend over de uitkomsten bij een tiental daartoe aangewezen
militairen omtrent de op hen door den Heer de SÉprés- te
Antwerpen toegepaste methode van het Enseignement Uni-
versel [de Methode Jacotot zoogenaamd].

Dan te midden van dien arbeid kwam er op noodlottige
wijze treurige stoornis. De onlusten in België braken uit
in Augustus 1830; en de kweekelingen ook der Militaire
Akademie moesten hunne wetenschappelijke, vreedzame stu-
diën verwisselen met het rumoerige, praktische leven op het
oorlogsveld. De Militaire Akademie van Breda werd tijdelijk
opgeheven.

Inmiddels werd Delprat door het Genootschap »Een On-
vermoeide Arbeid, enz." 22 April 1829 benoemd tot buitenge-
woon lid van verdienste in het wetenschappelijke vak; daarop
volo-de 3 November van hetzelfde jaar zijn benoeming tot
lid van het Bataafsch Genootschap van Proefondervindelijke
Wijsbegeerte te Rotterdam, en 13 November 1831 zijne ver-
heffing in de orde van den Nederlandschen Leeuw.

5. Delprat zelf ging uu ook in praktischen dienst over,
en werd naar de Citadel van Antwerpen gezonden, onder
kommando van Baron Chasse, die veel met hem op had en

( 21 )

hem in Februari 1832 noode zag vertrekken. Maar dit ver-
trek was noodzakelijk, omdat elders zijne diensten niet konde
ontbeerd Avorden ; den 14*^^" toch van die maand trad hij
aan het Instituut voor de Marine te Medemblik op als Hoog-
leeraar, belast met de directie van de studiën der kadetteu
voor het wapen der genie : eene benoeming, die eene, hem
zeker aangename, erkenning was van zijne groote verdien-
sten als onderwijzer. Hij bleef die betrekking waarnemen
tot Juni 1836.

Hij behoorde tot hen, die den 2 Ssten Maart 1832 het Meta-
len Kruis ontvingen. Zijn dienst in de Citadel liet hem ech-
ter nog tijd over voor wetenschappelijke studiën ; het was
hier, dat hij partij trok van het vroegere onderwijs van Poin-
SOT, en met behulp van de theorie der koppels den grond-
slag legde tot zijn onderwijs in werktuigkunde, zoo als dat
later in zijne leerboeken werd nedergelegd. Ook verschenen
er weder een paar verhandelingen van zijne hand.

In 1832 reeds gaf hij zijne verhandeling in het licht over
den wederstand van halken en ijzeren staven., derzelver veerkracht
in aanmerkirtfj nemende, die in 1852 een tweeden, op de
toenmalige hoogte der wetenschap bewerkten, herdruk beleefde.
In dezen arbeid werkte hij de theorie van Jacobus Beunoulli,
zoo als die door latere nauwkeurige proeven bevestigd was,
verder uit, en maakte haar geschikt voor het gebruik door
goede, steekhoudende regels af te leiden voor de praktijk,
en die ook op meer ingewikkelde gevallen toe te passen.
Later kwam hij nog meermalen op dit onderwerp terug;
zoo handelde hij bij het Kon. Instituut van Ingenieurs over
den wederstand van staven volgens W. H. Barlow, 1856/57;
over eene formule van J. G. Schwedler ter berekening van.
den wederstand van ijzeren staven., volgens de lengte gedrukt.,
1862/63, waarop hij 1864/65 nog eens terugkwam; over het
berekenen der dikte van cilindrische wanden., aan uitwendige
loodregte drukkingen onderioorpen., 1866/67; over den weder-
stand van cilinders eu ronde ligchamen tegev- zamendrukking.,
1869/70; en gaf hij beschouwingen omtrent de proeven van

( 22 )

Lagerhjelm met zioeedsch en engelsch ijzeren staven genomen^
1874 75- Reeds in 1861 was in de Verh. der Kon. Akad. v.
Wetenschappen een stuk opgenomen over den icederstand van
holle cylinders of buizen tegen inwendige normale drukkingen.

Een tweede arbeid volgde in 1834, VerTiandeling over de
gedaante der gewelven en de afmetingen hunner regtstanden:
afgeleid, uit de eerste gronden der Statica ; door eene eeniger-
mate gewgzigde voorstelling van de werking der wrijving
verklaart hg het groote voordeel verkregen te hebben, om
de berekening van haren invloed zeer gemakkelijk te maken.
Ook op dit onderwerp kwam h^ later bij het Kon. Instit.
van Ingenieurs terug in eene aanmerking op eene mededee-
ling over verdeeling van druk: bijdrage tot de Statica der bouic-
kunst {door J. van Strale>*), 1851 52.

6. Bij Kou. Besluit van 10 Juni 1836 werd de Kon.
Militaire Akademie te Breda weder opgericht, en toen werd
Delpeat wederom daaraan verbonden, ditmaal als 2'1<^ Kom-
mandaut^ onder generaal H. G. Seelig. Spoedig daarop,
17 Sept. 1836, werd kg bevorderd tot majoor-ingenieur (trak-
tement ƒ 3000). Yijf jaren later, 23 Aug. 1841, werd hij
zelf Kommandant der Milit. Akademie (traktement ƒ 4000);
en bij de nieuwe formatie van het kader dier Akademie,
19 Oct. 1843. werd hij daarvan afgevoerd en bij de staf
van het wapen der ingenieurs gedetacheerd; terwijl den 5^^°
November van dat jaar zijne bevordering tot luitenant-kolonel
(traktement ƒ 3400) en 2 Augustus 1852 tot kolonel (zonder
verhooging van traktement) plaats had. Tn dit zelfde jaar
trad hy af als Kommandant der Militaire Akademie. Een
zestiental jaren dus was Delpbat aan haar nauw verbonden
en heeft hij veel voor haar gedaan en gearbeid.

Vooreerst eenige leerboeken voor de kadetten der artillerie
en genie, behoorende tot den Wiskundigen Leer-Cursus aan
de Militaire Akademie. Wel was eerst het plan dezen te
laten lithographieeren, — en waren daartoe ook -reeds de
voorbereidende maatregelen genomen, — maar al spoedig werd
tot het drukken besloten ; hetgeen daarenboven nog het dub-

( 23 )

bel e voordeel gaf, dat die leerboeken ook buiten het militair
onderwijs gebruikt konden worden. En zoo geschiedde het
werkelijk: de leerboeken van dien wiskundigen cursus waren
zoo gedegen, zoo wetenschappelijk, zoo op de hoogte van
den vooruitgang, dat zij ook bij het onderwijs aan de Hooge-
scholen gretig werden opgenomen en gebruikt; en daaraan
waren de leerboeken van Delpraï voornamelijk schuld.

Zijne Beginselen der Statica en Hydrostatica^ 1840, cÜe in 1861
een derden druk beleefde; zijne Beginselen der Dynamica en
Hydrodynamica van dat zelfde jaar, waarvan evenzeer een der-
de druk in 1861 verscheen; zijne Beginselen der Werktuig-
kunde, 1842, met een derden herdruk in 1867 ; eindelijk zijne
Beginselen der Mechanica^ 1843, die een derden druk beleefde
in 1850; — men ziet het, hun gebruik overleefde de tegen-
woordigheid van den Kommandant — waren even zoo vele
modellen van leerboeken naar streng wetenschappelijke methode
en naar de eischen der beste paedagogiek bewerkt. De grond-
slag van deze leerboeken, zoude reeds gelegd zijn gedurende
het verblijf in de Citadel te Antwerpen. Zij hebben voor-
zeker bij het onderwijs aan de Militaire Akademie veel kwaads
voorkomen, ook toen daar later, wel niet geheel ten onrechte,
over te groote opeenhooping van leerstof werd geklaagd.

Nog leverde hij met Wenckebach eene Verzameling van
zoiskundige tafelen (waarvan herdruk in 1861).

Maar niet alleen voor het bewerken en zamenstellen dezer
leerboeken vond Delprat tijd; maar ook tot het leveren van
vele wetenschappelijke verhandelingen over zeer onderscheiden
onderwerpen, eerst aan het Kon. Nederlandsch Instituut,
daarop 'aan de Kon. Akademie van Wétenschappen, later
ook aan het Kon. Instituut van Ingenieurs.

Wat de theorie der werktuigkunde betreft, leverde hij in
de Verhandel, van het Kon. Ned. Inst. van 1840 een opstel
over de drukking van eenen last op zijne steunpunten voortge-
bracht, loanneer de steunpunten in eene regte lijn of in een
plat vlak gelegen zijn; terwijl hij in 1846 schreef over het in
rekening brengen van hoeveelheden hetoeging. Maar evenzeer be-
Jaakboek 1881. "

( 24 )

handelde hij de toepassing dezer theorie bi] werktuigen. Zoo
leverde hij aan het Kon. Ned. Inst. in 184G eene verhande-
ling over het gebruik van den knikarm hij de ronddraaijende
beweging van werktuigen; in 1849 over het overbrengen van.
draaijende bewegingen door raderen met schroefvormige tan-
den; waarop hij later in 1874/75 bij het Kon. Inst. van In-
genieurs terugkwam in een opstel over epicycloidale tandrade-
ren. In 1850 verscheen bij het Kon. Ned. Instituut eene
vergelijking van het zoogenaamde Paralellogram van Waït met
een later voorgestelde toestel, en in 1852 een opstel over eene
voorgestelde verbetering aan de tappen van kranen en aan de
taatsen van de spillen in loerktuigen.

Voor waterloopkunde leverde hij aan dat Instituut reeds in
1844 eene verhandeling over de loaterophrengst van de Archi-
medische schroef of Vijzel; maar zijn geliefkoosd onderwerp
was de waterstrooming in rivieren. Daaromtrent bevatten de
Verhandelingen van het Kon. Ned. Instituut een opstel over
het berekenen van de gemiddelde snelheid van waterstroomen, 1844,
en over het berekenen vcm de gemiddelde snelheid der loater-
stroomen uit hun verhang en de afmetingen van hunne dwars-
p7'oJile7i, 1850. Hieraan sluiten zich nog aan eene verhande-
ling over de betrekking tusschen de gemiddelde snelheid van het
water in rivieren en de werkelijke snelheid, door de Kon. Aka-
demie vaa Wetenschappen in 1856 opgenomen; en vervolgens
bg het Kon. Inst. van Ingenieurs een opstel over het bepcden
der middelbare snelheid in groote loatei'stroomen naar aanleiding
van het Rapport upon the Physics and Hydraulics of the Mis-
sissippi liiver ^-c. by Art. Humphreys a7id H. L. ABBorr,
1864/65, waarop hij later 1867/68 nog eens terugkwam;
eene Aanmerking naar aanleiding van eene verhandeling
van G. Hagelt over de beweging van het water in rivieren,
1868/69 ; over waarnemingen betrekkelijk stroomende loateren,
1869/70; over de afhankelijkheid tusschen de gelijktijdige
loaterhoogten op onze hoofdrivieren, 1871/72, waarover hy
1873/74 nogmaals handelde; over het meten van stroomsnel-
heid, 1873/74.

( 25 )

Nog leverde liij eene bijdrage tot de laudmeetkiinde, over
het herehenen van de secundaire triangulatien hij geodesische
waarnemingen,, opgenomen in de Verh. 1846 van het Kon.
Ned. Instituut.

In 1848 gaf liij met F. J. Sïamkart en G. J. Verdam
een Verslag over eene hrochure van den heer J. A. Scholten:
Gedachten over de loind- of stoomhemaling voor Polders. La-
ter gaf hij over dit onderwerp bij het Kon. Inst. van Inge-
nieurs iets over de iverking van het Stoomgemaal te Steenen
Hoek, 18G7;'68, waarop hij nog eens terugkwam, en later in
dat zelfde jaar handelde over de loerking van stoomgemalen
in het algemeen.

Ook in dit Breda'sche tijdvak ontbrak het hem niet aan
erkenning zijner verdiensten. Den 14'^"' October 1836 werd
hij benoemd tot lid der Eerste Klasse van het Kon. Neder-
laudsch Instituut; 8 Maart 1837 van het Noord-Brabandsch
Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, te 's Hertogeu-
bosch ; 18 Mei 1839 van de Hollaudsche Maatschappij der
Wetenschappen te Haarlem; 7 Augustus 1842 tot Comman-
deur van de Orde der Eiken Kroon; en 28 November 1844
ontving hij het onderscheidingsteeken voor langdurige dienst
met het cijfer XXX.

Bij de oprichting van het Kon. Instituut van Ingenieurs
te Delft, werd hij 13 Juni 1848 tot gewoon lid benoemd,
en in 1853 tot lid van het Bestuur; in 1854 werd hij Vice-
President, en bekleedde in 1860 en 1861 den Presidents-
zetel ; 13 Juni 1861 wferd hij tot Honorair Lid benoemd.
Seder 1865 trad hij op als medewerker aan het Jaarboekje
van het Instituut.

7. Keeren wij terug tot Delprat's betrekking als Kom-
mandant der Kon. Militaire Akademie te Breda. Hij was
daar volkomen op zijne plaats, en slaagde er uitnemend in,
om eene aangename verstandhouding en harmonie bij het
onderwijzend personeel te behouden. Hij bezocht getrouw des
avonds hunne gezellige bijeenkomsten, maar verscheen daar
nimmer voor dat hij eerst de eigen oefening iler kadetten had

( 26 )

bezoclit en ieders iDeziglieden had nagegaan ; ook keerde hi]
altijd stipt te 11 uren huiswaarts ter wille van de lessen, die
des niorsens te 7 uren een aanvang namen. Bleven de heeren
leeraars des morgens op hun docentenkamer in de Akademie
wat veel tijd wijden aan bijzondere gesprekken, dan verscheen
hij even met het horologie in de hand aan de deur; zijn
» goeden morgen, heeren" dreef dan ieder onmiddellijk stilzwij-
gend naar zijne taak. En niettegenstaande de Militaire Aka-
demie menigmaal met tegenwerking van hooger hand te wor-
stelen had, bleek daarvan nimmer iets aan anderen; de
Kommandant was ziehzelven altijd in hooge mate meester ;
het personeel der Akademie konde nooit anders denken, dan
dat alles op effene baan liej), zonder eenig vermoeden van de
ojikomende of verdwijnende wolken.

Eindelijk evenwel, bij het begin vnn den cursus 1852/53,
meende Delprat zijn ontslag als Kommandant der Militaire
Akademie en tevens zijn pensioen te moeten vragen ; dit laatste
op grond van zijn bijna veertigjarigen diensttijd bij Tiet militair
onderwijs, en het zestien jaar bekleeden der voornoemde be-
trekking. Zijne diensten werden echter, en terecht voorzeker,
op zoo hoogen prijs gesteld, dat, na eenige briefwisseling dien-
aangaande met den Generaal Nepveu, Voorzitter van de Spe-
ciale Commissie van Inspectie voor het Militair onderwijs, en
den Minister van Oorlog, Forstner vax Dasibenoy, zijn eerste
verzoek werd ingewilligd; en hij 1^ November 1852 zijn
eervol ontslag ontving als Kommandant der Militaire Akade-
mie. In plaats echter van gepensionneerd te worden, nam
Delpraï zijne benoeming aan tot lid van het Comité van
Defensie, en vestigde zich dientengevolge te 'sHage met
der woon..

Alzoo was zijn militaire loopbaan eigenlijk afgesloten, en
begon voor hem op zestigjarigeu leeftijd een nieuw leven.

8. Spoedig toch bleek het, hoe Delprat de algemeene ach-
ting en waardeering genoot, toen hij in 1854 tot lid der Tweede
Kamer werd benoemd, en den 8^*<^" Juli als zoodanig zitting
nam; hij bleef dit tot den zomer van het jaar 1862.

( 27 )

Dit was voor hem eea geheel nieuwe werkkring, maar toch
bleef hem nog tijd over voor velerlei andere bemoeino-en.

In 1856 werd in de Kon. Akademie van Wetenschappen
het wenschelijke betoogd, om te geraken tot eene geschiedenis
vau den Waterstaat hier te lande, en werd daaromtrent eene
commissie benoemd, Delpiiat en Stoum Buysing; maar deze
zoo belangrijke zaak, aan zulke juist geschikte deskundio-e
handen toevertrouwd, stuitte bij de Regeering af op geldelijke
bezwaren.

Toen in 1855 de Hoofd-Commissie tot het Geologisch On-
derzoek van Nederland, wegens de in haren boezem ontstane
geschillen, moest worden ontbonden, behoorde Delprat, met
J. VAN DER Hoeven, Harting en W. Vrolik tot de, den
29sten April 1855 door de Kon. Akademie der • Wetenschap-
pen benoemde, commissie, die dien boedel (onder benefice van
inventaris) aanvaardde, en in. haar Rapport van 23 Februari
1856 voorstellen deed omtrent diens bestemming. In het be-
ging van 1857 werd door den nieuwen Minister van Bin-
nenlandsche Zaken, van Rappard, aan diezelfde heeren noo-
eens opgedragen om, buiten alle persoonlijke consideratien
om, — die vroeger tot groote behoedzaamheid in het advies
genoopt hadden, — de beste maatregelen te beramen, om van
de bijeenverzamelde bouwstoffen, in zooverre die bruikbaar
waren, het meest mogelijke nut te trekken. Aan die bemoein-
gen zijn wij de Geologische Kaart van Nederland door Staring
verschuldigd.

Dén 28s'^6" Juli 1856 werden Delprat en van Rees door
de Kon. Akademie van Wetenschappen benoemd als Rappor-
teurs over eene aanvraag van de Regering omtrent het stellen
van bliksemafleiders. Hun Rapport verscheen 20 September
1856. In het einde van 1858 werd andermaal dit punt bij
de Kon. Akademie van Wetenschappen ter sprake gebracht,
ingevolge een adres van Gedeputeerde Staten van Noord-
Holland, nopens het plaatsen van bliksemafleiders op het Ge-
sticht Meerenberg. Ook toen werd Delprat in de commissie
benoemd met van Rees en Buys Ballot. Hun Rapport van

( 28 )

9 Januari 1859 gaf aanleiding tot het uitbreken van het be-
kende hevige onweder, waaruit het echter ongedeerd te voor-
schijn trad, zonder van het verzengende vuur der tegenstanders
geleden te hebben.

In December 1857 werd aan Delprat en F. W. Conrad
een onderzoek opgedragen naar de verzakkingen te Nijmegen.
Zij brachten daarover aan de Kon. Akademie een uitvoerig
Rapport uit in 1*^58; maar verloren deze belangrijke zaak
niet uit het oog, getuige de zes vervolgen op dit Rapport
in 1860, 61, 62, 63, 65 en 66.

In Juni 1858 behoorde hij tot eene couimissie, om aan de
Koninklijke Akademie te Delft het eindexamen af te nemen
voor aanstaande Oost-Indische ambtenaren, 1*= en 2fi klasse-
Twee jaren later werd zijn advies ingeroepen bij de uitba-
kening van het ware Noorden, zonder behulp van sterrekun-
dige waarnemingen, in den driehoek tusschen Emden, Mid-
wolde en Leer; een onderzoek, reeds indertijd door vatst Swinden
en Olbet?s ingesteld, maar door hen slechts tot eene gemid-
delde uitkomst gebracht.

Maar niet alleen van Rijkswege werden zijne diensten ge-
vraagd ; ook verschillende gemeente- en andere besturen wisten
van zijne uitgebreide kennis en onbekrompen welwillendheid
voordeel te trekken.

Zoo was hem in December 1854 door Curatoren van het
Gymnasium te Leiden een onderzoek opgedragen naar het
wiskundig onderwys aan die inrichting.

. Den 14^^<^" April 1854 had hij de benoeming aanvaard in
de commissie van toezicht bij de oprichting der Industrie- en
Handwerkschool te 'sHage.

In 1862 herhaalde hij zijn verzoek om pensioen, en ver-
kreeg dit den 14''^" September (ten bedrage van ƒ 2400),
op welken datum hij tevens benoemd werd tot Commandeur
van den Nederlundschen Leeuw.

Inmiddels was hij den 29*'^'-'" Maart 1858 tot Generaal-
Majoor bevorderd op non activiteits-tractement van Kolonel,
en was hij den 27*''^'^" Juni 1861 ter gelegenheid van het

( 29 )

225-jarig bestaan der Utreclitsclie Hoogescliool tot Doctor in
de Wis- en Natuurkunde benoemd, een titel, dien M] steeds
toonde zeer op prijs te stellen. Den 10^^<^" Augustus 18G3
werd bij Lid Consultant vau bet Bataafscb Genootscbap te
Rotterdam, en 20 December van dat jaar rustend lid van de
Kon, Akademie van Wetenschappen.

In dit tiental jaren gaf bij in vele verbandeliugen de proe-
ven van zijne werkzaambeid op vt^etenscbappelijk gebied.

In 1855 verscbeen in de Verbandeliugen der Kon. Aka-
demie van Wetenscbappen zijn stuk over het evenivigt op het
hellende vlak, als de krachten niet in een vlak gelegen zijn.
Bij bet Kon. Instituut van Ingenieurs gaf bij eene Aanmer-
kitig op eene mededeeling over draaijende iorijving,lSb\/^2, en
over de spanning tusschen de deelen van een zwaar touio of
kabel, verticaal in het water nedergelatev , 1857/58. Nevens
deze onderwerpen van tbeorie, bandelde bij in 1859, met
betrekking tot toepassing, bij dit Instituut over de berekening
van de afmetingen van traliebruggen; waaraan zicb later aan-
sloten twee opstellen, bij de Kon. Akademie bebandeld, over
het bepalen der krachten door de belastiwj der traliebruggen
in de deelen van de liggers ontwikkeld, 1863, en over den
wederstand van de horizontale koppeling der trcdieliggers bij
spoorwegbruggen tegen zijdelingsche uitbuiging, 1865.

Verder sprak bij bij liet Kon. Instituut van Ingenieurs
over den afstand der steunpmden voor de metaaldraden bij
elektrische telegrafen, 1852/53 ; gaf een Bijvoegsel op eene mede-
deeling van J. A. Blakely over het vervaardigen van geschut,
1859/60; en een Verslag omtrent eenige proefnemingen met
Javaansche houtsoorten, 1854/55.

Wat waterloopkunde betreft, sprak bij bij bet Kon. Insti-
tuut van Ingenieurs 1851/52 tweemaal over den afvoer van
uitwaterende sluizen; in 1853/54 over de berekening van het
idtlozend vermogen van sluizen naar aanleiding van de waar-
nemingen van den ingenieur P. Cock; en gaf 1855/56 een
Verslag over de proeven, genomen te Honswijk, tot het bepa-
len van het vermogen van overlaten; later volgde hierop een

( 30 )

opstel over eene benaderde formule tot liet berekenen van den
waterafvoer in kanalen en zouter afleidingen, 1860, bij de Kon.
Akadeinie van Wetenschappen. Nog handelde hij bij het
Kon. Instituut van Ingenieurs in 1860/61 over een ontwerp
van Caligny tot besparing van sehutioater bij het schutten van
vaartuigen in kanalen; terwijl hij reeds 1854/55 gegeven had
opmerkingen naar aanleiding van de bedenkingen van A. Greve
omtrent de beoordeeling der pr ij santiv oorden over de doorgra-
ving van Holland op zijn smalst.

9. Nu Delprat op 69jarigen leeftijd zijn pensioen ver-
kregen had, was hij daarom evenwel nog geen rustend lid
der maatschappij geworden ; hij bleef steeds voortgaan vol-
ijverig met zijn tijd te woekeren.

Den 22st.erL Augustus 1862 werd hij door Thorbecke be-
noemd tot voorzitter een er commissie, bestaande uit Storm
BuYsiyo en de Bordes, om de plans en bestekken te onder-
zoeken voor den bovenbouw der spoorwegbruggen te Zutfen
en te Venlo, door de firma Harkort te Keuleu ingediend.
Dit onderzoek, dat op eene versterking van den bovenbouw
uitliep, en de latere besprekingen met die aannemers en met
de Commissie voor de staatsspoorwegen was een werk van
grooten omvang, dat eerst in Maart 1863 zijn beslag erlangde.

In het begin van 1864 bracht hij, als voorzitter, met
Beijerinck en RijsteIiborgh een rapport uit omtrent het
Dok te Willemsoord.

Den 29sten December 1866 werd hij, als de daartoe bij
uitnemendheid geschikste persoon, tot voorzitter benoemd van
eene Commissie, bestaande uit zeven hoofdofficieren en drie niet
militaire leden, om na te gaan, welke middelen zouden dienen
te worden aangewend om de ergerlijke tooneelen te voorko-
men, die in de laatste jaren gedurig aan de Kon. Mihtaire
Akademie hadden plaats gevonden, en zich toen in die dagen
op nieuw hadden herhaald, — en in verband daarmede de
noodige voorstellen te doen, om de thans bestaande grond-
slagen ter opleiding en vorming van toekomstige officieren
aan die inrigting te verbeteren. Uit den uitslag van den

( 31 )

arbeid van zoo teederen aard dezer commissie bleek het, dat
Delprat niet blindelings vasthield aan hetgeen hij indertijd
zelf had ingevoerd en bestendigd, maar dat hij gaarne wilde
partij trekken van het goede in de nieuwe richting der zaken,
met name van het sedert dien tijd ingevoerde Middelbaar
Onderwijs. Het rapport dezer commissie gaf dan ook aan-
leiding tot de geheel nieuwe regeling van 1869. En ook
naderhand, bij het opmaken van de instructiën voor den
directeur en voor de leeraren aan de Militaire Akademie, in
het najaar van 1870, werd van zijne veeljarige ondervinding
met goed gevolg een gretig gebruik gemaakt.

Behalve deze werkzaamheden voor het vaderland, werd
nog door Gemeentebesturen zijne hulp herhaaldelijk en niet
te vergeefs ingeroepen.

Den Isten Oktober 1866 werd hij tot lid benoemd van
de Commissie van Toezicht op het Middelbaar Onderwijs te
'sHage, waarin hij werkzaam bleef tot 2 September 1873.

In .1867 werd nog door het Gemeentebestuur van 'sGra-
venhage zijn advies ingeroepen omtrent de Concessiën voor
den aanleg van eene Duinwaterleiding, toen zich daarbij
bezwaren hadden voorgedaan ten gevolge van het uitsluiten
van gelijktijdige levering aan andere gemeenten. Het door
hem ingeleverde Happori werd spoedig^ daarna gevolgd door
een Nader A dvies ter wederlegging van de gerezen bezwaren
en bedenkingen. Bij Raadsbesluit van 80 Juli 1867 werd
hem voor dezen arbeid een zilveren beker aangeboden.

In Maart 1867 werd hij door den Gemeenteraad van Utrecht
benoemd in eene commissie wegens een ongeval, dat aan
den in aanbouw zijnde gashouder overkomen was; den 12'^^^"
Mei werd door hem met Wolfson en Lebret daarover een
rapport uitgebracht.

Den 12'^'eii November 1868 werd hem door den Gemeenteraad
van Rotterdam een onderzoek opgedragen omtrent de plannen
en ontwerpen eener drinkwaterleiding. Den 23'^^" Augustus
1869 ontving hij daarvoor den dank van het Gemeentebe-
stuur benevens een fraaieu zilveren schotel.

32 )

8 Oktobf^r 1869 eindolijk werd hom door den ?Ta,arr=!chen
Gemeenteraad een ontwerp ter verbetering van het rioolstel-
sel aldaar ter beoordeeling toegezonden.

En hiermede is de groote lijst van zijne veelvuldige en
veelomvattende werkzaamheden ten voordeele van het Kijk
en de publieke zaak ten einde: hij was nu 7G jaren. Alleen
als lid van de directie van de Weduwen- en Weezenkas voor
de officieren van de Landraagt verkreeg hij eerst den 21s'<^"
Juli 1875 zijn ontslag, na eene toewijding van dertien jaren.

Maar met zijne wetenschappelijke werkzaamheid was het
nog niet gedaan: men vindt dit alles in de werken van het
Kon. Instituut van Ingenieurs.

Tot de toegepaste werktuigkunde behooren nog zijn onder-
zoek in hoe verre hrufjliggerH over meer dan eene opening door-
loopend te verkiezen zijn hoven afzonderlijke liggers voor elle
opening, 1862 63 ; iets over ijzeren rollen hij hruggen in dat
zelfde jaar, en o?;!?/* Biiessp:'s herelening van hrugliggers, 1865/66 ;
vervolgens over de zamenstelling van kapgehindten, 1870/71,
en over wrijrAng uraderen aan de assen der spoorwagens, 1873/74;
eindelijk zijne Beschomoing over het medegedeelde, heireffende
het vervoermiddel Gentri f er e (de Quay), 1866/67.

In technologie sprak hij over de chenmche wer'.ing, weUe
/.operen houten op lumt uitoefenen, 1864. 65, en over het Likrnuii-
stelsel, 1871/72.

Zijne opmerkingen over h,et zien door kijkers, 1863/64, be-
hooren bij de Geodesie te huis.

Maar met voorliefde bewoog hij zich op het gebied van
het water. In 1870/71 sprak hij over eene onjuiste toepas-
sing van een hydrografiscji grondheginsel; in 1868 69 over
het herekenen van de werking der golfslagen; waarop hij in
het volgende jaar nog tweemaal terugkwam, over de werking
van den golfsla/j en nog eens in zijn Bijvoegsel op een opstel
over de grootste werking der golven. Vervolgens gaf hij eene
Aanteekening op P. A. Korevaar's verhandeling over schep-
raderen m,et gehogen schoepen, 1869/70, en Aanteekening op
mededeelingen van P. A. Korevaab, over wateropvoeringswerk-

( ^>^ )

t'dfjp.n, 1870/71. Dan komt /ijn opstel over het in rekeninff
hrevcien van dm wedemtnnd der palen onder de sbmfondee-
rinrjen. fef/ni Iirf oppcr.'<en {naar aaniAdincf van eene verhande-
lw() van J. Rtrootman), 1 8G3/G4 ; benevens eene ylfw)<e<?/rm?'r?.7
op Delocre's verhandelwfj over den vorm van de dwarsdoor-
snede voor groote gemetselde stuwdammen van vergaarkommen^
1870/71, en liet /'appori ter heoordeeling van het wetsontwerp
tot herstel van het Dok Willemsoord. Ten slotte iets over
het in heweging raken vam grint, zand en slib, 187 '6/ 7i, en oyer
den invloed der digting van het kanaal van St. Andries op
den waterstand, van de Waal tiLssclien Ilulhuizen en Bommel,
1875/76.

En dit was de laatste arheid van den 82jarigen man.

In zijne laatste levensjaren verloor hij zijn gezichtsvermo-
gen en werd hij door twee fainilieleden verzorgd, totdat hij
den 15'len Mei 1880 overleed.

Deze vluchtige, oppervlakkige schets moge u Dkt.i'K.at lier-
in nerd hebben, als een lid dezer Akademie, die haar altijd
ten dienste stond, ook al waren nan zijne werkzaamheden
bezwaren en verdrietelijkheden verbonden ; als een grondig
beoefenaar der wetenschap, van onvermoeiden ijver en uit-
gebreide kennis, die daarvan een nuttig gebruik maakte in
de theorie zoowel, als voornamelijk bij de toepassing; —
als een militair paedagoog, die veel heeft tot stand gebracht,
en het leger ten hoogste aan zich heeft verplicht; — als
een ijverig en welgezind burger, waarop men altijd rekenen
konde, waar het een belang van l»j,jk of Gemeente gold ; —
als een man, die in den loop van zijn leven, meermalen,
en nog wel op gevorderde jan-n, in zeer verschillende toe-
standen gebracht, voor zijne taak berekend bleek te zijn, en
deed wat zijne hand vond om te doen. Dra/pRAT was ge-
trouw aan het devies van zijn geslacht TasrJi.e tans tarhe.

( 34 )

LIJST VAN WERKEN EN GESCHRIFTEN VAN
I. P. DELPRAT.

Werken.

1821. Verhandeling over de zijdelingsclie drukking der aarde
tegen bekleedingsmuren en beschoeijingeu, mitsgaders
over de voordeeligste afmetingen en inrigting dezer mu-
ren en beschoeiiingen. Delft, P. de Groot. 1821. 8^.
(VI), 137 blz., 1 pi.

1825. Antwoord op de Prijsvraag » Welke vorderingen heeft
de aanval en de verdediging der sterke plaatsen ge-
maakt sedert, het beleg van 'sHertogenbosch in den
jare 1629." Delft, 1825. 8». IV, 368 blz.

1826. Verhandeling over de baan der voortgeworpene lig-
chamen, den tegenstand der lucht in aanmerking ne-
mende, benevens toepassingen op het berekenen der
schoots- en worpsverheden van het Nederlandsch ge-
schut. Delft, P. DE Groot. 1826 8^ (VIII), 120 blz
12 Tafels.

1826. ScHARNHORST Militair zakboek. Door Seelig en Delprat.

1832. Verhandeling over den wederstand van balken en yze-
ren staven, derzelver veerkracht in aanmerking nemende,
naar aanleiding der latere theoriën en proeven. Breda,
Broese & CO. 1832. 8». IV, 123 blz. 1 pi.
2''e Druk. Breda. ld. 1852. 80. IV, 129 blz. 1 Ta-
bel. 1 pi.

1834. Verhandeling over de gedaante der gewelven, en de af-
metingen hunner regtstanden, afgeleid uit de eerste
gronden der statica. 'sHage, Gebr van Cleef. 1834. 8^.
(Vm), 216 blz. 3 pi.

1840. Beginselen der Statica en Hydrostatica voor de kadetten

( 35 )

der artillerie en genie. Breda, Van Gulick en Her-
mans. 1840. 80. (IV), 302 blz. 2 Tab. 5 pi
3^10 Druk. Breda, 1861. 321 blz. 4 pi.
1840, Beginselen der Dynamica en Hydrodynamica voor de
kadetten der artillerie en genie. Breda, Broese & C^.
1840. 80. (IV), 205 blz. 2 pi.
3''e Druk. Breda, 1861.

1842. Beginselen der Werktuigkunde voor de kadetten der
artillerie en genie en van den waterstaat. Breda, 1842.
(IV), 206 blz 9 pi.

2<le Druk. Breda, 1855.
3de "Druk. Breda, 1867
1 843. Beginselen der Mechanica voor de kadetten der artillerie
en genie. Breda, 1843.

2de Druk. Breda, 1848. 80. (IV), 476 blz. 6 pi. .
3de Druk. Breda, 1850.

1843. Verzameling van Wiskundige Tafelen voor de kadetten
van alle wapeuen. Breda, Broese & CO. 1843. 8", (Door
I. P. Dei.prat en Wenckebach). '(330) blz.

2de Druk. Breda. ld. 1861.

1849. Over de drukkingen of botsingen die de affuiten onder-
gaan bij bet afbranden. Breda, 1849. 8**.
2de Druk. Breda, 1852.
? Over de drukking van aarde tegen bekleedingsmuren,
benevens ontwikkeling der voornaamste formulen voor
de afmetingen dezer muren.
2de Druk. Breda, 1861.
3de Druk. Breda, Broese & 0°. 1872. 30 blz. 1 pi.

1867. Rappoit over de aanvragen van de Concessie voor het
aanvoeren van drinkwater te 'sGravenbage. 'sHage,
1867. 80. 147 blz.

1867. Nader advies omtrent de aanvragen tot concessie voor
bet aa-.ivoeren van Drinkwater te 'sGraveahage, opge-
maakt naar aanleiding der bezwaren en bedenkingen
tegen bet eerste advies ingebragt. 'sHage, 1867 80,
14 blz.

( 36 )

Koninklijk Nederlandsch Instituut. Eerste Klasse.

1840. 40. N. Verh. Over de drukking van eeuen last op zijne

Dl. VIII. steunpunten voortgebracht', wanneer de

steunpunten in eene regte lijn of in een

plat vlak gelegen zijn. 49 blz.

1844. 40. N. Verh. Over de wateropbrengst van de Arclii-

Dl. X. medische Schroef of Vijzel. 23 blz.
1844. 40. N. Verh. Over het berekenen van de gemiddelde

Dl. X. snelheid van Waterstroomen. 50 blz.
1846. 4*^. N. Verh. Over het berekenen van de Secundaire
Dl. XIT. Triangulatien bij Geodesische Waarne-
mingen. 16 blz.
1846. 4^. N. Verh, Over het gebruik van den Knikarm bij
Dl. XII. de ronddraaijende beweging van Werktui-
gen. 26 blz.
1346. 40. N. Verh. Over het in rekening brenoren van hoe-
Dl. XII. veelheden beweging. 25 blz.

1849. 4°. Verh. 3*^11. Over het overbrengen van draaijende be-

Dl. 2. wegingen door raderen met schroef vor-
migen tanden. 24 blz

1850. 4'\ Verh. S'^R. Over het berekenen van de gemiddelde

Dl. 3 Snelheid der Waterstroomen uit hun ver-
hang en de afmetincfen vaa hunne dwars-
profilen. 20 blz.
1850. 4*^. Verh, 3^ R. Vergelijking van het zoogenaamde Pa-
Dl. 3. rallelogram van Watt met een later voor-
gestelde toestel. 16 blz.
1852. 8*^. Tijdschr. Over eene voorgestelde verbetering aan
Dl. V. de tappen van kranen en aan de taatsen
van de spillen in werktuigen. 12 blz.
1 pi.

{ 37 )

Koniyiklijke Akademie van Wetenschappen^ Afdeelimj
Natuurkunde.

1855. 40. Verhandel.

Dl. 2.

1856. 40. Verhandel.

Dl. 3.

1860. 80. Versl. en Med.
Dl, 10.

1862. 80. Versl. en Med.

Dl. 12.

1863. 80. Versl. en Med.

Dl. 15.

1865. 80. Versl. en Med.
Dl. 17.

Over het evenwicht op het hellende
vlak, als de krachten niet in een
vlak gelegen zijn. 14 blz.
Over de betrekking tusschen de ge-
middelde snelheid van het water in
rivieren en de werkelijke snelheid.
71 blz. 9 pi.

Over den wederstand van holle cy-
linders of buizen tegen inwendige
normale drukkiugen. 18 blz,
Over eene benaderde formule tot het
berekenen van den waterafvoer in
kanalen en wateraüei dingen. 20 blz.
Over het bepalen der krachten door
de belasting der Tralie-bruggen in
de deelen van de liggers ontwik-
keld. 46 blz 1 pi.
Over den wederstand van de hori-
zontale koppeling der Tralie-liggers
bij spoorwegbruggen tegen zijdeliug-
sche uitbuigiug. 46 blz.

Rapporten,

1848. 80. 'i^ijdschrift.
Dl. II.

Met F. J. SïAMKART en G. J. Verdam.
Verslag over eene brochure van den
Heer J. A. Scholten. Gedachten over
de wind- of stoombemaling voor pol-
ders. 32 blz.

( 38 )

1856. 80. Versl. en Meel. Met J van der Hoeven, P. Harting
J)\. 5. eu W. ViiOLiK. Verslag en Ontwerp

Antwoord in zake de werkzaamhe
den van de Hoofdcoramissie voor het
Geologiscli onderzoek van Nederland.
19 blz.

1856. 80. Versl. en Med. . Met R van Rees. Brief aan den
Dl. 5. Minister van Oorlog over de rebels

bij het stellen van bliksemafleiders,
13 blz.

1858. go. Versl. en Med. Met F. W. Conrad. Verslag over de

Dl. 8. verzakking te Nijmegen 14 blz. 2

pi. 3 tab.

1860. 80. Versl. en Med. Dl. lü. Eerste vervolg. 6 blz.

1861. 80. Versl. en Med. Dl. 12. Tweede vervolg. 7 blz.

1862. 80. Versl. en Med. Dl. 13. Derde vervolg. 32 blz.

1863. 80. Versl. en Med. Dl. 15. Vierde vervolg. 8 blz.

1865. 80. Versl. en Med. Dl. 17. Vijfde vervolg. 7 blz. 3 pi.

1866. 80. Versl. en Med. Dl. 18. Zesde vervolg. 22 blz. 1 pi.

1859. 80. Versl. en Med. Met van Rees en Buys Ballot.

Dl. 8. Rapport over een adres van Gedepu-

■ teerde Staten van Noord-Holland over

het stellen van bliksemafleiders. 8 blz.

Jxovinklijk Instituut van Inyenieurs.

U.V. 51 52, blz. 127, 128. Aanmerking op eene mededee-

ling over verdeeling van druk :
bijdrage tot de statica der bouw-
kunst (door J. VAN Stralen).

TJ. V. 51/52, » 128. Aanmerking op eene mededee-

liug over draaijende wrijving
(van J. VAN Stralen).

( 39)

Xot, 51 52, blz. 98, 166. Over den afvoer van uitwate-

rende sluizen.

Verh, 5253, . " A1 — Ó7. Over den afstand der steunpun-
ten voor de metaaldraden bij
elektrische telegrafen.

Xot. 53 54, » 28 — 43. Over de berekening van het uit-

lozead vermogen van sluizen naar
aanleiding van de waarnemin-
gen van den Ingenieur P. C.ock.

Not. 54^55, » 163, 164. Verslag omtrent eenige proef-
nemingen met Javaansche hout-
soorten.

Not. 54 55, 2> 166- 171. Opmerkingen naar aanleiding

van de bedenkingen van A.
Greve, omtrent de beoordeeling
der prijsantwoorden over de door-
graving van Holland op zijn
smalst.

Verh. 55 56, » 5 — 16. Verslag eener Commissie over

de proeven, genomen te Hons-
Tvijk, tot het bepalen van het
vermogen yan overlaten.

Xot. 56 57, » 89. Opmerkingen omtrent den we-

derstand van staven, volgens W.
H, Baelow.

Xot. 57,58, » 215, 216. Over de spanning tusschen de

deelen van een. zwaar touw of
kabel vertikaal in het water
nedergelaten (door HoiiEESHAii
Cox).

Verh. 59, 60, .> 24 — 27. Over de berekening van de af-
metingen van traliebruggen (naar
vo>- Kate>-).

U.V.59, 60, » 134, 135. Bijvoegsel op eene mededeeling

van T. A. Blakely over het
vervaardigen van geschut.

Jaasboëe. 1881.

( 40 )

Not. 60/61, blz. 187 — 189. Over een ontwerp van Caligny

tot besparing van seliutwater
bij bet scbutten van vaartuigen
in kanalen.

Not. 62/63, » 116—121. Over eene formule van I. G.
zie ScHWEDLEE ter berekening van

Not. 64/65, » 178 — 181. den wederstand van ijzeren sta-
ven volgens de lengte gedrukt.

Not. 62/63, » 174—212. Onderzoek, in hoeverre brug-

Kggers over meer dan eene ope-
ning doorloopend te verkiezen
zgn boven afzonderlijke liggers
voor elke opening.

Not. 62/63, » 223—225, Over ijzeren rollen bij bruggen.

'Not. 63/64, » 83, 84. Over bet zien door kijkers.

Not. 63/64, » 186 — 195. Over het in rekening brengen

van den wederstand der palen
onder de sluisfonderingen tegen
het oppersen; naar aanleiding
van eene verhandeling van J.
Strootman.

Verh. 64/65, » 60 — 74. Over het bepalen der middel-
zie 5 pi. bare snelheid in groote water-

Not. 67/68, » 218, 219. str9omen naar aanleiding van

het Rapport upon the Physics
and Hydraulics of the Missis-
sipi River &c. by Art. Hümphreys
and H. L. Abbott.

Not. 64/65, » 95, 96. Over de chemische wérking,

welke koperen bouten op het
hout uitoefenen.

Not. 65/66, » 28, 29. Over Bresse's berekening van

brugliggers.

Not. 66/67, » 64 — 67. Beschouwing over het medege-
deelde betreffende het vervoer-
middel centrifère (de Quay).

( 41 )

Not. 66/67, blz. 314—316. Over het berekenen der dikte

vau eilindrisclie wanden, aan
uitwendige loodrechte drukkin-
gen onderworpen.

Verh. 66/67, » 116 — 122. Rapport eener Commissie ter

beoordeeUng van het wetsont-
werp tot herstel van het Dok
te Willemsoord.

Not. 67/68, » 76, 77. Over de werking van het Stoom-
149 — 158. gemaal te Steenen Hoek,

Not. 67/68, » 216^218. Over de werking van stoomge-
malen in het algemeen.

Not. 68/69, » 223—228. Over het berekenen van de

werking der golfslagen.

U.V. 68/69, » 93. Aanmerking naar aanleiding

van eene verhandeling van G.
Hagen over de beweging van
het water in rivieren.

Not. 69/70, » 17 — 19. Over den wederstand van cilin-
ders en ronde ligchamen tegen
I zamendrukking.

Not. 69/70, » 36 — 38, 95. Over de werking van den golfslag.

Tgdschr. 69/70, » 58 — 74, Aanteekening over eene alge-

meene theorie van bekleedings-
muren.

Tgdschr. 69/70, » 152 — 158. Over waarnemingen betrekkelijk

stroomende wateren.

Tgdschr. 69/70, » 172 — 176, Bijvoegsel op een opstel over de

grootste werking der golven.

Tijdschr. 69/70, » 245, 246. Aanteekening op P. A. Kore-

vaar's Verhandeling over schep-
raderen met gebogen schoepen.

Not. 70/71, » 26—30. Over de zamenstelling van ^ze-

ren kapgebindteu.

Not. 70/71, » 106. Over eene onjuiste toepassing van

een hydrografisch grondbeginsel.

( 42 )

Tgdsclir. 70/71, blz. 116. Aanteekening op mededeelingen

van P. A. KoREVAAR over wa-
teropvoeringswerktuigen.
Tydschr. 70/71, » 218— 221. Aanteekening op Delocre's ver-
handeling over den vorm van de
dwarsdoorsnede voor groote ge-
metselde stuwdammen van ver-
gaarkommen.
Not. 71/72, » 17—25. Over de af hankelijkheid tusschen
Tgdschr. 73/74, » 1 — 12. de gelijktijdige waterhoogten op

onze hoofdrivieren.
Not. 71/72, » 86—88. Over de theorie van de drukking

der aarde tegen bekleedingsmu-
ren van Dr. G. JIagen.
Not. 71/72, » 131, 132. Over het LiERNUR-stelsel.
Tydschr. 73/74, » 15 — 27. Over het in beweging geraken

van grint, zand en slib.
Not. 73/74, » 86. Over het meten van stroomsnel-

heid.
Tydschr. 73/74, » 363, 364. Wrijvingsraderen aan de assen

der spoorwagens.
Tijdschr. 74 75, » 36 — 47. Beschouwingen omtrent de

proeven van Lagerhjelm met
zweedsch en engelsch ijzeren sta-
ven genomen.
Tijdschr. 74/75, » 153— 156. Epicycloidale tandraderen.
Not. 75/76, » 21-30. Invloed der digting van het ka-
Tijdschr. 75/76, » 85. naai van St. Andries op den wa-

terstand van de Waal tusschen
Hulhuizen en Bommel.

JAARBOEK

VAN DE

KOI^IÏTKLIJKE AKADEMIE

VAN

WETENSCHAPPEN

GEVESTIGD

AMSTERDAM,

>i V- VORK
BOTANtCAL

e*3

"~" AMSTERDAM,

^ JOHANNES MULLER.

INHOUD.

IJlarlz.

Staat van de k.oninkxijke akademie van wetenschappen

OP DEN 29steu APRIL DES JAARS 1882 II.

Alphapetische lijst der gewone leden, correspondenten
in de overzeesche bezittingen van het rijk en btjiten-
landsche leden van de koninklijke akademie van we-
tenschappen, sedert hare oprichting in 1851 ... . x.

Lijst der binnen- en btjitenlandsche akademiën, geleerde
genootschappen en instellingen, waarmede de konink-
LIJKE akademie VAN WETENSCHAPPEN DOOR RUILING DER

uitgegeven werken in verbinding is xxii.

Reglement voor de koninklijke akademie van weten-
schappen XXXV,

Reglement van Orde voor de Afdeeliug Wis- en Natuur-
kundige Wetenschappen XLI.

Reglement van Orde voor de Afdeeling Taal-, Letter-, Ge-

scliiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen XLIX.

Bericht omtrent wijzigingen in de algemeene bepalingen van

de reglementen van orde LX.

Vrijdom van Briefport LXm.

Programma certaminis poetici ah academia regia disciplinarum
Neerlandica ex legato HoeufFtiano inauuumMDCCCLXXXII
indicti LXIV.

Pro CES- VERBA al van de vereenigde vergadering der beide

AEDEELINGEN DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETEN-
SCHAPPEN LXvii.

Bladz.

Inleiding LXIX.

Proces-Verbaal van de Vereenigde Vergadering der beide Af-
deelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen,
gehouden den 29sten April 1882 ' . . . LXXI.

Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie

aan Z. M. den Koning LXXH.

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen

Secretaris over het jaar 1881 — 1882 gehouden beheer . . XCIII.

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1881 — 1882 gehouden beheer van
het legaat Hoettfft XCIX.

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1881 — 1882 gehouden beheer van
het Fonds voor de Leeuwenhoek-Medaille C.

Memorie van Toelichting bij de Rekening en Verantwoording

van den Algemeenen Secretaris . C.

Verslag over het gehouden beheer Cl.

Begrooting van Inkomsten en Uitgaven, gaande van 1° April
1882 tot ulto. Maart 1883 CII.

Verslag van den Heer L. Ph. C. van den Bergh, namens
de Charter-Commissie CIII.

Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Penning-
kabinet CIV.

Verslag over den staat der Bibliotheek van de Koninklijke
Akademie van Wetenschappen , CV.

Overgang van den voorrang der Akademie op de Afdeeling
Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Weten-
schappen CVII.

Levensschets van Carel Johannes Matxhes, door D. Bie-
BENS DE Haan 1.

Levensschets van Jan van Geuns, door B. J. Stokvis . . 15.

Levensschets van Mr. J. E. Goudsmit, door Mr. A. A. de

PiNTO 65.

Levensschets van Dr P. A Bergsma, door J. A. C. Or-
DEMANS 98.

JSJ AAMLIJST

DER

GE^X^pNE LEDEN,
CORRESPONDENTEN

IN DE OVEEZEESCHE BEZITTINGEN VAN HET RIJK

BUITENLANDSCHE LEDEN

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN.

Jaarboek 1883.

STAAT

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

OP DEN 29sten APRIL DES JAARS 1882.

BESTUUR DER AKADEMIE

gedurende het Akademiejaar vau 29 April 1882 tot
28 April 1883.

ALGEMEENE VOORZITTER,

C. W. OPZOOMER.

ALGEMEENE SECRETARIS,

C. A. J. A. OUDEMANS.

Afdeeliiig voor de Taal-., Letter-^ Geschiedkundige en
Wijsgeerige Wetenschappen,

VOORZITTER,

C. W. OPZOOMER.

ONDER-VOORZITTER,

S. A. NABER.

SECRETARIS,

J. C. G. BOOT.

'Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen.

VOORZITTER,

F. C. DONDERS.

ONDER-VOORZITTER,

T. PLACE.

SECRETARIS,

C. A. J. A. OUDEMANS.

Afdeeling voor de Tacd-^ Letter-^ Geschiedkundige en
Wijsgeerige Wetenschappen.

Gewone Leden.

R. p. A. DOZY, te Leiden.

M. DE VRIES, te Leiden.

w. j. A. JONCKBLOET, te 's Grcivenhage.

j. DE WAL, te Deventer.

c. w. OPZOOMER, te Utrecht.

G. DE VRIES AZ., tc 's Gravenhagc.

M. H. GODEFROi, te 's Graveuhage.

w. c. MEES, te Amsterdam.

N. BEETS, te Utrecht.

R. j. FRUiN, te Leiden.

B. .1. LINTELO DE GEER, te UtrCcht.

A. KUENEN, te Leiden.

j. KAPPEYNE VAN DE COPPELLO, te 's Gravenhage.

D. HARïiNG, te Enkhaizen.

s. VISSERING, te \s Gravenhage.

j. p. six, te Amsterdam.

p. j. VETH, te Leiden.

s. A. NABER, te Amsterdam.

TH. BORRET, te Vogelenzang.

c. M. PRANCKEN, te Utrecht.

s. HOEKSTRA BZ., te Amsterdam.

H. KERN, te loeiden.

3. T. BUYS, te Leiden.

.T. A. FRUiN, te Utrecht.

R, T. H. P. L. A. VAN BONEVAL FAURE, to Loeiden.

B. D. H. TELLEGEN, te Groningen.

B. H. c. K. VAN DER wijcK, te Groningen.

M. J. DE GOEJE, te Leiden.

H. VAN HERWERDEN, te Utrecllt.

c. vosMAER, te 's GravenlicKje,

3. p. N. LAND, te Leiden.

j, G. DE HOOP SCHEPPER, te Amsterdam.

TH. JORissEN, te Amsterdam.

M. P. A. G. CAMPBELL, te 's Gravenïiage.

p. DE JONG, te Utrecht.

j. G. R. ACQUOY, te Leiden.

p. j. cosiJN, te Leiden.

H. P. G. QUACK, te Amsterdam.

A. A. DE PiNTO, te 's Gj'avenhage.

T. M. c. ASSER, te Amsterdam.

j. HABETS, te Maastricht.

A. E. J. MODDERMAN, te 's Gravenhage.
w. PLEiJTE, te Leiden.

M. s POLS, te Utrecht.

c. BELLAER SPRUYT, te Ainsterdam.

c. p. TLELE, te Leiden.

j. A. WYNNE, te Utrecht.

B. E. MATTHES, te 'sGravenhage.

Rustende Leden.

G. MEES AZ., te Rotterdam.

j. H. HOLWERDA, te Voorschoten.

L. A. J. w. SLOET, te Arnhem.

L. PH. c. VAN DEN BERGH, te 's Gravenhage.

c. LEEMANS, te Leiden.

j. DiRKS, te Leeuwarden.

j. H. SCHOLTEN, te Leiden.

w j. KNOOP, te 's Gravenhage.

j. c. G. BOOT, te Amsterdam.

w. G. BRILL, te Utrecht.

Correspondenten in de overzeesche bezittingen van het Rijk.
j. A. VAX DER CHiJS, te Batavia.

H. NEUBRONNER VAN DER TUUK, Op Bali.

K. F. HOLLE, te Garoet {Preanger Regentsch.)
H. D. LEVYSSOHN NOEMAN, te Batavia.
L. w. c. VAN DEN BERG, te Batavia.

Buitenlandsche Leden.

H. L. FLEiscHER, te Leipzig.

L. p. GACHARD, te Brussel.

c. R. LEPSius, te Berlijn.

j. N. MADViG, te Kopenhagen.

LEOPOLD RANKE, te Berlijn.

A. R. rangabé, te Athene.

TH. MOMMSEN, te Berlijn.

H. c. RAWLiNSON, te Londen.

V, o. CHABAS, te Chdlons sur Saóne.

V. DURUY, te Parijs.

A. EÉviLLE, te Parijs.

R. VON JHERING, te Göttingen.

MAX MULLER, te Oxford.

j. T. J. HEREMANS, te Gent.

G. B. DE Rossi, te Rome.

T. NÖLDEKE, te Straatsburg. .

D. CARUTTi, te Rome.

G. STTJDEMUND, te Straatsburg.

B. wiNDSCHEiD, te Leipzig.

VII

Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen.
Gewone Leden.

F. c. DONDERS, te Utrecht.

c. H. D. Buijs BALLOT, te Utrecht.
3. A. c. OUDEMANS, te Utrecht.

D. BiERENs DE HAAN, te Leiden.

A. w. M. VAN HASSELT, te ^ s Gravenhage.

M. c. VERLOREN, op Schothorst bij Amersfoort.

j. VAN GOGH, tijdelijk te Batavia.

C. A. J. A. OUDEMANS, te Amsterdam.

E. H. voN BAUMHAUER, te Haarlem.

p. M. BRUTEL DE LA RiviERE, te Leiden.

j. BOSSCHA, te Delft.

N. w. p. RAUWENHOFF, te Utrecht.

p. L. RIJKE, te Leiden.

A. HEYNSius, te Leiden.

G. VAN DiESEN, 's Gravenhage.
w. KOSTER, te Utrecht.

G. F. W. BAEHR, te Delft.

w. F. R. suRiNGAR, te Leiden.

A. C. OUDEMANS JR., te Delft.
c. H. c. GRiNwis, te Utrecht.

c. M. VAN DER saNde lacoste, te Amsterdam.

TH. w. engelmann, te Utrecht.

J. zeeman, te Amsterdam.

H. G. VAN DE SANDE bakhuijzeN, te Leiden,

j. m. van bemmelen, te Leiden.

B. J. tideman, te Amsterdam.
c. K. hoffmann, te Leiden.

T. ZAAIJER, te Leiden^

E,. A. MEES, te Gronmgen.

T. PLACE, te Amsterdam.

TH. H. MAC GiLLAVRY, te Leiden.

j. w. GUNNING, te Amsterdam.

r. J. VAN DEN BERG, tc Delft.

j. D. VAN DER WAALS, te Amsterdam.
ED. MULDER, te Utrecht.
H. c. DiBBiTS, te Utrecht.

TH. H. BEHEENS, te Delft.

H. DE VRIES, te Amsterdam.

A. p. N. FRANCHiMONï, te Leiden.
N. T. MiCHAËLis, te ' sGravenhagc.

M. TEEUB, tydelijk te Buitenzorg op Java.

B. J. STOKVIS, te Amsterdam.
CH. M. scHOLS, te Delft.

D. J. KORTEWEG, te Amsterdam.

H. A. LORENTz, te Leiden.

A. D. VAN RIEMSDIJK, te Utrecht.

M. EÜRBRiNGER, te Amsterdam.

Rustende Leden,

H sCHLEGEL, te Leiden.

j. w. L. VAN OORDT, te 's Gravenhagé.

j. R. T. ORTT, te Haarlem.

V. HARTiNG, te Amersfoort.

Correspondenten in de overzeesclie bezittingen van het Rijk

j. E. TEYSMANN, te Buüeuzorg op Java.
p. A. BERGSMA, te Batavia.
R. D. M. VERBEEK, te Buüenzorg op Java.
j. c. BERNELOT MOENS, te Batavia.

Buitenlandsclie Leden .

H. K. w. BERGHATJS, te Potsdam.

j. B. DUMAS, te Parijs.

R. owEN, te Londen.

p. j. VAN BENEDEN, te Leuven.

G. B, AiRY, te Greemoich.

H. HELMHOLTZ, te Berlijn.

A. w. HOFMANN, te Berlijn,

R. VIRCHOW, te Berlijn.

H. R. GÖPPERT, te Breslau.

H. MiLNE EDWARDS, te Parijs.

w. WEBER, te Göttingen.

3. PLATEAU, te Gent.

wiLLiAM THOMSON, te Glasgoio.

OTTO STRUVE, te St. Petershurg.

F. wÖHLER, te Göttingen.

T. L. w. VON BiscHOFF, te München.

A. DE CANDOLLE, te Genève.

M. BERTHELOT, te Parijs.

L. CREMONA, te Rome.

ALPHABETISCHE LIJST

DER

GEWONE LEDEN,
COKEESPONDE NTEN

IN DE OVERZEESCHE BEZITTINGEN VAN HET IlIJK

BUITENLANDSCHE LEDEN

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN,
SEDERT HARE OPRICHTING IN 1851.

NB. De letter L. beteekent gewoon Lid.

B. L.
R. L.

a. N.
a. L.

Correspondent.
Buitenlandsch. Lid.
Rustend Lid.
Afdeeling Natuurkunde.
Afdeeliug Letterkunde.

Ackersdijk, (J.) te UtrecJd, L. a.

L. 23 Febr. 1855. E. L. 1861.

Overl. 13 Juli 1861.
Acquoy, (J. Gr. E.) te Leiden, L. a.

L. 19 April 1877.
Airy, (G. B.) te Greenwich, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Arago, (D. Y. J.) te Parijs, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 2

Oct. 1853.
Assen, (C. J. van) te Leiden, L. a.

L. 23 Febr. 1855. E. L. 1858.

Overl. 13 Sept. 1859.
Asser, (T. M. C.) L. a. L. 21 Mei

1880.

Baelir, (G. F. W.) te Belft, L. a.
N. 5 Mei 1867.

Baer,(K. E. von) teDorpat, B. L. a. N.
4 Mei 1875. Overl. 28 Nov. 1876.

Bake,- (J.) te Leiden, L. a. L. 23

Febr. 1855. E. L. 1858. Overl.

26 Maart 1864.
Bakliuijzeu, (H. G. van de Sande)

te Leiden, L. a. N. 11 Mei 1872.
Baumhauer, (E. H. von) te ILaar-

leni, L. a. N. 1 Mei 1858.
Becquerel, (A. C.) te Parijs, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 19

Jan. 1878.
Beek, (A. van) te Utrecht, E. L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 7 Jan.

1856.
Beets, (N.) te UtrecJd, L. a. L.

4 Mei 1859.
Behreus, (Th. H.) te Delft, L. a.

N. 8 Mei 1878.
Bemmelen, (J. M. van) te Leiden,

L. a. N. 10 Mei 1873.
Beneden, (P. J, van) te Leuven,

B. L. a. N. 4 Mei 1859.
Berg, (F. J. van den) te Delft, L.

a. N. 4 Mei 1875.
Berg, (L. W. C. van den) te Ba-
tavia, C. a. L. 19 Mei 1876.
Bergh, (L. Ph. C. van den) te 's Gra-

venhage, L. a. L. 24 Maart 1856.

E. L. April 1876.
Berghaus, (H. K. W.) te Potsdam,

B. L. a. K 36 Oct. 1851.
Bergsma, (P. A.) te Batavia, C. a.

N. 11 Mei 1872.
Beruelot Moens, (J. O.) ïq Batavia,

C. a. N. 8 Mei 1878.
Berthelot, (M.) te Parijs, B. L. a.

N. 10 Mei 1881.
Bisctoff, (T. L. W. von) te Mim-

chen, B. L. a. N. 8 Mei 1878.
Bleeker, (P.) te 'sGravenhage, C.

a. N. 6 April 1855. L. a. N.

5 Mei 1862. Overl. 24 Jan.

1878.
Blume, (C. L.) te Leiden, L. a.

N. 6 April 1855. Overl. 3 Febr.
1862.
Bluntschli, (J. C.) te Heidelherg,
B. L. a. L. 29 April 1875. Overl.
21 Oct. 1881.
Boogaard, (J. A.) te Leiden, L. a.
N. 8 Mei 1865. Overl. 2 Juni
1877.
Boot, (J. C. G.) te Amstei'dam, L.
a. L. 2 Mei 1857. E. L. 17
Aug. 1881.
Borret, (Th.) te Vogelenzang, L. a.

L. 8 Mei 1865.
Bosch, (E. B. van den) te Goes,
L. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 18
Jan. 1862.
Bosquet, (J. H. A.) te MaastricM,
L. a. N. 5 Mei 1856. Overl, 28
Juni 1880.
Bosscha, (J.) te 'sGravenhage, L.
a. L. 33 Febr. 1855. E. L. 1867.
Overl. 9 Dec. 1874.
Bosscha, (J.) te Delft, L. a. N.

1 Mei 1863.
Brants, (A.) /oj^^e bij Gorsel, L.
a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 27
Nov. 1862.
Breda, (J. G. S. van) te Haar-
lem, L, a. N. 26 Oct. 1851.
E. L. Oct. 1858. Overl. 3 Sept.
1867.
Brill, (W. G.) te Vtrecht, L. a. L.
34 Maart 1855. E. L. 10 Oct.
1881.
Brink, (E. C. Bakhuizen van den)
te 's Gravenhage, L. a. L. 23 Febr.
1865. Overl. 15 Juli 1865.
Brown, (E.) te Londen, B. L. a.
N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Juni
1868.
Bruniund, (J. F. G.) te Batavia,
C. a. L. 39 April 1854. Overl,
13 Maart 1863.

Brutel de la Eivière, (P. M.) te

Leiden, L. a. N. 8 Mei 1860.
Bunsen, (K. J. von) te Bonn, B. L.

a. L. 4 Mei 1859. Overl. 28

Nov. 1860.
Buys, (J. T.) te Leiden, L. a. L.

5 Mei 1867.

Buijs Ballot, (C. H. D.) te UtrecJd,

L. a. N. 6 April 1855.
Buysing, (D. J. Storm) te 'sCh-a-

venliacje, L. a. N. 25 Oct. 1851.

E. L. 27 Maart 1869. Om-1. 16

Auo-. 1870.

CampbeU, (M. F. A. G.) te's(?m-

venliage, L. a. L. 29 April

1875.
Caudolle, (A. de) te Genéve, B. L.

a. N. 8 Mei 1878.
Carutti, (D.) te Rom^, B. L. a. L.

8 Mei 1878.
Chabas, (T. O.) te CMlons sur Saóne,

B. L. a. L. 8 Mei 1865.
Chevalier, (]\Iichel) te Parijs, B. L.

a. L. 19 April 1855. Overl. 28

Nov. 1879.
Chys, (J. A. van der) te Batavia,

a a. L. 5 Mei 1867.
Clerk Maxwell, (J.) te Oamhridge,

B. L. a. N. 16 Mei 1877. Overl.

7 Nov. 1879.
Cobet, (C. G.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. Bed. 8 Sept.

18'56.
Conestabile, (G.) te Terugia, B. L.

a. L. 7 Mei 1861. Overl. 21

Juli 1877.
Conrad, (T. W.) te 's Gi-avenhage,

L. a. N. 23 Febr. 1855. Overl.

1 Pebr. 1870.
Cosijn, (P. J.) te Leiden, L. a. L.

19 April 1877.
Cremona, (L.) te Rome, B. L. a. N.

10 Mei 1881.

Darwiu, (Chs.) ts Doicn, Becken-

Jiam, Kent, B. L. a. N. 11 Mei

1872. Operl. 21 April 1882.
David, (J. B.) te Leuven, B. L. a.

L. 5 Mei 1862. Overl. 24 Maart

1866.
Delprat, (G. H. M.) te Rotterdam,

L. a. L. 24 Maart 1855. E. L.

1861. Overl. 4 Jan. 1871.
Delprat, (J. P.) te 'sGravenJiage,

L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L.

1863. Overl. 14 Mei 1880.
Dibbits, (H. C.) te UtrecM, L. a.

N. 16 Mei 1877.

Diesen, (G. van) te 'sG^'avenJtage,

L, a. N. 7 Mei 1866.
Dirks, (J.) te Leemcarden, L. a. L.

5 Mei 1856. E. L. 19 Juni

1881.
Donders, (F. C.) te UtrecJd, L. a.

N. 23 Febr. 1855.
Dove, (H. W.) te Berlijn, B. L.

a. N. 7 Mei 1861. Overl. 4 April

1879.
Dozy, (F.) te Leiden, L. a. N. 23

Febr. 1855. Overl. 7 Oct. 1856.
Dozy, (E. P.. A.) te Leiden, L. a.

L. 23 Febr. 1855.

Dumas, (J. B.) te Parijs, B. L. a.
N, 26 Oct. 1851.

Dumontier, (T. A. C.) te Parama-
ribo, C. a. X. 5 Mei 1859. Bed.
8 Auff. 1860.

Dumy, (V.) te Parijs, B. L. a, L.

5 Mei 1867.
Dijk, (C. M. van) te Utrecht, L.

a. N. 23 Febr. 1855. Bed. 21

Maart 1855.

Elias, (P.) te 's GravenJiage, L. a.

N. 2 Mei 1857. E. L. 26 Sopt."

1874. Overl. 22 Febr. 1878.
Eugelmann, (Th. W.) te Utrecht,

L. a. K 12 Mei 1870.
Ermerins, (E. Z.) te Groningen, L.

a. N. 6 April 1855. Overl. 22

Mei 1871.

Ermerius, (J. W.) te Groningen,

L. a. N. 23 Febr. 1855. E. L.

19 Eebr. 1868. Overl. 2 Maart

1869.
d'Espine, (Baron A.) te Aix, in

Savoye, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. 7 April 1853.

Faraday, (M.) te Londen, B. L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 25 Aug,

1867.
Eaure, (E. T. H. P. L. A. van

Boneval) te Leiden, L. a. L.

2 Mei 1868.
Eleischer, (H. L.) te Leipzig, B.

L. a. L. 19 Aprü 1855.
Eocke, (H. C.) te Paramaribo, C.

a. N. 23 Eebr. 1855. Overl. 29

Juni 1856.
Eranchimont, (A. P. N.) te Leiden,

L. a. N. 8 Mei 1879.

Erancken, (C. M.) te Utrecht, L.

a. L. 8 Mei 1865.
Eremery, (P. J. J. de) te Utrecht,

L. a.' N. 23 Eebr. 1855. Overl.

7 Sept. 1855.
Eriedericli, (E. H. T\x.y ia Batavia,

C. a. L. 1 Mei 1858. Gedefuu-

geerd 1871.
Eruin, (J. A.) te Utrecht, L. a. L.

5 Mei 1867.
Eruin, (E. J.) te Leiden, L. a. L.

4 Mei 1859.
Eürbringer, (M.) te Amsterdam, L.

a. N. 16 Mei 1882.

Gachard, (L. P.) te Brussel, B. L.

a. L. 19 Aprü 1855.
Gauss, (C. E.) te Göttingen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23

Eebr. 1855.
Geer, (B. J. Lintelo de) te Utrecht,

L. a. L. 4 Mei 1859. -

Geuns, (J. van) te Amsterdam, L.

a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 1878.

Overl. 5 Dec. 1880.
Ghijben, (J. Badon) te Breda, L.

a. N. 23 Eebr. 1855. E. L.

30 .Juni 1868. Overl. 31 Jan

1870.

XIV

Gillavry, (Th. H, Mac.) te Leiden,

L. a. N. 4 Mei 1875.
Gilse, (J. van) te Amsterdam, L.

a. L. 4 Mei 1859. Gverl. 26

Mei 1859.
Glavimans, (C. J.) te Rotterdam,

L. a. N. 16 Oct. 1851. Overl.

11 Aug. 1857.
Godefroi, (M. H.) te 's Gravenhage,

L. a. L. 2 Mei 1857.
Goeje, (M. J. de) te Leideti, L. a.

L. 3 Mei 1869.
Göppert, (H. K.) te Breslau, B. L.

a. N. 7 Mei 1861.
Gogh, (J. van) tijdelijk te Batavia,

L. a. N. 2 Mei 1857.
Gorkom, (K. W. van) op Ja'oa, C.

a. N. 11 Mei 1872. Gedefun-

geerd 1 JuH 1880.
Goudsmit, (J. E.) te Leiden, L. a.

L. 5 Mei 1862. Overl. 17 Maart

1882.
Greuve, (F. C. dej te Groningen,

L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L.

6 Dec. 1862. Overl. 28 April

1863.
Grinwis, (C. H. C.) te UtrecJd,\j.

a. N. 3. Mei 1869.
Groen van Prinsterer, (G.) te 's Gra-
venhage, L. a. L. 23 Febr. 1855.

Bed. 27 April 1855.
Grote, (G.) te Londen, B. L. a.

L. 2 Mei 1857. Overl. 16 Juni

1871.
Guizot, (F. P. G.) te Parijs, B. L.

a. L. 19 April 1855. Overl. 12

Sept. 1874.
Gunning, (J. W.) te Amsterdam,

L. a. N. 4 Mei 1875.

Haan, (D. Bierens de) te Leiden,

L. a. N. 5 Mei 1856.
Haan, (W. de) te Haarlem, L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 15 April

1855.
Habets, (J.) te MaastricJd , L. a.

L. 21 Mei 1880.
Halbertsma, (H. J.) te Leiden, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 22

Nov. 1865.
Hall, (H. C. van) te Beek in

Gelderland, L. a. N. 26 Oct.

1851. E. L. 1871. Overl. 12

Jan. 1874.
Hall, (J. van) te Utrecht, L. a. L.

24 Maart 1855. Overl. 19 Maart

1859.
Harting, (D.) te Enkhuizen, L. a.

L. 8 Mei 1860.
Harting, (P.) te Amernfoort, L. a. N.

23 Febr. 1855. E. L. 27 Maart

1882.
Hasselt, (A. W, M. van) te '5 Gra-
venhage, L. a. N. 5 Mei 1856.
Hasskarl, (J. K.) te Batavia, C. a.

N. 6 April 1855. Gedefungeerd

1859.
Helmholtz, (H.) te Berlijn, B. L.

a. N. 4 Mei. 1859.
Heremans, (J. T. J.) te Gent, B.

L. a. L. 29 April 1875.
Herklots, (J. A.) te Leiden, L. a.

N. 2 Mei 1868. Overi. 3 Maart

1872.
Herschel, (John. F. W.) te Londen,

B. L. a. N. 1 Mei 1858. Overl.

11 Mei 1871.
Herwerden, (H. van) te Utrecht,

L. a. L. 12 Mei 1870.
Heusde, (J. A. C. van) te 's Gra-

venhage, L. a. L. 1 Mei 1858.

Bed. 20 Eebr. 1873.
Heynsius, (A.) te Leiden, L. a. N.

12 Mei 1864.
Hoek, (M.) te VtrecU, L. a. N. 12

Mei 1864. Overl. 3 Sept. 1873.
Hoekstra, Bz. (S.) te Amsterdam,

L. a. L. 8 Mei 1865.
Hoeven, (A. des Amorie van der)

te Amsterdam, L. a. L. 23 Febr.

1855. Overl. 29 Juli 1855.
Hoeven, (C. Pruys van der) te

Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 18 Aug. 1862. Overl. 3

Dec. 1871.
Hoeven, (J. van der) te Leiden,

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

10 Maart 1868.
Hoffmann, (C. K.) te Leiden, L.

a. N. 4 Mei 1874.
Hoffmann, (J.) te Leiden, L. a, L.

28 Tebr. 1855. E. L. 14 Febr.

1876. Overl. 19 Jan. 1878.

Hoffmann von Fallersleben, (H.) Slot

Corvey bij Höxter, B. L. a. L.

7 Mei 1866. Overl. 19 Jan. 1874.
Hofmann, (A. W.) te Berlijn, B.

L. a. N. 4 Mei 1859.
Holle, (K. F.) te Garoet op Java,

C. a. L. 8 Mei 1869.
Holtius, (A. C.) te Utrecht, L. a.

L. 23 Febr. 1855. E. L. 1857.

Overl. 29 Maart 1861.
Holwerda, (J. H.) te Voorschoten,

L. a. L. 4 Mei 1859. E. L. 8

Nov. 1875.
Horsfield, (Th.) te Londen, B.. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 24

Juli 1859.
Hulleman, (J. G.) te Leiden, L. a.

L. 5 Mei 1856. Overl. 29 Mei

1862.
Humboldt, (A. von) te Berlijn, B.

L. a. N. 25 Oct. 1851. Overl.

6 Mei 1859.

Janssen, (L. J. F.) te Leiden, L.

a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 22

Juli 1869.
Jliering, (E. von) te Göttingen, B.

L. a. L. 4 Mei 1874.
Jonckbloet, (W. J. A.) te'sGraven-

hage, L. a. L. 24 Maart 1855.
Jong, (P. de) te Utrecht, L. a. L.

29 Aprü 1875.
Jonge, (J. K. J, de) te 'sGraven-

hage, L. a. L. 7 Mei 1866. Overl.

15 Maart 1880.

Jorissen, (Th.) te Amsterdam, L.

a. L. 4 Mei 1874.
Julien, (S.) te Parijs, B. L. a.

L. 2 Mei 1857. Overl. 15 Febr.

1873.
Junghuhn, (F. W.) te Batavia, C.

a. N. 6 April 1855. Overl. 24

April 1864.
Juynboll, (T. W. J.) te Leiden, L.

a. L. 28 Febr. 1855. Overl. 16

Sept. 1861.

Kaiser, (F.) te Leiden, L. a. N.
26 Oct. 1851. Overl. 28 Juli
1872.

Kappeyne van de Coppello, (J.) te
'sGravenhage, L. a. L. 8 Mei
1860.

XVI

Karsteu, (S.) te Utrecht^ L. a. L.

23 Febr. 1855. Overl. 7 Mei

1864.
Kemper, (J. de Boscli) te Amster'

dam, L. a. L. 23 Febr. 1855.

Bed. 26 April 1856.
Kerckhoff, (P. J. van) te UtrecJit,

L. a. N. 5 Mei 1862. Overi. 20

•Jan. 1876.
Kerkmjk, (G. A. vau) te 'sGra-

venhage, L. a. N. 23 Febr. 1855.

E. L. 25 Jan. 1868. Overl. 27

Febr. 1871.
Kern, (H.) te Leiden, L. a, L. 7

Mei 1866.
Kinder de Camarecq, (A. W.) op

Java, C. a. L. 7 Mei 1866.

Gedefungeerd 1871.
Kist, (N. C.) te Ze?«?(?«, L. a. L. 23

Febr. 1855. Overi. 21 Dec. 1859.

Knoop, (W. J.) te 's GravenJiage,

L. a. L. 2 Mei 1857. K. L. 10

Mei 1881.
Koenen, (H. J.) te Armterdam, L.

a. L. 23 Maart 1855. E. L.

9 Maart 1874. Overi. 13 Oct-

1874.
Kolk, (J. L. C. Schroeder van der)

te Utrecht, L. a. N. 26 Oct.

1851. Overl. 2 Mei 1862.
Korteweg, (D. J.) te Atmterdam,

L. a. N. 10 Mei 1881.
Koster, (W.) te UtrecJd, L. a. N.

7 Mei 1866.
Kuenen, (A.) te Leiden, L. a. L.

4 Mei 1859.
Kun, (L. J. A. van der) te 's Gra-
venJiage, L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overi. 26 Jan, 1864.

Land, (J. P. N.) te Leiden, L. a.

L. 11 Mei 1872.
Lassen, (C.) te Bonn, B. L. a .L.

4 Mei 1859. Overi. 8 Mei 1876.
Leemans, (C.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. E. L. 18 April

1879.
Lennep, (J. van) te Amsterdam, L.

a. L. 23 Febr. 1855, Overl. 25

Aug. 1868.
Lepsius, (C. E.) te Berlijn, B. L.

a. L. 19 April 1855.
Levyssohn Norman, (H. D.) te Ba-
tavia, C. a. L. 3 Mei 1869.

Liebig, (J. von) te München, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overi. 18

Maart 1873.
Liudenau, (B. A. von) te Alten-
burg, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overi. 21 Mei 1855.
Lobatto, (E.) te Ltelft, L. a. N.

26 Oct. 1851. Overi. 9 Febr.

1866.
Lorentz, (H. A.) te Leiden, .L. a

N. 10 Mei 1881.
Lyell, (Chs.) te Londen, B. L. a.

N. 11 Mei 1872. Overi. 23 Febr.

1875.

Macaulay, (Tb. Babington) te Camp- ' Madvig, (J. N.) te Kopenliagen, B.
denJdll, bij Kensington B. L. a. 1 L. a. L. 19 April 1855.
L. 19 April 1855. Overi. 28 Maier, (P. J.) te Batavia, C. a. N.
Dec. 1859. 7 Mei 1861. Gedefungeerd 1878.

xvn

Matthes, (B. P) te 'sGraveahage,

C. a. L. 7 Mei 1861. Gedefun-

geerd 30 April 1881. L. a. L.

16 Mei 1882.
Matthes, (C. J.) te Amsterdam, L.

a. N. 26 Oct. 1851. E. L. Maart

1881. Overl. 8 Febr. 1882.
Mees, Az. (G.) te Rotterdmn, L. a.

L. 4 Mei 1859. R. L. 1872.
Mees, (R. A.) te Groningen, L. a.

N. 4 Mei 1874.
Mees, (W. C.) te Amsterdam, L.

a. L. 1 Mei 1858.
Mesch, (A. H. van der Boon) te

Lelden, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 28 Maart 1874. Overl. 12

Aug. 1874.
Micliaëlis, (N. T.) te 's Gravenhage,

L. a. N. 8 Mei 1879.
Millies, (H. C.) te Utrecht, L. a. L.

5 Mei 1856. Overl. 26 Nov. 1868.
Milne Edward, (H.) te Parijs, B.

L. a. N. 5 Mei 1862.
Miquel, (F. A. W.) te ütrecJd, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 26

Juni 1857. L. a. N. 8 Mei 1860.

Overl. 23 Jan. 1871.

Modderman, (A. E. J.) te ' s Gra-
ven Jiag e , L. a. L. 25 April

1881.
Moens, (J. C. Bernelot) te Ban-

dong, C. a. N. 11 Mei 1878.
Mohl, (H. von) te Tühinc/en, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1

April 1872.
Moll, (W.) te Amsterdam, L. a. L.

24 Maart 1855. Overl. 16 Aug.

1879.
Mommsen, (Th.) te Berlijn, B. L.

a. L. 4 Mei 1859.
Motley, (J. L.) te Londen, B. L.

a. L. 5 Mei 1862. Overl. 29

Mei 1877.
Mulder, (Cl.) te Groningen. L. a.

N. 23 Eebr. 1855. E. L. 6 Oct."

1866. Overl. 4 Mei 1867.
Mulder, (Ed.) te Utrecht, L. a. N.

4 Mei 1875.
Midder, (G. J.) te BenneJcom, L,

a. N. 26 Oct. 1851. E. L.

28 Nov. 1868. Overl. 18 April

1880.
MüUer, (M.) te Oxford, B. L. a.

L. 4 Mei 1874.

Naber, (S. A.) te Amsterdam, L. 26 Oct. 1851. Overl, 1 Sept.

a. L. 8 Mei 1865. 1852.

Nöldeke, (T.) te Straatsburg, B. L. Nijhoff, (Is. An.) te Arnhem, L. a.

a. L. 8 Mei 1878. | L. 24 Maart 1855. Overl. 20

Numan, (A.) te Utrecht, L. a. N. | Juni 1863.

Omalius d'Halloy, (J. J. d') tel venhage, L. a. N. 23 Febr. 1855.

Ciney, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 1876.

Overl. Febr. 1875. ' Opzoomer, (C. W.) te Utrecht, L.

Oordt, (J. W. L. van) te 'sGra-\ a. L. 5 Mei 1856.

Jaarboek 1882. •»

xvm

Ortt, (J. R. T.) te Haarlem, L. a. j sterdam, L. a. N. 1 Mei 1858.
N. 12 Mei 1870. E. L. 26 Nov. | Oudemans, (J. A. C.) te UtrecJd,
1881. L. a. N. 6 Aprü 1855.

Oudemans, Jr., (A. C.) te Delft, \ Owen, (E.) te Londen, B. L. a. N.
L. a. N. 3 Mei 1869. | 26 Oct. 1851.

Oudemans, (C. A. J. A.) te Am- \

Pinto, (A. A. de) te 's Gravenhage,
L. a. L. 19 April 1877.

Place, (T.) te Amsterdam, L. a. N.
4 Mei 1875.

Plateau, (J.) te Gent, B. L. a. N.
11 Mei 1873.

Pleyte, (W ) te Leiden, L. a. L.

16 Mei 1882.
Pluygers, (W. G.) te Leiden, L. a. L.

12 Mei 1864. Bed. 9 Maart 1867.
Pols, (M. S.) te UtrecJd, L. a. L,

16 Mei 1882.

Quack, (H. P. G.) te Amsterdam,

L. a. L. 19 April 1877.
Quetelet, (L. A, J.) te Brussel, B,

L. a. N. 26 Oct.
16 Febr. 1874.

1851. Overl.

Rangabé, (A. R.) te Athene, B, L,

a. L. 2 Mei 1857.
Ranke, (L.) te Berlijn, B. L. a. L.

19 April 1855.
Rauwenhoff, (N. W. P.) te ütrecJd,

L. a. N. 1 Mei 1863.
Rawlinson, (H. C.) te Londen, B.

L. a. L. 4 Mei 1859.
Rees, (O. van) te UtrecJd, L. a.

L. 7 Mei 1866. Overi. 24 Mei

1868.
Rees, (R. van) te UtrecJd, L. a. N.

26 Oct. 1851. R. L. 24 Mei 1867.

Overl. 23 Aug. 1875.
Regnault, (V.) te Barijs, B. L.

a. N. 8 Mei 1860. Overl. 19

Jau. 1878.
Reinwardt, (C. G. C.) te Leiden,

R. L. a. N. 25 Oct. 1851. Overl.

6 Maart 1854'

Réville, (A.) te Barijs, L. a. L. 5

Mei 1862. Gedefungeerd lO.Maart

1873. B. L. a. L. 10 Mei 1873.
Riemsdijk, (A. D. van) te UtrecJd,

L. a. N. 10 Mei 1881.
Roorda, (T.) te Leiden, L. a. L.

13 Febr. 1855. R. L. 1871.

Overl. 5 Mei 1874.
Rosé, (W. N.) te 'sGravenJiage, L.

a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 1872.

Overl. 12 Oct. 1877.
Rossi, (G. B. de) te Rome, B. L.

a. L. 19 April 1877.
Rost van Tonningen, (D. W.) te

CJierïbon (op Java), C. a. N. 7

Mei 1861. Gedefungeerd 1877.
Rouiez, (J.) te Gent, B. L. a. L.

2 Mei' 1857. Overl. 16 Maart

1878.
Rueb, (A, S.) te UtrecJd, L. a. N.

XIX

26 Oct. 1851. Overl. 11 Maart
1854.
Butgers, (A.) te 'sGravenhage, L.
a. L. 23 Eebr. 1855. R. L. 12
April 1875. Bed. 21 Sept. 1877.

Kijk, (J. C.) te 'sGravenJmge, E.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

2 Mei 1854.
Rijke, (P. L.) te Leiden, L. a. N,

I Mei 1863.

Sagra, (Ramon de la) te Parijs, B.

L, a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

25 Mei 1871.
Sande Lacoste, (C. M. van der) te

Amsterdam, L. a. N. 3 Mei

1869.
SavigDy, (F. von) te Berlijn, B. L.

a. L. 19 AprU 1855. Overl. 25

Oct. 1861.
Scheffer, (J. Gr. de Hoop) te Am-
sterdam, L. a. L. 11 Mei 1872.
Scheffer, (R. H. C. C.) te Buiteii-

zorg, C. a. N. 8 Mei 1878.

Overl. 9 Maart 1880.
Schlegel, (G.) op Java, C. a. L. 10

Mei 1873. Bed. 15 Oct. 1877.
Schlegel, (H.) te Leiden, L. a. N.

23 Febr. 1855. R. L. 1874.
Schneevoogt, (G. E. Voorhelm) te

Amsterdam, L. a. N. 23 Febr.

1855. Overl. 17 Aug. 1871.
Schok, (Ch. M.) te Delft, L. a. N.

5 Mei 1880.
Scholteu, (J. H.) te Leiden, L. a.

L. 5 Mei 1856. R. L. 17 Aug.

1881.
Sebastian, (A. A.) te Amsterdam,

L. a. N. 23 Febr. 1855. Bed.

17 Dec. 1856.
Seelig, (H. G.) te Breda, L. a. N.

23 Febr. 1855. R. L. 1856.

Overl. 3 Oct. 1864.
Selenka, (E.) te Leiden, L. a. N.

10 Mei 1873. Bed. 28 Maart

1874.

Simons, (G.) te 's GravetiJiage, L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 17 Nov.

1868.
Six, (J. P.) te Amsterdam, L. a.

L. 5 Mei 1862.
Sloet, (L. A. J. W.) te Arnhem,

L. a. L. 5 Mei 1856. R. L. 28

Maart 1876.
Spruijt, (C. Bellaar) te Amsterdam,

L. a. L. 16 Mei 1882.
Stamkart, (F. J.) te Amsterdam,

L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L.

27 Maart 1875. Overl. 15 Jan.

1882.
Staring, (W. C. H.) op de Boek-
horst bij Lochem, L. a. N. 23

Febr. 1855. Overl. 4 Juni 1877.
Stieltjes, (T. J.) te Rotterdam, L.

a. N. 2 Mei 1868. Overl. 23

Juni 1878.
Stokvis, (B. J.) te Amsterdam, L.

a. N. 8 Mei 1879.
Stratingh, (G. Acker) te Groningen,

L. a. L. 7 Mei 1861. R. L. 12

April 1875. Overl. 22 Oct. 1876.
Struve, (O.) te 8t. Petersburg, B.

L. a. N. 4 Mei 1874.
Stuart, (A. B. Cohen) te Batavia,

G. a. L. 2 Mei 1868. Overl. 4

Febr. 1876.
Stuart, (L. Cohen) te Delft, L. a.

N. 8 Mei 1865. Overl. 24 Juli

1878.
Studemund, (G.) te Straatshnrg, B.

L. a. L. 16 Mei 1880.

Suriiigar, (W. F. K.) te Leiden, L.

a. N. 5 Mei 1861.
Swaving, (C.) te Buitenzorg (op

Java), C. a. N, 23 Febr. 1855.
Gedefungeerd .1874.

TeUegen, (B. D. H.) te Groningen,

L. a. L. 3 Mei 1869.
Temmiuck, (C. J.) te Leiden, R. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 30

Jan. 1858.
Teysmann, (J. E.) te Buitenzorg

(op Java), C. a. N. 8 Mei

1865.
Theiner, {k.) te Ro7ne, B. L. a. L.

4 Mei 1859. Overl. 10 Ang.

1874.
Thomson, (W.) te Glasgow, B. L.

a. N. 4 Mei 1874.

Tideman, (B. .J.)*te Amsterdam,L.

a. N. 10 Mei 1873.
Tiedemann, (F.) te München, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23

Jan. 1861.
Tiele, (C. P.) te Leiden, L. a, L.

16 Mei 1882.
Treub, (M.), tijdelijk te Buiten-
zorg (op Java), L. a. N. 8 Mei

1879.
Tuuk, (H. Neubronner van der) op

Bali, C. a. L. 2 Mei 1868.

UUmann, (C.) te CarhruJie, B. L.
a. L. 19 April 1855. Overl. 12
Jan. 1865.

XJrsel, (de Hertog van) te Brussel,
B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.
27 öept. 1860.

Verbeek, (R. D. M.) te Padang,

C. a. N. 8 Mei 1878.
Verdam, (G. J.) te Leiden, L. a.
' N. 26 Oct. 1851. Overl. 29 Oct.

1866.
Verloren, (M. C.) te Amersfoort,

L. a. N. 2 Mei 1857.
Verwijs, (E.) te Arnhem, L. a. L.

8 Mei 1869. Overl. 28 Maart

1880.
Veth, (P. J.) te Leiden, L. a. L.

8 Mei 1855.
Virchow, (E..) te Berlijn, B. L. a.

N. 8 Mei 186Ö,-

Vissering, (S.) te '« Gravenhage, L.
a. L. 7 Mei 1861.

Vogelsang, (H.) te Delft, L. a. N.
2 Mei 1868. Overl. 6 Juni 1874.

Vollenhoven, (S. C. Snellen van) te
'•s Gravenhage, L. a. N. 8 Mei
1860. R. L. 31 Jan. 1880. Overl.
22 Maart 1880.

Vosmaer, (C.) te 's Gravenhage, L.
a. L. 11 Mei 1872.

Vries Az., (G. de) te 's Graven-
hage, L. a. L. 2 Mei 1857.

Vries, (H. de) te Amsterdam, L. a.
N. 8 Mei 1878.

XXI

Vries, (M. de) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855.
Vriese, (W. H. de) te Leiden, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23

Jan. 1862.
Vrolik, (G.) te Amsterdam, R. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10
Nov. 1859.
Vrolik, (W.) te Amsterdam, L. a.
N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Dec.
1863.

Waals, (.T. D. van der) te Amster-
dam, L. a. N. 4 Mei 1875.

Wal, (J. de) te Deventer, L. a. L.
24 Maart 1855.

Wassink, (G.) te Batavia, C. a.
N. 2 Mei 1857. Overl. 17 Oct.
1864.

Weber, (W.) te Göttingen, B. L.
a. N. 2 Mei 1868.

Willigen, (V. S. M. van der) te
Haarlem, L. a. N. 2 Mei 1857.
Overl. 19 Febr. 1878.

Winscheid, (B.) te Leipzig, B. L.

a. L. 16 Mei 1880.
Winkel, (L. A. te) te Leiden, L.

a. L. Mei 1861. Overl. 24 April

1868.
Wöhler, (F.) te Göttinr/en, B. L.

a. N. 4 Mei 1875.
Wijck, (B. H. C. K. van der)

te Groningen, L. a. L. 3 Mei

1869.
Wynne, (J. A.) te UtrecJd, L. a.

L. 16 Mei 1882.

Zaaijer, (T.) te Leiden,
4 Mei 1874.

a. N. 1 Zeeman, (J.) te Amsterdam, L. a.
N. 11 Mei 1870.

LIJ ST

DER

BINNEN- EN BU ITENLANDSCHE

AKADËMIÈN, GELEERDE GENOOTSCHAPPEN
EN INSTELLINGEN,

WAARMEDE DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN

WETENSCHAPPEN DOOR RUILING VAN UITGEGEVEN WERKEN

IN VERBINDING IS.

NEDERLAND.

Universiteit, te Leiden.

Utrecht.

Groningen.

— Amsterdam.

Scliool, (Polyteclinisclie) te Delft.

Akademie, (Koninklijke Militaire) te Breda.

Maatschappi] (Hollandsclie) der Wetenschappen, te Haarlem.

der Nederlandsche Letterkunde, te Leiden.

(Nederlandsche) ter bevordering van Nijverheid,

te Haarlem.

ter bevordering der Bouwkunst, te Amsterdam.

Genootschap (Teyler's tweede), te Haarlem.

. (Zeeuwsch) der Wetenschappen, te Middelburg.

(Provinciaal Utrechtsch) van Kunsten en Weten-
schappen, te Utrecht.

(Historisch), gevestigd te Utrecht.

' (Bataafsch) der pr oef onder vindelgke Wijsbegeer-
te, te Rotterdam.

xxni

Genootschap (Provinciaal) van Kunsten en Wetenschappen in
Noord-Brabant, te 'sïïertogenbosch.

(Wiskundig) onder de zinspreuk: Een onver-
moeide arbeid komt alles te boven, te Amsterdam.

(Koninklijk Zoölogisch): Natura Artis Magistra,

te Amsterdam.

ter bevordering van Natuur-, Genees- en Heel-
kunde, te Amsterdam.

(Friesch) voor Geschied-, Oudheid- en Taal-
kunde, te Leeuwarden.

(Provinciaal) voor Geschiedenis en Oudheid-
kunde in Limburg, te Maastricht.

Instituut (Koninklijk) van Ingenieurs, te 'sGravenhage.

voor de Taal-, Land- en Volkenkunde

van Neêrlandsch Indië, te Delft.
, (Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch) te Utrecht.

Vereeniging, (Nederlandsche Entomologische) te Leiden.
(Overijsselsche) tot ontwikkeling van provinciale

welvaart, te Zwolle.
Tijdschrift (Nederlandsch) voor Geneeskunde, te Amsterdam.
Maatschappij (Nederlandsche) tot bevordering der Geneeskunst,

te Amsterdam.
Vereeniging voor Volksvlijt, te Amsterdam.
Handelmaatschappij, t Nederlandsche) te Amsterdam.
Boekerij van de Tweede Kamer der Staten-Generaal , te

's Gravenhage.
Bibliotheek (Provinciale) van Friesland, te Leeuwarden.

, (Openbare) te Arnhem

Boeker^, (Stedelijke) te Zutphen.
Bibliotheek, (Stedelijke) te Deventer.

te Haarlem.

(Provinciale) te Middelburg.

Leesmuseum, te Amsterdam.
Leeskabinet, (Rotterdamsch) te Rotterdam.
Vereeniging, (Nederlandsche dierkundige) te Leiden.
Sterrenwacht, te Leiden.

XXTV

Landbouwscliool, ('s Rijks) te Wageniugeu.
OOST-INDIË.

Genootschap (Bataviaascli) der Kunsten en Wetenschappen, te
Batavia.

Vereeniging (Koninklijke Natuurkundige) in Ned. Indië, te
Batavia.

Maatschappij (Nederlandsch-Indische) van N^ verheid, te Ba-
tavia.

Vereeniging tot bevordering der geneeskundige Wetenschap-
pen, te Batavia.

Planteutuin, ('s Lands) te Buitenzorg, op Java.

WEST-INDIË.
BibUotheek, (Koloniale) te Suriname.

BELGIË.

Académie royale des Sciences, Lettres et Arts de Belgique,
te Brussel.

' de Médecine de Belgique, te Brussel.

Société malacologique de Belgique, te Brussel.

entomologique beige, te Brussel.

Observatoire royal, te Brussel.

Académie d'Archéologie de Belgique, te Antwerpen.

Société royale des Sciences, te Luik.

Willem-Fonds, te Gent.

Université catholique de Louvain, te Leuven.

F R A N K K IJ K.

Académie nationale des Sciences, te Parys.

Ecole nationale polytechnique, te Parijs.

Bibliothèque du Comité des Travaux historiques et des So-

ciétés savantes, te Parijs.
Biblothèque du Ministère de l'Agriculture^ du Commerce et

des Travaux publics, te Parijs.

XXV

Muséum d'Histoire naturelle, te Parijs.
Académie nationale de Médecine, te Parijs.
Société de Biologie, te Parijs.
Ministère de la guerre, te Parijs.
Bibliothèque nationale, te Par^s.
Société botanique de France, te Parijs.

mathématique de France, te Parijs.

académique Indo-Ohinoise, te Parijs.

des langues orientales vivantes, te Parijs.

zoologique de France, te Parijs.

Journal d'Hygiène (Pietra Santa), te Parijs.

Académie nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te

Lyon.
Société nationale d'Agriculture, d'Histoire naturelle et d'Arts
utiles, te Lyon.

Linnéenne, te Lyon.

Musée Guimet, te Lyon.

Société Linnéenne de Normandie, te Caen.
Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, te Caen.
Société des Antiquaires de Normandie, Caen.
Académie nationale des Sciences, Inscriptions et Belles-Let-
tres, te Toulouse.

de Législation, te Toulouse.

nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te

Bordeaux.

Société des Sciences physiques et naturelles, te Bordeaux.
Faculté des lettres, te Bordeaux.

Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, te Dijon.
Société d'Agriculture et d'Industrie agricole de la Cóte d'or,

te Dijon.
Académie des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Rouaan.

des Sciences et Lettres, te Montpellier.

nationale de Savoie, te Chambéry.

de Stanislas (Société des Sciences, Lettres et Arts),

te Nancy.

Société des Sciences, te Nancy.

XXVI

Académie d'Émiilation, te Kamerrijk.

Société nationale des Sciences, d'Agriculture et des Arts, te
Rijssel.

dunkerquoise pour l'encouragement des Sciences, des

Lettres et des Arts, te Duinkerken.

académique de St. Queutin (Sciences, Arts, Belles-
Lettres, Agriculture et Industrie), te St. Quentin.

nationale d'Agriculture, Sciences et Arts de l'Arron-

dissement de Valenciennes.

• de l'Histoire et des Beaux-Arts de la Flandre mari-

time, te Bergues.

agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées orien-

tales, te Perpignan.

des Sciences naturelles, te Cherbourg.

des Antiquaires de Picardie, te Amiens.

— de la Morinie, te St. Oruer.

GROOT-BEITTANNIË en IERLAND.

Royal Society, te Londen.

Astronomical Society, te Londen.

Medical and Chirurgical Society, te Londen.

Geographical Society, te Londen.

Microscopical Society, te Londen,

Publishers of the Medical Record, te Londen.
Royal Observatory, te Greenwich.
Cambridge Philosopbical Society, te Cambridge.
Literary and Philosophical Society, te Manchester.
, te Liverpool.

Royal Society, te Edinburg.

xxvn

Royal Observatory, te Edinburg.

Dublin Society, te Dublin.

Catbolic Uuiversity of Irelaud, te Dublin.

Irisb Academy, te Dublin.

Geological Society, te Dublin.
Natural History Society, te Dublin.
Philosopbical Society, te Glasgow.
Natural History Society, te Glasgow.

OOSTENK IJ K.

Kaiserlicbe Akademie der Wissenschaften, te Weenen.
K. K. geologische Reichsanstalt, te Weenen.
K. K. geograpbische Gesellscbaft, te Weenen.
Zoologisch-botaniscbe Gesellscbaft, te Weenen.
Anthropologiscbe Gesellscbaft, te Weenen.
Königlicb-böhmiscbe Gesellscbaft der Wissenschaften, te Praag.
Böhmischer Mathematiker-Verein, te Praag.
Académie des Sciences de Hongrie, te Pesth.
Verein für vaterlandische Naturkunde, te Presburg.
Das tirolische Ferdinandeum, te Innsbrück.
Société historique de Styrie, te Gratz.
Naturwissenschaftlicher Verein für Steierniark, te Gratz.
Naturforschender Verein, te Brünn.

DUITSCHLAND.

KÖnigliche Akademie der Wissenschaften, te Berlijn.

Sternwarte, te Koningsbergen.

Physikalisch ökonomische Gesellscbaft, te Koningsbergen.
Naturforschende Gesellscbaft, te Dantzig.
Universiteit te Greifswald.

Naturforschende Gesellscbaft für vaterlandische Kultur, te

Breslau.
Oberlausitzische Gesellscbaft der Wissenschaften, te Görlitz.
Die Philomatbie, te Neisse.
Naturforschende Gesellscbaft, te Halle.

xxvm

Naturwissenschaftliclier Vereiu für Sachsen und Thüriugen,

te Halle.
Vereiu von Altherthumsfreunden im Rlieinlande, te Bouu.
Naturhistorisclier Verein der preussischen Rheinlaude u.

Westplialens, te Bonn.
Königliche Universitats-Bibliothek, te Bonn.
Gesellschaft für nützliche Forschungen, te Trier.
Kieler Universitats-Bibliothek, te Kiel,
Königliche Sternwarte, te Kiel.

Naturwissenschaftlicher Verein in Schleswig-Holstein, te Kiel.
Verein für Naturwissensehaft, te Brunswijk.
Königliche Gesellschaft der Wissenschaften, te Göttingen.
Naturforschende Gesellschaft, te Emden.
Gesellschaft für bildende kunst uud vaterlandische altertünier,

te Emden.
zur Beförderung der gesammten Naturwissen-

schaften. te Marburg.
Verein für Naturkunde, te Fulda.

, te Cassel.

Wetterauische Gesellschaft für die gesammten Naturwissen-

schaften, te Hanau.
Verein für Naturkunde, te Wiesbaden.
Senckenbergische Stiftung, te Frankfort a/M.
Zoologische Gesellschaft, te Frankfort a/M.
K. K. Leopoldinisch Carolinische deutsche Akademie der Na-

te Jena.
Königliche Akademie der Wissenschaften te München.
K. Hof- und Staatsbibliothek, te München.
PhysikaUsch-medicinische Gesellschaft, te Würzburg.

XXIX

Historisclier Verein für ünterfranken und Aschaffenburg, te

Würzburg.
Naturhistorischer Verein, te Augsburg.
Naturforscbende Gesellscliaft, te Bamberg.
Zoologiscli-miueralogischer Verein, te Regensburo-.
Germanisches Natioual-Museum, te Neurenberg.
Pollichia, naturwissenscliaftlicher Verein der Rheinpfalz, te

Dürkheim.
Verein für vaterlandische Naturkunde, te Stuttgart.
Bibliothèque royale, te Stuttgart.
Gesellschaft zur Beförderung der Natur wissenschaften, te Frei-

burg (in Breisgau).
Naturhistorisch-medizinischer Verein, te Heidelberg.
Grossherzogliche Sternwarte, te Mannheim.
Oberhessiscbe Gesellschaft für Natur und Heilkunde, te Giessen.
Verein für Naturkunde, te Offenbach a/M.
Verein der Freunde der Naturwissenschaften in Mecklenburg,

te Neubrandenburg.
Geographische An stalt, te Gotha.
Naturwissenschaftlicher Verein, te Hamburg.
Verein für naturwissenschaftliche Unterhaltung, te Hamburg.
Naturforschender. Verein, te Bremen.
Bibliothèque municipale, te Straatsburg.
Verein für Nassau'sche Alterthumskunde und Geschichtsfor-

schung, te Wiesbaden.

LUXEMBURG.

Institut Royal Grand-Ducal, Section des Sciences naturelles

et mathématiques, te Luxemburg.
Institut Royal Grand-Ducal, Section historique, te Luxemburg.

ZWITSEELAND.

Société de Physique et d'Histoire naturelle, te Genève.
helvétique des Sciences naturelles, te Bern.

bernoise pour les Sciences naturelles, te Bern.

vaudoise des Sciences naturelles, te Lausanne.

XXX

ITALIË.

Accademia Reale dei Lincei, te Rome.

Accademia delle Scienze dell' Instituto di Bologna, te Bologna.
R. Istituto di Scienze, Lettere ed Arti, te Venetië.
Istituto Lombardo di Scienze, Lettere ed Arti, te Milaan.
Accademia Reale delle Scienze, te Turijn.

, te Modena.

Cosmos. (Guido Cora), te Turijn.

Accademia Reale della Scienze, te Napels.

Dr. üohrn, Palazzo Torlonia, te Napels.

Societa di Scienze naturali ed economiche, te Palermo.

R. Biblioteca nazionale, te Florence.

Archivio per FAntropologia e la Etnologia, te Florence.

Societa Adriatica di Scienze naturali, te Triest.

Toscana di Scienze naturali, te Pisa.

R. Scuola normale superiore, te Pisa.

P O K T U G A L.
Academia Reale das Sciencias, te Lissabon.

SPANJE.

Le Real Academia de Ciencias, te Madrid.
Academia Especial de Ingenieros, te Madrid.

ZWEDEN EN NOOKWEGEN.

Kongelige Vetenskabs-Akademie, te Stockholm.

Bureau de la Recherche géologique de la Suède, te Stockholm.

Societas Scientiarum, te Upsala.

üniversitas Carolina, te Lund.

Kongelige Frederiks Universitat, te Christiania.

Nordske Videnskabs Selskab, te Droutheim.

D E N E M A E K E N.

Kongelige Danske Yidenskabernes Selskab, te Kopenhagen.
Société royale des Antiquaires du Nord, te Kopenhagen.

XXXI

E U S L A N D.

Académie impériale des Sciences, te St. Petersburg.
Mnseé impérial de l'Ermitage, te St. Petersburg.
Observatoire pLysique central, te St. Petersburg.
Commission impériale archéologique, te St. Petersburg.
Société géograpliique de Russie, te St. Petersburg.
Jardin impérial botanique, te St. Peterburg.
Société impériale des Naturalistes, te Moskou.
Musée public, te Moskou.
Observatorium, te Pulkowa.
Societas Scientiarum Fennica, te Helsingfors.

pro fauna et flora fennica, te Helsingfors.

Académie des Sciences, te Dorpat.
Naturforscher-Gesellscliaft, Dorpat.
Naturforschender Verein, te Riga.

AZIË.

Meteorological Committee, te Calcutta.

Deutsche Gesellschaft für Natur- und Völkerkunde Ost-Asien's,
te Yedo.

A F E I K A.
Société Khédiviale de Géographie, te Caïro.
A M E E I K A.

American Academy of Arts and Sciences, te Boston en

Cambridge, Massacbusetts.
Boston Society of Natural History, te Boston.
Observatory of Harvard College, te Cambridge, (Mass).
State-Library of New- York, te Albany.
Adirondack Survey Ofiace, te Albany.
Academy of Natural Sciences, te Philadelphia
American Pbilosophical Society, te Philadelpliia.
American Assocation for the advancement of Sciences, te

Philadelphia.
Wagner Free Institute of Sciences, te Philadelphia.

xxxn

Smithsonian Institution, te Washington.

Department of Agriculture of the ü. S. of America, te

Washington.
U. S. Naval Observatpry, te Washington.
National Academy of Sciences, te Washington.
Surgeon-General's Office Library, te Washington.
Office U. S. Geological Survey of the Territories, te Washington.
American Medical Association, te Washington.

Journal of Sciences and Arts, te Newhaven.

Connecticut Academy of Arts and Sciences, te Newhaven.

Michigan-State Agricultural Society, te Détroit.

Academy of Science, te St. Louis (Missouri).

Elliot-Society of Natural History, te Charleston (Zuid-Carolina).

Ohio-State Board of Agriculture, te Columbus.

State University of lowa, te Des Moines.

Chicago Academy of Sciences, te Chicago.

California Academy of Natural Sciences, te San Francisco.

Office of the » James Lick Trust", te San Francisco.

Natural History Society of West-Virginia, te Wheeling.

Sociedad de Ciencias fisicas y naturales de Caracas, teCaracas

(Venezuela).
Wisconsin-State Agricultural Society, te Madison.
Wisconsin Academy of Sciences, Arts and Lettres, te Madison.
Canadian Institute, te Toronto.
Geological and Natural history Survey of Canada, te Sussex,

St. Ottowa.
Musee nacional, te Rio-Janeiro.
Académie impériale de Médecine, te Rio-Janeiro.
Central meteorological Observatory, te Mexico.
Sociedad cientifica Argentina, te Buenos Aires.

AUSTRALIË.

Public Library, te" Melbourne.

Linnean Society of New South Wales, the Sydney.

Royal Society of New South Wales, te Sydney.

REGLEMENT

VOOR DE

KONINKLIJKE AKADERIIE

VAN

WETENSCHAPPEN.

Jaarboek 1882.

REGLEMENT

voor de koninklijke akademie van wetenschappen.

Aet. 1.

Er is voor het geheele Rijk eene Koninklijke Akademie
van Wetenschappen, gevestigd te Amsterdam.

Art. 2.

De Akademie is bestemd tot:

a. een raadgevend ligchaam voor de Regering op het o-e-
bied der wetenschap;

h. een middenpunt van zamenwerking voor de beoefenaars
der wetenschap in Nederland en zijne Overzeesche Bezittino-en ;

c. een band van vereeniging tusschen de geleerden van
Nederland en die van andere landen ;

cl. eene inrigting ter bevordering van zoodanige weten-
schappelijke onderzoekingen en ondernemingen, die slechts
door zamenwerking van de beoefenaars der wetenschap en
door ondersteuning der Regering kunnen tot stand gebragt
worden.

Art. 3.

Ter bereiking van dit doel zal de Akademie :

a. verslag doen over zaken waaromtrent de Regering
haren raad zal inwinnen;

h. voorstellen aan de Regering rigten betreffende belangen
der wetenschap, en zich te dien einde, voor zoo veel noodig
is, wenden tot de Hoofden der Departementen van Algemeen
Bestuur ;

c. de pogingen van beoefenaars der wetenschap buiten de
Akademie ondersteunen, wanneer deze bevonden worden daarop

XXXVI

aanspraak te hebben en hun te dien einde gelegenheid geven
hunne geschriften, werkzaamheden of voorstellen aan haar
oordeel te onderwerpen;

d. voor zoo veel bij de ontwikkeling der wetenschap daar-
aan behoefte blijkt te bestaan, prijsvragen uitschrijven en de
ffoedffekeurde antwoorden bekroonen en uitgeven ;

e. de uitgave van zoodanige belangrijke werken op zich
nemen, als anders voor den opbouw der wetenschap waar-
schijnlijk zouden verloren gaan ;

ƒ, beraadslagen over de Avetenschappelijke mededeelingen
harer leden en de slotsommen daarvan openbaar maken;

g. de geschriften, welke zij uitgeeft, aan gelijksoortige bui-
tenlandsche instellingen toezenden, en pogen de werken, door
deze in het licht gegeven, in ruiling daarvoor te bekomen ;

h. eene wetenschappelijke briefwisseling onderhouden met
hare buitenlandsche leden en met hare in 's Rijks Overzeesche
bezittingen gevestigde correspondenten.

Aet. 4.

De Akademie bestaat uit twee afdeelingen :

eene voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, en
eene voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige
Wetenschappen.

Art. 5.

Elke dezer afdeelingen telt ten hoogsten vijftig gewone of
binnenlandsche leden, twintig buitenlandsche leden, en in de
Overzeesche Bezittingen des Rijks tien correspondenten.

Art. 6.

De leden en correspondenten zullen zooveel mogelijk alle
vakl^en van wetenschap moeten vertegenwoordigen. Zij wor-
den door de Afdeelingen benoemd.

De benoemingen worden aan den Minister van Binnenland-
sche Zaken medegedeeld en door dezen aan de bekrachtiging
des Konings onderworpen.

xxxvn

A.RT. 7.

Ter benoeming van nienwe leden en correspondenten wordt,
zoo er openstaande plaatsen zijn en de vervulling door de
Afdeeling noodig wordt geoordeeld, jaarlijks, in de maand April,
in elke Afdeeling eene bijzondere vergadering gehouden op den
dag vóór de na te melden vereenigde vergadering der Akademie.

De keuze geschiedt uit eene vooraf opgemaakte lijst van
candidaten, wier aanspraken op het lidmaatschap door de leden
der Afdeelincf overwogen worden.

De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van
Orde voor elke Afdeeling bepaald.

Art. 8.

Wanneer een gewoon lid den ouderdom van zeventig jaren
heeft bereikt, wordt hij onder de Rustende leden opgenomen.

Op gronden, ter beoordeeling van de Afdeeling waartoe hij
behoort, kan aan een gewoon lid, dat dien ouderdom nog niet
heeft bereikt, op zijn verzoek, de titel van Rustend lid wor-
den toegekend.

De Rustende leden hebben de regten, zonder de verplig-
tingen, der gewone leden.

Hanne plaats kan door nieuwe benoe:ning worden aangevuld.

AuT. 9.

Gewone leden die, zonder wettige reden van verontschuldi-
ging, zich gedurende twee jaren geheel aan de werkzaamheden
der Akademie en de bijwoning der vergaderingen onttrekken,
zullen gerekend worden afstand van hun lidmaatschap te
hebben gedaan.

Art. 10.

Elke Afdeeling houdt eenmaal in de ma md eene gewone ver-
gadering, met uitzondering van de maanden Julij en Augustus.
Ook kunnen buitengewone vergaderingen worden belegd.

De gewone vergaderingen worden in het openbaar gehouden.
De tijd van hare opening en sluiting, benevens al wat tot de

xxxvni

regeling der werkzaamlieden behoort, wordt door het Regle-
ment van Orde voorgeschreven.

De gewone leden der Akademie hebben regt van zitting
in alle gewone vergaderingen, doch zullen in de Afdeeling,
tot welke zij niet behooren, alleen eene raadgevende stem
kunnen uitbrencren.

Aet. 11.

Art. 12.

De Akademie houdt jaarlijks in de maand April eene ver-
eenigde vergadering der beide Afdeelingen, met gesloten deuren,
waarin de volgende werkzaamheden plaats hebben :

a. verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie ;
h. rekening en verantwoording over het afgeloop"en jaar;
c raming der uitgaven voor het volgend jaar;
d. regeling van algemeene huishoudelijke belangen.

Art, 13.

Art, 14.

XXXIX

Art. 15.

Elke Afdeeling bekleedt bij afwisseling om het andere jaar
den voorrang. De overgang heeft plaats na den afloop der
vereeniojde zitting;, in Art. 12 vermeld.

Art. 16.

De Voorzitter der Afdeeling, die tijdelijk den voorrang
heeft, is Algemeene Voorzitter der Akademie en bestuurt
hare vereenigde vergaderingen.

o o o

Art. 17-

Elke Afdeeling benoemt haren Voorzitter en Onder-Voor-
zitter voor den tijd van één jaar, en haren Secretaris voor
den tijd van vijf achtereenvolgende jaren ; allen zijn bij
hunne aftreding herkiesbaar.

De Onder- Voorzitters en Secretarissen wonen te Amsterdam.

De wijze van verkiezing wordt door liet Reglement van
Orde fferegeld.

De gedane keuzen worden aan den Minister van Binnen-
landsche Zaken medegedeeld, en door dezen aan den Koning
ter goedkeuring voorgedragen.

Art. 18.

De Voorzitters, Onder-Voorzitters en Secretarissen der
beide Afdeelingen maken te zamen het Algemeen Bestuur
der Akademie uit.

Art. 19.

Het Algemeen Bestuur benoemt de beambten der Aka-
demie, en is belast met al wat tot de algemeene huishouding
en de regeling der uitgaven behoort.

Het kan, zoo dikwijls het dit noodig acht, eene vereenigde
vergadering der Akademie bijeenroepen.

Art. 20.

Een der beide Secretarissen is tevens, zoo lang hij zijne
betrekking bekleedt, Algemeene Secretaris der Akademie, en
met de zorg voor hare boekerij en het beheer van hare geld-
middelen belast.

Hij wordt benoemd door de Akademie in de vereenigde
vergadering der beide Afdeelingen in de maand April.

Art. 21.

De betrekkingen van Voorzitter en Onder- Voorzitter zijn
onbezoldigd.

Voor de Secretarissen wordt bij de jaarlijksche raming van
de uitgaven der Akademie eene som van vijftienhonderd gul-
den uitgetrokken, waarvan twee derde gedeelten, en alzoo dui-
zend gulden, aan den Algemeenen Secretaris worden toegelegd.

De gewone leden, buiten Amsterdam wonende, hebben, zoo
dikwerf zij ter vergadering komen, aanspraak op eene vergoe-
ding van reis- en verblijfkosten.

Art. 22.

Art. 23.

Elke afdeeling stelt een Reglement van Orde vast, dat
aan de goedkeurina; van den Minister van Binnenlandsche
Zaken wordt onderworpen.

Behoort bij Koninklijk besluit van den 23sten Februari)
1855, W. 1.

Mij bekend,

De Minister van Binnenlandsche Zaken,

VAN Reenen.

XLI
REGLEMENT VAN ORDE

VOOR DE AFUEELING WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN.

WERKZAAMHEDEN DEE LEDEN.

§ 1

De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uit-
zondering der maanden Juli] en Augustus, gehouden op den
laatsten Zaterdag van elke maand.

§ 2.

§ 3.

De gewone vergaderingen worden op het in den brief van
beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur
geopend, en uiterlijk te drie uren gesloten.

Mogt de vergadering verlenging van dezen termijn ver-
langen, dan is de Voorzitter geregtigd haar toe te staan.

§ 4.

De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn :
1*^. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege-"
ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ;
20. beraadslagingen over voorstellen aan de Regering, be-
treffende de belangen der wetenschap ;

XLH

30. het aanhooreu van en beraadslagen o?;er mededeelingen
en voorstellen betreifende onderwerpen van wetenschap.

Tot dit laatste doel wordt jaarlijks in de buitengewone
vergadering van April een rooster vastgesteld van de spreek-
beurten, zoo als die achtereenvolgens in de gewone verga-
deringen der Afdeeling door de gewone leden zullen worden
vervuld. Het ontwerp, van den rooster wordt in den be-
schrijvingsbrief tot de buitengewone vergadering van April
aan de leden bekend gemaakt.

Voor elke gewone vergadering worden ten minsten drie
sprekers aangewezen.

Het staat elk lid vrij, ook buiten dergelijke aanwijzing,
eene voordragt in de vergadering te houden. De tijd, voor
elke spreekbeurt beschikbaar, is bepaald op een half uur.

De namen der sprekers worden in den beschrijvingsbrief en
in de openlijke aankondiging der vergadering bekend gemaakt.

§ 5.

De Afdeeling geeft uit:

P. Verhandelingen in 4*^.

2^. Verslagen en Mededeelingen in 80.

30. Processen- Verbaal.

In de Verslagen en Mededeelingen worden opgenomen zoo-
danige ingeleverde opstellen, die bepaald door den schryver
daartoe zijn aangewezen of waaraan de Afdeeling die be-
stemming wenscht te geven *).

§ 6.
De leden hebbeu het regt hunne verhandelingen en mede-
deelingen geplaatst te zien. Alleen in het geval, dat het
Bestuur bezwaar maakt tegen het opnemen in de Werken,
kan op zijn prgeadvies eene verhandeling of opstel van een
Lid, bij meerderheid van stemmen, in eene buitengewone
vergadering worden afgewezen.

*) De wijzigingen, in § § 5, 6, 7, 8, 13 en 16 aangebracht, zijn goedge-
keurd geworden den 13 Jan. 1879, door den toenmaligen Minister van
Binnenl. Zaken. C. A. J. A. O.

xLm

§ 7.

Opstellen, hetzij voor de Verhandelingen in 40. of voor de
Verslagen en Mededeelingen, aangeboden door personen l^ui-
ten de Akademie, worden in handen gesteld eener Commissie
van ten minsten twee Leden, die, binnen eenen bij de be-
noeming vastgestelden tijd, daarover verslag uitbrengt. Het
indienen van het verslag, de deliberatiën en het besluit om-
trent de aanneming, geschieden in den regel in eene geioorie
vergadering ; bijaldien het oordeel der Commissie niet gunstig
is, in eene buitengewone vergadering.

§ 8.

Elk lid der Akademie ontvangt, behalve de Processen-
Vei'haal^ de Verhandelingen en de Verslagen en Mededeelingen
dadelijk na hun verschijnen.

Laatstgenoemden worden in den boekhandel gebragt, en
elke verhandeling wordt afzonderlijk verkrijgbaar gesteld.

De schrijvers hebben aanspraak op vijf-en-twintig afzon-
derlijke exemplaren hunner verhandeling.

§ 9.

De commissie wordt in den regel benoemd in eene gewone
vergadering. Li spoed eischende gevallen, alsook zoo daartoe
andere redenen mogten bestaan, wordt de commissie in eene
buitengewone vergadering, of door den Voorzitter, buiten
den tijd der vergaderingen, benoemd.

Het verslag der commissie wordt in eene gewone verga-
dering voorgedragen.

Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het
openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering
geschieden.

ÏLIV

§ 10.

De Akademie verklaart zicli niet over de waarde van eenig
haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door
de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter
mededinging naar eenen uitgeloofden prijs wordt toegezonden.

§ 11-

Zoo eenig lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag
door de Akademie wierd uitgeschreven, is hij gehouden haar
in de maand Januarij aan den Secretaris dor Afdeeling schrif-
telijk op te geven, die haar aan de leden bekend maakt.

De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering
der maand Maart.

§ 12.
Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buiten-
gewone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de leden der
Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd,
onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering, eene
buitengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone ver-
gadering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter be-
handeling in den beschrijvingsbrief worden vermeld.

§ 13.

Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het
proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen
en goedgekeurd ; daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in
eene volgende vergadering, en dat van de gewone vergadering
zoo spoedig mogelijk uitgegeven.

XLV

§ 14.

In alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij
volstrekte meerderheid.

Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter.

De leden der Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschied-
kundige en Wijsgeerige Wetenschappen en de correspondenten
der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschap-
pen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene
raadgevende stem.

§ 15-

Bij de derde stemming is men gebonden aan de twee per-
sonen, die bij de tweede vrije stemming de meeste stemmen
op zich vereenigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist.
Bij gelijkstaande stemmen beslist het lot.

§ 16.

Als voorbereiding tot de verkieziug van Leden en Corres-
pondenten, wordt door den Secretaris in eene buitengewone
vergadering, te houden in de maand Januarij, de staat der
Akademie medegedeeld, waaruit blijken moet, hoe groot het
aantal is der vacaturen voor gewoon Lid, voor buitenlandsch
Lid en voor Correspondent, en in hoeverre, ter voldoening
aan Art. 6 van het Organiek Reglement, de verschillende
vakken van wetenschap in de Afdeeling zijn vertegenwoordigd.
Op deze vergadering wordt aan ieder Lid gelegenheid gege-
ven de namen te noemen van hen, die naar zijn oordeel als
candidaten in aanmerking zouden kunnen komen.

In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand

XL VI

Februarij, wordt gelegenlieid gegeven tot het voorstellen en
aanbevelen van candidaten. De aanbeveling geschiedt bij eene
door één of meer gewone Leden ouderteekende memorie, die
voorgelezen en overgelegd wordt, om op het bureau der
Akademie, tot de vergadering in de maand April, voor de
gewone Leden ter inzage te blijven liggen.

In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand
Maart, worden de candidaten-lijsten opgemaakt. Op die Igsten
resp. voor gewone Leden, buitenlandsche Leden en Corres-
pondenten, worden de namen gebragt van hen, die, nadat de
memories opnieuw gelezen zijn en gelegenheid tot discussie
gegeven is, bij geheime stemming, twee derden van de stem-
men der aanwezige Leden op zich vereenigen.

In de daartoe volgens Art. 7 van het Organiek Reglement
beschreven buitengewone vergadering in de maand April,
worden uit de candidaten- lijsten, met alphabetisch geordende
namen, zonder verdere discussie, de Leden en Correspondenten
gekozen, en wel één voor één — zoolang de lijsten niet zijn
uitgeput, zoolang er vacaturen zijn en eene volstrekte meerder-
heid der aanwezige Leden zich op één der candidaten vereenigt.

§ 17. •

Zoo een lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be-
trelfende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad-
slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor-
zitter der Afdeeling zoo tijdig in te zenden, dat het in eene
daartoe beschreven buitengewone vergadering op den laatsten
Zaterdag der maand Maart ter beraadslaging zal kunnen wor-
den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door
den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en
aan zijn oordeel, volgens § 31, onderworpen.

§ 18.

In de buitengewone vergadering van den laatsten Zaterdag
der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereenigd
met twee leden der Letterkundige Afdeelino- eene commissie
uit te maken, aan welke, volgens §37, de Rekening en Ver-
antwoording van den Algemeenen Secretaris ter beoordeeling
wordt gegeven.

xLvn

VOOEZITTER EN ONDEE-VOORZITTER.

§ 19.

De Voorzitter leidt de beraadslaging in de vergaderingen

en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in

§§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der

stemming brengt hy zijne stem het laatst uit.

§ 20.

De Voorzitter volgt bij de leiding der handelingen van de
vergadering hij voorkeur de volgende orde :

10. lezing van het pro ces- verbaal der voorgaande verga-
dering, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en
den Secretaris geteekend wordt;

2^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken ;

30. aanvragen van Regeringswege ;

40. voorstellen van leden;

50. mededeelingen van correspondenten en aanvragen van
personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ;

60. spreekbeurten en wetenschappelijke mededeelingen van
ter vergadering aanwezige leden ;

70. laatste omvraag;

80. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen
van het verhandelde.

§ 21.

Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der verga-
dering op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den
Onder- Voorzitter en aan den Secretaris.

De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor-
zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtingen.

SECRETARIS.
§ 22.
De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone
vero-aderinsf ter plaatsing; in de Nederlandsche Staats- Courant
en in de Amsterdamsche Courant tijdig worde opgezonden.

XL VIII

§ 23.

Hij is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring
van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven.

§ 24,

Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem
geteekend.

§ 25.

De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ont-
vangt ter kennisse van den Voorzitter.

§ 26.

De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der
Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke
afgifte kan alleen door leden gevorderd worden.

§ 27.

De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken welke door
de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren
daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld,
volgens § 42.

Goedgekeurd,

De Minister, van Binnenlandsclie Zaken,
's Gravenhage,

tZm 6den iVoymiér 1855. VAN REENEN.

XLIX
REGLEMENT VAN ORDE.

VOOE DE AFDEELING TAAL-, LETTER-, GESCHIEDKUNDIGE EN
WIJSGEERIGE WETENSCHAPPEN.

WERKZAAMHEDEN DER LEDEN.

§ 1-

De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uitzon-
dering der maanden Julij en Augustus, gehouden op den twee-
den Maandag van elke maand.

§ 2.

De leden der Afdeeling voor d^ Wis- en Natuurkundige
Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Afdeeling Taal-,
Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen bijwo-
nende, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten.

Elk lid der Akademie ontvangt, ten minsten vier dagen vóór
de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van
uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden
vernield die behandeld zullen worden.

§ 3-

De gewone vergaderingen worden op het in den brief van
beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur ge-
opend en uiterlijk te drie uren gesloten.

Wanneer er na de gewone nog eene buitengewone verga-
dering moet gehouden worden, zal de eerste een uur vroeger
worden gesloten.

§ 4.

De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn :
10. bet doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege-
ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ;
Jaabboük 1882. •L'

2^. beraadslaging over voorstellen aan de Regering, betref-
fende de belangen der wetenschap ;

30. het aanhooren van en beraadslagen over mededeelingen
en voorstellen, betreffende onderwerpen van wetenschap.

§ 5.

De afdeeling geeft uit :

l'^. Verhandelingen in 4^.

£0. Verslagen en Mededeelingen in 8^.

* § 6.

Stukken, bestemd voor de Verhandelingen, worden in handen
gesteld eener commissie van ten minsten twee leden, die binnen
eenen vastgestelden tijd verslag uitbrengt. Het uitbrengen van
het verslaq;, de beraadslaging en het besluit omtrent de aanne-
ming, geschieden in eene gewone vergadering. Op advies van
den Voorzitter en Secretaris, kan zulks ook in eene buitenge-
wone vergadering plaats hebben.

§ 7.

Stukken, bestemd voor de Verslagen en Mededeelingen, wor-
den in handen gesteld eener commissie van redactie, benoemd
in de buitengewone vergadering der maand April, en bestaande,
behalve uit den Secretaris, ambtshalve lid der commissie, uic
vier leden, waarvan elk jaar twee aftreden, welke echter ter-
stond weder verkiesbaar zijn. Zij is tot de plaatsing der stuk-
ken in de Verslagen en Mededeelingm bevoegd. Mogt zij
daarin eenig bezwaar vinden, dan geeft zij daarvan in eene
buitengewone vergadering berigt, en wordt aan de leden de
beslissing overgelaten.

§ 8.

Elk lid der Akademie ontvangt een afdruk van al wat door
de Afdeeliug wordt in het licht gezonden.

§ 9.

Het verslag der commissie wordt in eene gewone verga-
dering voorgedragen

Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in he t
openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering
geschieden.

§ 10.

De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenig
haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door
de Reo-ering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter
mededinging naar een uitgeloofden prijs wordt toegezonden.

§ 11-
Zoo eenig lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag
door de Akademie werd uitgeschreven, is hij gehouden haar
in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schrif-
telijk op te geven, die haar aan de leden bekend maakt.

De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering
der maand Maart.

In geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na
gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de
regeling der uitgayen betreft, in de algemeene vergadering
kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling.

§ 12.
Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren bnitenge-

wone vergacleriugeu gehouden, waartoe alleen de leden der
A.fdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd,
onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering, eene bui-
tengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone verga-
dering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter behan-
deling in den beschrijvingsbrief worden vermeld.

§ 13.

Alle voorstellen, welke niet slechts de orde van behande-
ling of de huishoudelijke aangelegenheden betreffen, worden
schriftelijk aan den Voorzitter ter hand gesteld.

§ 14.

§ 15.

In alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij
volstrekte meerderheid.

Bg staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter^

Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot
grondslag genomen de praïsentie-lijst, op welke iedere naam
een nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergadering-
beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen.

De leden der afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige
Wetenschappen en de correspondenten der Afdeeling voor de
Taal-, Letter-, Gest;hiedkundige en Wijsgeerige Wetenschap-
pen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene
raadgevende stem.

Lin

§ 16.

Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt
zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij eene eerste stem-
ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene
tweede vrije stemming plaats. Bij de derde stemming is men
gebonden aan de twee personen, die bij de tweede vrije stemming
de meeste stemmen op zich vereenigd hebben. De volstrekte
meerderheid beslist. Bij gelijkstaande stemmen beslist het lot.

§ 17.

Tot de verkiezing van leden wordt, in eene daartoe beschre-
ven buitengewone vergadering der maand Maart, beslist over
de vraag, of eene openstaande plaats zal worden vervuld.

Daarna wordt eene lijst opgemaakt van candidaten, die ten
minsten een derde der aanwezige stemmen op zich vereenigd heb-
ben, en wier aanspraken op het lidmaatschap door de leden der
Afdeeling overwogen worden. Uit deze lijst geschiedt de keuze,
bij volstrekte meerderheid van stemmen, in eene daartoe be-
schreven buitengewone vergadering in de maand April.

§ 18.

Zoo een lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be-
treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad-
slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor-
zitter der Afdeeling tijdig in te zenden, zoodat het in eene
daartoe beschreven buitengewone vergadering, op den tweeden
Maandag der maand Maart, ter beraadslaging zal kunnen wor-
den ^ebrasft. Na o-oedkeuring; der Afdeeling, wordt het door
den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld
en aan zijn oordeel, volgens § 31, onderworpen.

In de buitengewone vergadering van den tweeden Maandag
der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereenigd
met twee leden der Natuurkundige Afdeeling, eene commissie
uit te maken, aan welke, volgens § 8 7 , de Rekening en Ver-
antwoording van den algemeenen Secretaris ter beoordeeling
wordt gegeven.

LIV

VOOEZITTER EN ONDEE-VOORZITTEE.

§ 19.
De Voorzitter leidt de beraadslagingen in de vergaderingen
en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in § § 1,
3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der stem-
ming brengt hij zijne stem het laatste uit.

§ 20.
De Voorzitter volgt bij de leiding van de handelingen der
vergadering bij voorkeur de volgende orde :

10. lezing van het proces- verbaal der voorgaande vergade-
ring, dat. na goedkeuring, door den Voorzitter en den
Secretaris geteekend wordt;
20. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken;
30. aanvragen van Regeringswege ;
40. voorstellen van leden ;

50. mededeelingen van coi'respondenten en aanvragen van

personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ;

60. wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering

aanwezige leden ;
70. laatste omvraag ;

80. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen
van het verhandelde.

§ 21.
Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der vergade-
ring op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den
Onder- Voorzitter en aan den Secretaris.

De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor-
zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtingen.

SECRETAEIS.
§ 22.
De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone
vergadering ter plaatsing in de Nederlandsche Staats- Courant
en in de Aynsterdams'-he Courant tijdig worde opgezonden.

§ 23.

Hij is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring
van al hetgeen door de Afdeeling in het liclit wordt gegeven*

§ 24.

Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem
geteekend.

§ 25.

De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ont-
vangt ter kennisse van den Voorzitter.

§ 26.

De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der
Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke
afffifte kan alleen door leden gevorderd worden.

§ 27.

Goedgekeurd,

De Minister van Bitinenlandsche Zaken,

'.9 Gravenhage,
den Gdeu November 1855. VAN REENEN.

LVI

ALGEMEENE BEPALINGEN.

BESTUUE DEE AKADEMIE.

§ 28.

De tijdelijke algemeene Voorzitter en Secretaris maken
het bureau van het Bestuur uit.

§ 29.

Het Bestuur beheert de algemeene huishoudelijke belangen
der Akademie, en doet, voor zoo verre noodig, de gevorderde
voorstellen daartoe aan 's Lands Regering.

§ 30.

De raming der uitgaven voor het volgend jaar wordt in
de eerste week van de maand April door den algemeenen
Secretaris aan het oordeel van het Bestuur onderworpen en,
na goedkeuring, gebragt in de vereenigde vergadering der
beide Afdeelingen, volgens art. 12 van het organiek Regle-
ment te houden in de maand April.

§ 31.

§ 32.

Zoo het bijeenroepen eener buitengewone vereenigde ver-
gad. ring noodig wordt geacht, bepaalt het Bestuur daartoe
de punten van beschrijving.

Lvn

§ 33.

Zoo een lid der Akademie den aankoop van een of meer-
dere boekwerken verlangt, zal liij daartoe het voorstel doen
in de Afdeeling waartoe hij behoort, Zoo de Afdeeling den
aankoop wenschelijk acht, doet zij het voorstel daartoe aan
het Bestuur, dat de uitvoerbaarheid van den aankoop, in
verband met den staat der kas van de Akademie, beoordeelt,
en daarop besluit.

VEREENIGDE VERGADERING VAN DE BEIDE AFDEELINGEN
DER AKADEMIE.

§ 34,

De leden der Akademie worden ten minsten acht dagen te
voren opgeroepen tot de vereenigde vergadering, volgens art.
] 2 van het organiek Reglement te houden in de maand April.

De beschrijvingsbrief wordt geteekend door den algemeenen
Secretaris.

De onderwerpen ter behandeling, vastgesteld in de verga-
dering van het Bestuur, worden in den beschrijvingsbrief
vermeld.

§ 35.

Na de vereenigde zitting van April, wordt van de afwisse-
ling van den voorrang kennis gegeven aan den Minister van
Binnenland sche Zaken.

§ 36.

In de vereenigde vergadering voornoemd, wordt het verslag
van den staat en de werkzaamheden der Akademie voorge-
dragen door den algemeenen Secretaris. Na goedkeuring door
haar, wordt het den Koning aangeboden, en m afschrift aan
den Minister van Binnenlandsche Zaken medegedeeld.

§ 37.

De algemeene Secretaris zorgt dat de Rekening en Verant-*

Lvm

woording over het afgeloopcii p.ar gereed zij vóór den 15den
April. Elke Afdeeling benoemt in de buitengewone vergade-
ringen der maand Maart twee leden, welke eene commissie
tot onderzoek van de Rekening en Verantwoording uitmaken.
De namen dier leden worden door de Secretarissen der Af-
deeling aan den algemeen en Secretaris bekend gemaakt. De
algemeene Secretaris zorgt dat aan liet oudste lid der com-
missie uit de voorzittende Afdeeling, de Rekening en Ver-
antwoording met hare Bescheiden en Memorie van Toelich-
ting tijdig worden ter hand gesteld.

De commissie brengt haar verslag uit in de vereenigde
vergadering der maand April, In geval van goedkeuring,
wordt de Rekening en Verantwoording door den algemeenen
Voorzitter geteekend en, in afschrift, medegedeeld aan den
Minister van Binnenlandsche Zaken. Zij wordt opgenomen
in het pro ces- verbaal der vereenigde vergadering.

ALGEMEENE SECRETAKIS.

§ 38.

De algemeene Secretaris brengt de besluiten ten uitvoer
der vereenigde vergadering van de Akademie en van haar
Bestuur. Hij teekent de van haar uitgaande brieven en zorgt
dat het proces-verbüal van haar, na goedkeuring door het
Bestuur der Akademie, gedrukt aan hare leden en corres-
pondenten, als ook aan de Hoofden der Departementen van
algemeen Bestuur, verzonden worde.

§ 39,

LÏX

§ 40.

De leden der Akademie hebben het regt om boeken uit
de boekerij der Akademie ten gebruike te ontvangen, onder
voorwaarde dat daarvoor een behoorlijk bewijs van ontvangst
worde verleend ; dat geen boekwerk langer dan gedurende
drie maanden buiten de boekerij blijve en, in geval van
beschadiging, de aq-ngebragte schade door den gebruiker
vergoed worde.

Eenige kostbare plaatwerken in groot formaat, waarvan
eene lijst, opgemaakt door den algemeenen Secretaris en
goedgekeurd door het Bestuur, in de Boekerij ter visie be-
hoort te liggen, zullen alleen op magtiging van het Bestuur
aan de leden ten gebruike worden gegeven.

De algemeene Secretaris is gemagtigd om, onder gelijke voor-
waarde, boeken ten gebruike te geven aan personen, door geen
titel aan de Akademie verbonden, mits dat hun bewijs van
ontvangst ook door een lid der Akademie geteekend worde.

Van de ten gebruike gegeven boekwerken wordt een re-
gister door den algemeenen Secretaris gehouden. De be-
wijzen van ontvangst worden zorgvuldig door hem op het
bureau der Akademie bewaard.

§ 41.
In de vereenigde vergadering van de maand April brengt
de algemeene Secretaris verslag uit over den staat der boe-
kerij, en doet hij de voorstellen, welke tot hare bewarino-
en uitbreiding aan het Bestuur geschikt zijn voorgekomen.

§ 42.
De algemeene Secretaris zorgt dat er een inventaris zy

der bezittingen van de Akademie, en bewaart deze op de wijze,
welke aan het Bestuur doeltreffend voorkomt. Hij heeft het
archief en het magazijn der Akademie onder zijn beheer, en
zorgt voor de verzending van de door de beide Afdeelingen
der Akademie uitgegeven werken aan den Koning, de Prinsen
van het Vorstelijk Huis, de Hoofden der Departementen van
algemeen Bestuur, de Leden en Correspondenten der Aka-
demie en de Binnen- en Buitenlandsche Genootschappen,
waarmede de Akademie in verbinding is.

Hiervan wordt eene lijst van expeditie door hem bewaard.

Hij zorgt dat de exemplaren, waarover de Akademie de
beschikking heeft, behoorlijk bewaard en in een magazijn-
boek verantwoord worden.

§ 43.

De algemeene Secretaris ontvangt de toelage, welke van
's Rijkswege aan de Akademie wordt verstrekt, alsook de
overige baten der Akademie Hij beheert deze gelden, doet
daaruit de noodige betalingen, en verantwoordt ze op de
wijze in § 30 en 37 omschreven.

BERIGT OMTRENT WIJZIGINGEN IN DE ALGEMEENE BE-
PALINGEN VAN DE REGLEMENTEN VAN ORDE.

Door het Bestuur der Akademie zijn veranderingen ge-
maakt in § 30 en 37 der Algemeene Bepalingen, met wier
strekking zich 's Lands Regering heeft vereenigd. Deze strek-
king nu is: dat, naar aanleiding ook van den wensch, uit-
gedrukt in de vereenigde zitting van 24 April 1858, betere
regelmaat worde gebragt in het vaststellen der begrooting.
Ten einde daartoe te geraken, heeft het Bestuur der Aka-
demie aan den Minister van Binnenlandsche zaken vergun-
ning gevraagd en van zijne Excell verkregen, om alinea
h en c van Art. 12 Org. Regl. aldus te lezen, dat onder

LXI

afgeloopen en volgend jaar het Akademie- eu niet het bur-
gerlijk jaar worde verstaan. Hieruit z:yu de volgende bepa-
lingen voortojevloeid :

1^. Sluiting der rekening van de Akademie telken jare
vóór ultimo Maart.

2^. Sluiting der afrekening voor de vergoeding van reis-
en verblijfkosten telken jare op den laatsten Zaterdag der
maand December en uitbetaling daarvan vóór of op den
laatsten Zaterdag der volgende maand February.

Om zulks mogelijk te maken, is het noodig dat in de al-
gemeene bepalingen § 30 eu § 37 worden gelezen, gelijk zij
nu in dit Jaarboek op blz. LVI en LVII gesteld zijn.

LXIII

VRIJDOM YAN BRIEFPORT.

Ten opzichte van het genot van V7'ijdom van brief port,
is het fioodzakelijkj H.H. Leden der Akademie op de
volgende bepaling e7i der Posttvet te wijzen:

§ 49. {al 2). De brieven en verdere stukken, voor
welke vrijstelling is toegestaan, kunnen, naar verkiezing
der afzenders, hetzij onder gesloten omslagen of onder
kruisband ivorden verzonden.

Voor de verzending van kaarten, teekeningen en der-
gelijke, is het bezigen van borden, kokers en rollen toe-
gelaten.

§ 51. (al. 1). De portvrije brieven moeten door de
afzenders op het adres tvorden gewaarmerkt met hunne
eigenhandige naamteekening, onder vermelding der ambts-
betrekking, waarin aanspraak op vrijstelling ivordt ge-
maakt.

{al. 3). De waarmerking van brieven, afkomstig van
collegiën of commissiën, geschiedt door den voorzitter, of
wel door den secretaris of griffier.

LXIV

PROGRAMMA ceutaminis poetici ab academia regia

DISCIPLINARUM NEERLANDICA EX LEGATO HOEUFFTIANO
IN ANNÜM MDCCCLXXXn INDICTI.

In conventu Ordinis litterarii a. d. III ld. Martias habiti
judicium prouunciatum fuit de decem poetarum carminibus
quae legitimo tempore oblata erant.

Sepositum fuit unum carmeu, quod quum versuum esset
XXXVI, certaminis legibus non satisfaciebat. Inscriptum
erat: Ad poësis Musani salutatio.

Rationes allatae sunt, cur quinque carmina mediocria esse
viderentur, nempe: Laxirentius JBrundisinus, Muscae, Crovo-
tanneromachia, Progressus Christianus et De materia et forma
et corporum mutationibus Curmen didacticum. In his neque
argumenti tractatio nee latinitas satis potuit judicibus pla-
cere, ut poetas bonorifica mentione dignos censerent.

Haud paulo melius est Carmen quod inscribitur: Poësis
in liberalium disciplinarum conventu, sed saepe lima deside-
ratur et poeta" Musam colit non plane quidem infacundam,
sed nimis tamen atque interdum ultra modum garrulam et
loquacem.

Dulce carmen est quod inscribitur Sponsa Naiitae, cum
lemmate : No7i aicro aut gemnis miseri torquemur amantes.
Etiamsi ad praemium adspirare non possit, quia argumen-
tum nimis tenue est et poeta magis vitiis caret quam sin-
gularibus virtutibus commendatur, tamen hoc carmen dignum
est, quod Latinarum literarum amantes cognoscere possint.

Egregium carmen est Ad veter es commilitones, instructum
lemmate: Semper meminisse juvabit, quodque libentissime
aureo praemio judices ornavissent, nisi unum poema super-

LXV

esset: Tobiae junioris peregrinatio, quod tanto intervallo re-
liqiia post se reliqiiit, ut minime esset dubiiim quin primas
ferre deberet. Scidula aperta, apparuit nomen poetae Petri
EssEiVA Friburgensis Helvetii.

loHANNEs VAN Leeuwen Amstelodamensis nobis significa-
vit sibi deberi carmen Ad veteres commilitones ; Sponsam
Nautae cecinit Tosephüs Albini Bononiensis. Itaque haec
duo carmina, consentientibus poetis, cum Tobiae peregrina-
tione una edentur.

Novum certamen his legibus ponitur, ut carmina ei des-
tinata neque ex alio sermone translata neque iam edita
neque L versibus minora, nitide et ignota iudicibus manu
scripta sumptibus poetarum ante Kalendas lanuarias anni
proximi mittantur Ioanni Cornelio Gerardo Boot, Ordini
litterario Academiae ab actis, munita sententia, quae item
inscribenda est scidulae obsignatae, in qua nomen scriptoris
et loens, ubi vivit, indicantur.

Praemium victoris erit nummus aureus CC florenorum.
Carmen praemio ornatum et si quae mentione honorifica
digna censebuntur, cum bona venia auetorum sumptibus ex
legato suppeditandis typis describentur.

In conventu Ordinis mense Martio habendo exitus certa-
minis pronunciabitur, scidulaeque carminibus nee praemio
nee lande ornatis additae comburentur.

Amstelodami, Ips. Kal. April, anno C. G. OPZOOMER,

MDCCCLXXXII.

Ordiais Praeses.

Jaabboek 1882. E

PROCES-VERBAAL

VereeBiile VerplerinE Ier kiie Afleelinpn

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN.

I N L P] [ D I N G.

Tot de Vereenigde Vergadering van de beide Afdeelingen
der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, gevestigd te
Amsterdam, waren de Leden met den volgenden brief op-
geroepen:

Amsterdam, den 22sten April 1882.

Ik heb de eer U te noodigen op Saturdag den 29steu April
e. k,, des voormiddags te elf uren en dertig minuten, tot eene
Vereenigde Vergadering van de beide Afdeelingen der Ko-
ninklijke Akademie van Wetenschappen, voorgeschreven bij
Art. 12 van het Organiek Reglement.

C. A. J. A. OUDEMANS,

Algemeene Secretaris.

■ ONDERWERPEN VAN BEHANDELING.

10. Ontwerp- Verslag van den staat en de werkzaamheden
der Akademie in het afgeloopen Akademiejaar.

20. Rekening en Verantwoording van den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1881 — 1882, en Rapport van
de Heeren Stokvis, Dibbits, Campbell en de Pinto,
door de twee Afdeelingen der Akademie in Commissie
benoemd tot het nazien daarvan.

LXX

30, Raming der Ontvangsten en Uitgaven over 1882 — 1883.

40. Verslag van de Charter-Commissie.

50. Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Pen-
ningkabinet.

60. Levensbericht van wijlen het lid der Akademie C. J.
Matthes door den Heer Bierens de Haan.

70. Verwisseling van den voorrang der Afdeelingen.

PROCES-VERBAAL

Vereenliïfle Verpierii Ier MU Affleelinpn

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN,

GEHOUDEN DEN 29sten aPRIL 1882, DES MORGENS
TE HALF TWAALF UREN.

Algemeene Voorzitter . . f. c. donders.
Algemeene Secretaris ..ca. j. a. oudemans.

Tegenwoordig de Heeren : opzoomer, w. c. mees, d. harting,

M. de vries, land, hoekstra BZ., PLACE, BIERENS DE HAAN,
ZAAIJER, BAEHR, DE HOOP SCHEFFER, KORTEWEG, NABER, VAN
DEN BERG, LORENTZ, STOKVIS, DE PINTO, KERN, CAMPBELL, SIX
en ENGBLMANN.

Lxxn

De Voorzitter opent de Vergadering.

De Algemeene Secretaris geeft kennis dat de Heeren
Beets, Leemans, Borret en van Riemsdijk zich schrif-
telijk over hunne afwezigheid hebben verontschuldigd.

Hij draagt daarna voor het door hem ontworpen Ver-
slag van den staat en de werkzaamheden der Akademie,
aldus luidende :

SIRE!

Bij het eindigen van het Akademiejaar, hebben wij de eer,
Uwe Majesteit, als naar gewoonte, het verslag der werkzaam-
heden over den verstreken tijdkring aan te bieden.

In de eerste plaats mogen hier de opdrachten vermeld
worden, welke de Akademie van Uwer Majesteits Regeering
bij verschillende gelegenheden ontving en die vier in getal
waren.

Bij een schrijven van 3 September 1881, werd de Afdee-
liug Natuurkunde verzocht advies te verleenen in zake de
door den Franschen gezant te 's Gravenhage aan Z.E. den
Minister van Buitenlandsche Zaken gerichte uitnoodiging, dat
de Nederlaudsche Regeering zich mocht doen vertegenwoor-
digen op eene conferentie te Parijs, waar van gedachte ge-
wisseld zoude worden over verschillende vraagstukken, in
verband met de waarneming van den overgang van Venus
voorbij de zon in 1882. — Een later schreven van 14 Sept.
1881 hield in, dat de Minister, om het spoedvereischende der
zaak en op grond van een onderhoud met den Voorzitter
der Afdeeling, aan den Heer H. G. van de Sande Bakhüij-
ZEN verzocht had, als gedelegeerde der Nederlandsche Regee-
ring aan de hierboven bedoelde conferentie deel te nemen. —
In de vergadering der Afdeeling van 24 Sept. 1881 werd
daarop besloten, den betrokken Minister beleefdelijk uit te

Lxxm

noodigen, het aan den Heer van de Sande Bakhuijzen ver-
leende mandaat ook uit te strekken tot het lid der Aka-
demie J. A. C. Oudemans, die, ten gevolge der ondervin-
ding, bij den overgang van Venus voorbij de zon in 1874
op Réunion door hem opgedaan, vooral in zaken van prac-
tischen aard, wellicht nuttige wenken zou kunnen geven.

Dit verzoek der Afdeeling werd door den Minister toege-
staan en van de ten dezen gunstige beschikking kennis ge-
geven in een brief van 29 Sept. 1881.

Bij missive van 10 October 1881 werd der Afdeeling Na-
tuurkunde van Regeeringswege de vraag voorgelegd of lom-
pen, in een pakhuis opgestapeld, door zelfontbranding ge-
troffen zouden kunnen worden? Op verzoek des Voorzitters,
verklaarden de heeren von Baumhauer, Gunning en A. C.
Oudemans Jr. zich bereid, hierover te dienen van voorlich-
ting en raad. In de vergadering der Afdeeling van 26 No-
vember 1881 werd hun advies voorgedragen en de overwe-
gingen medegedeeld, welke gevoerd hadden tot het besluit,
dat de vraag des Ministers in bevestigenden zin moest wor-
den beantwoord. De Vergadering vereenigde zich met de aan
haar oordeel onderworpen beschouwingen, en den Minister
werd hiervan bij missive van 29 November 1881 kennisge-
geven.

De omstandigheid dat Rijksgebouwen te Medemblik voor-
zien moesten worden van bliksemafleiders, deed den Minister,
gelijk vroeger meermalen was geschied, den raad der Afdee-
ling Natuurkunde inwinnen : thans over een voorstel, door
den Heer Funckler te Haarlem in deze gedaan (missive van
7 Dec. 1881). De Heeren Bosscha, van der Waals en
Grinwis, aan wie de Afdeeling in een soortgelijk geval niet
lang geleden om advies had gevraagd, verklaarden zich be-
reid, de Afdeeling ook uu weder van voorlichting te dienen.
Hun in de vergadering van 24 December 1881 voorgelezen
rapport werd onveranderd goedgekeurd en den Minister daar-
mede in kennis gesteld bij missive van 29 Dec. daaraan-
volgend.

LXXIV

Bg missive van 28 December 1881 werd de Afdeeling Na-
tuurkunde door den Minister van Binnenlaudsche Zaken in
het bezit gesteld van een bundel bescheiden, betrekking heb-
bende op de zaak der lijkeuverbranding en daarbij een paar
vragen gesteld, uit welker beantwoording zou moeten blijken,
of het invoeren der crematie hier te lande al of niet wen-
schelijk geacht moest worden. In hoofdzaak verlangde de Mi-
nister te weten, of het vinden van eenig vergif in de asch van
een verbrand lijk niet uiterst moeilijk zal wezen, als men
bedenkt dat er in den regel geene aanwijzingen zullen be-
staan, welke den deskundige tot het zoeken naar een bepaald
vero-if zullen nopen, en dat vele vergiften in die asch niet
meer zullen zijn weer te vinden. — In de vergadering van 28
Januari 1882 werden de van den Minister ontvangen stuk-
ken in handen gesteld eener commissie van vijf leden, zynde
de Heeren Place, van Hasselt, Gunning, van Bemmelen en
Zeeman, met verzoek ze te overwegen en de Afdeeling om-
trent de daarin ter sprake gebrachte belangrijke aangelegen-
heid in eene der eerstvolgende vergaderingen te willen dienen
van raad.

Vermelding verdient eindelijk, dat de verificatie van twee
stellen gewichten, bestemd voor de koloniën Suriname en
Cura9ao, in der tijd door de Regeering aan de Afdeeling op-
gedragen, ten einde gebracht werd door wglen ons medelid
Stamkart.

Overgaande tot de mededeeling van het in de vergaderin-
gen der Afdeeling Natuurkunde verhandelde, dient allereerst
vermeld, dat die bijeenkomsten zeer getrouw werden bezocht.

Uit het vak der Wiskunde valt ditmaal slechts ééne bij-
drage te vermelden, en wel van den Heer Blerens de Haan,
die een Aanhangsel leverde tot de Tafels van onbepaalde
Integralen, en zijne verhandeling over dit onderwerp met een
kort betoog inleidde. Genoemde verhandeling zag het licht
in het XXIF deel van de 4^ werken der Akademie.

Op het gebied der Sterrenkunde bewoog zich de Heer van

LXXV

DE Sande Bakhuijzen, toen hij enkele opmerkingen mede-
deelde aangaande de komeet, die in Juni 1881 aan den he-
mel te zien was en op de groote overeenkomst wees tusschen
het door den keizer van Brazilië aan de Fransche Akademie
geseinde stel elementen, op haar toepasselijk, en die der ko-
meet van 1807, meer bijzonder als komeet van Bessel be-
kend. De overeenkomst was te opmerkelijker, omdat beide
kometen niet dezelfde waren, zooals daaruit kon worden af-
geleid, dat de omloopst^d van die van Bessel op eenige eeuwen
berekend was.

De Heer Michaëlis behandelde een onderwerp, ontleend
aan het vak van den bruggenbouw^ ten titel voerende: »Over
brugbalken van de tweede orde, met flauw gebogen boven-
rand en getrokken schoren." De daarover aangeboden ver-
handeling zag het licht in het XVIIe deel der Verslagen en
Mededeelingen.

Twee bijdragen van geodetischen aard werden geleverd door
den Heer Schols: ééne in de vergadering van 26 November
1881, eene andere in die van 25 Februari 1882. De eerste
bijdrage had ten doel, eenige vereenvoudigingen te brengen
in de toepassing van de methode voor de aansluiting van
een driehoeksnet van lagere orde aan drie punten van een
net van hoogere orde, beschreven in eene verhandeling, welke
het licht zag in de Verslagen en Mededeelingen 2e reeks,
XVIe deel. De mededeeling werd opgenomen in het Proces-
Verbaal der Zitting van 26 November 1881. — De tweede
bijdrage, opgenomen in het XVIIe deel der Verslagen en
Mededeelingen, betrof »het berekenen van den afstand en de
wederkeerige azimuthen van twee punten, waarvan de geo-
graphische lengten en breedten bekend z^n" en leidde tot
de omschrijving eener methode van berekening, waardoor
formules gevonden werden, die aan het omschreven doel
dienstbaar konden worden gemaakt en de formules van Hel-
MERT zeer verre in eenvoudigheid overtroffen.

Op het gebied der Waterbouwkunde bewoog zich de heer
VAN Diesen, toen hij sprak over »de oeverafschuiviugen in

LXXVI

Zeeland en haar verband met den aard der grondlagen."
Het was inzonderheid de studie van den in der tyd door de
Akademie uitgegeven verhandeling des Heeren Dr. Seelheim :
»Over grondboringen in Zeeland," welke den Spreker ge-
voerd had tot het voordragen der volgende stellingen : 1 o dat
groote diepte der geul in de nabijheid van den oever wel
een belangrijke factor is in den toestand, die eene oeveraf-
schuiving veroorzaakt, maar niet een onmisbare en ook niet
de eenige factor; 2^ dat de kans van afschuiving zeer ver-
groot schijnt te worden, naarmate de laag van diluviaal zand
over groote dikte-doorsneden, en vooral wanneer zij met den
bovenkant hooger gelegen is, en eindelijk 3^ dat, naarmate
de diluviale zandlaag meer bekleed of bedekt is, hare neiging
tot het vormen van afschuivingen beter wordt beteugeld en
door hulpmiddelen beter kan worden bedwongen. — De ver-
handeling over het aangegeven onderwerp zag het licht in
het XVIIe deel der Verslagen en Mededeelingen.

De Physica vond hare woordvoerders in de Heeren Stam-

KART, VAN DER WaALS en LoRENTZ.

De Heer Stamkart bracht rapport uit over eene in de 2 e
helft van Mei 1881 verrichte tweede verificatie en justeering
der gewichten en maten, bestemd voor West-Indië, en deelde
mede, dat de kilogrammen thans zonder bezwaar naar de
plaats hunner bestemming konden worden opgezonden. Naar
aanleiding dezer kennisgeving, werd de Secretaris gemachtigd,
de stellen gewichten aan den daartoe door den Minister van
Waterstaat, Handel en Nijverheid aan te wijzen ambtenaar
af te geven, en voldeed hij aan dien last op den 12den Oc-
tober 1881. Een brief van dankzegging van den Minister
van Koloniën aan de Af deeling, voor den door haar volbrach-
ten arbeid, gedagteekend 25 Nov. 1881, werd in de verga-
dering van 24 December deszelfdeu jaars ter kennisse der
aanwezigen gebracht.

De Heer van der Waals onderhield de AfdeeHng eene
eerste maal »over het stroomen van vloeistoffen en gassen
door capillaire buizen met elliptische doorsneden" (P. V.

LXXYII

25 Juni 1881), en een andermaal »over een mogelijken tem-
peratuursfactor van den molekulairdruk bij vloeistoffen en
gassen" (P. V. 24 December 1881).

De Heer Loeentz eindelijk bood bij twee verschillende ge-
legenheden twee verhandelingen aan, getiteld : » De grondfor-
mulen der electrodynamica" en »Over de bewegingen, die,
onder den invloed der zwaartekracht, ten gevolge van tem-
peratuursverschillen, in eene gasmassa optreden." — Beide
verhandelingen zagen het licht in de Verslagen en Mededee-
lingen, Deel XVII.

Van meteorologischen aard was eene mededeeling van den
Heer Buus Ballot, die eeuige tabellen van regenwaarnemin-
gen ter tafel bracht, op voorstel van den Heer Bergsma
gedaan op een aantal verschillende plaatsen en op verschil-
lende hoogten op Java. Spreker kwam uit de studie dier
tabellen tot het besluit, dat de hoeveelheden regen, in de
verschillende maanden in Oost-Indië gevallen, lang niet zoo
veel uiteenloopen als men reden had te verwachten, en dat
de invloed der bergen, waarlangs de lucht opstijgt, op de
hoeveelheden regen, die in Oost-Indië grooter zijn dan in
Nederland, zeer goed te bemerken is (P. V. 29 Oct. 1881).

Tot het gebied der Scheikunde behoorden drie mededeelin-
gen van den Heer Franchimont, twee van den Heer van
Bemmelen en eene van den Heer Mulder.

De Heer Franchimont vroeg de aandacht voor de uitkomst
van eenige proeven, genomen door den Heer Dr. S. van Rom-
BURGH, met het doel om uit acroleïnchloride acroleïnjodide te
bereiden, met behulp van aluminiumjodide, opgelost in zwa-
velkoolstof. De proef gelukte niet, aangezien er, in plaats
van het verwachte lichaam, acroleïnechloorjodide werd ver-
kregen (P. V 28 Mei 1881). — Een andermaal werd me-
degedeeld, dat door denzelfden Heer van Romburgh (i. chloor-
allyl-alcohol uit (1 chloorallylchloride was verkregen, en
werden de eigenschappen dezer stof meer in bijzonderheden
nagegaan (P. V. 29 Oct. 1881). — Eindelijk hield de Heer
Franchimont nog eene voordracht over de synthese van

Lxxvni

meerwaardige (polyhydrisclie) alcoholeu, waaruit voortvloeide
dat de denkbeelden, door den scheikundige Wurtz daarover
ontwikkeld, waarschijnlijk zouden moeten worden gewijzigd-
De Heer van Bemmelen onderhield de Afdeeliug, bij wijze
van vervolg op zijne vroegere onderzoekingen omtrent de
scheikundige samenstelling van eeuige oxydhydraten : »Over
de samenstelling van het Berylloxydhydraat. " Uit eene reeks
van proeven werd het besluit getrokken, dat het Berylloxyd-
hydraat in verschillende toestanden kan verkregen worden,
die óf met de geleiachtige sesquioxyden, óf met de oxyden
der alkalische aarden analoog zijn, en dat van het verschil
van dien toestand afhangt, hoeveel hydraatwater en hoe
sterk dit gebonden wordt, en binnen welke grenzen van
temperatuur de verbinding stabiel is (P. V. 24 Sept. 1881).

Later werd door den Heer van Bemmelen medegedeeld,
dat de Heer H. W. Bakhuis Rooseboom eene verbinding had
bereid van broomammonium met bromium en eenige opmer-
kingen over dit lichaam ten beste gegeven (P. V. 29 O et. 1881)»
De Heer Muldee eindelijk bood aan: eene » Bijdrage tot de
kennis van normaal cyaanzuur" en later, ook uit naam van
den Heer J. L. van der Meulen, eene » Tweede bijdrage tot
de thermo-electrische kennis van Ozon". Beiden zagen in
het XYII^ deel der Verslagen en Mededeelingen het licht.
Op physiologisch gebied bewoog zich de Heer Heijnsius.
Eene eerste mededeeling betrof eene reeks van onderzoekin-
gen over de bloedsbeweging in de longen bij in- en uit-
ademing, door den Heer Dr. S. de Jager volbracht in het
physiologisch laboratorium der Leidsche Hoogeschool. Vroe-
gere proeven, genomen met longen, die uit het lichaam
waren genomen, werden nu vervangen door andere, waarby
die deelen niet van hunne oorspronkelijke plaats werden ver-
w^derd. De uitkomst daarvan, op nader door den Spreker
omschreven wijze verkregen, was: dat de capaciteit der bloed-
baan, in het levende lichaam, gedurende de ontplooiing der
longen grooter en gedurende haar samenvallen kleiner wordt.
Eene tweede mededeeling had tot onderwerp de uitkomsten,

LXXIX

door den Spreker zelven verkregen bij zijn onderzoek naar
de elastieke kracht der longen of de negatieve drukking in
de borstholte bij rustige in- en uitademing. Werd dit ver-
schil vroeger voor den mensch op 1.5 millim. kwik bere-
kend, nadat de longen uit de borstkas waren weggenomen?
thans meende Spreker het op 4,5 mill. kwik te moeten be-
palen, op grond van proeven, waarbij de longen op hare plaats
waren gelaten. Eene uiteenzetting der methode, door den Spre-
ker by zijne experimenten gevolgd, wordt gevonden in het
Proces- Verbaal der vergadering van 28 Mei 1881.

Eene laatste mededeeling van den Heer Heijnsius betrof
de uitkomsten van een » Onderzoek naar de snelheid, die ge-
vorderd wordt om, door eene stroomen de beweging van bloed,
in buizen van overal dezelfde wijdte een geruisch teweeg te
brengen." Bij de proeven werd van ossenbloed, waaraan de
vezelstof onttrokken was, en van caoutchoucbuizen gebruik
gemaakt. Eene uitvoerige toelichting dienaangaande vindt men
in het P. V. van 28 Mei 1881.

De Heer Engelmann onderhield de vergadering over een
histiologisch onderwerp, en wel : » Over den bouw der dwarsge-
streepte stof aan de uiteinden der spiervezels." Hy kwam tot
het besluit, dat die stof altijd met dezelfde laag, en wel met
de isotrope, eindigt. In den regel trof Spreker daar eene
halve isotrope laag aan, met eene daarbij behoorende neven-
schijf, nooit minder. — De gevonden bouw scheen de ver-
klaring in zich te bevatten van de buitengewoon groote
gevoeligheid, in electro motorisch opzicht, van de natuurlijke
uiteinden der dwarsgestreepte vezels. — Opmerking verdiende
het tevens, dat die bouw volkomen paste bij de theorie der
contractie van de spier vezel, door Spreker in het Proces-
Verbaal der Zitting van 25 Januari 1873 gegeven.

Als woordvoerders op het gebied der Zoölogie traden op
de Heeren HoFFMAJsnsr, van Hasselt en Harting. De Heer
HoFFMANN sprak : » Over de ontwikkeling der chorda dorsalis bij
de beenige visschen" en betoogde in hoofdzaak dat dit orgaan,
ook bij deze afdeeling van het Dierenrijk, zich niet uit het

LXXX

middelste kiemblad, maar uit het binnenste of endoderm ont-
wikkelt. — Eene verhandeling, aan dit onderwerp gewijd,
werd in de 4*^. werken der Akademie opgenomen.

De Heer van Hasselt 'stelde de Afdeeling in de gelegen-
heid, de huid eener vergiftige slang van 3.90 meter lengte
te bezichtigen, van Sumatra afkomstig en aldaar gevangen
door den officier van gezondheid der 1® klasse C. de Mooij.
De soort behoorde tot het geslacht Naja en kwam, met uit-
zondering der aanzienlijker lengte en eener ietwat donkerder
kleur, geheel overeen met eene Naja ingens, vroeger door
den Spreker beschreven en deel uitmakende zijner verzame-
ling. — Een uitvoeriger opstel over de bedoelde slang, waarin
tevens de wijze beschreven wordt, waarop het dier gevangen
en onschadelijk werd gemaakt, vindt men in deel XVH der
Verslagen en Mededeelingen.

De Heer Harting eindelijk bood voor het Proces- Verbaal
van 25 Febr. 1882 een opstel aan van Dr. R. Horst, gew^d
aan eene beschrijving van Priapulus bicaudatus: een tot de
Gephyrea behoorend dier, dat op den laatsten tocht van de
Willem Barents werd medegebracht. Terwijl eene uitvoeriger
beschrijving, met daarbij behoorende afbeeldingen, in het werk,
bestemd om de uitkomsten der poolreize bekend te maken,
later het licht zal zien, werd nu reeds in voornoemd opstel
gewezen op de belangrijkste bijzonderheden, welke bij een
microscopisch onderzoek van de huid en het zenuwstelsel des
diers ter kennisse van den Schrijver gekomen waren.

Tot het gebied der Biologie behoorden vijf voordrachten
van den Heer Engelmann.

De Heer Engelmann beschreef allereerst eene nieuwe me-
thode van onderzoek naar de uitscheiding van zuurstof door
plantencellen. Zij berustte op de aanwending van rottings-
bacteriën (in hoofdzaak Bacterium Termó) als reagens voor
dit gas, op grond van de buitengewoon groote gevoeligheid,
welke deze allerkleinste organismen daarvoor bleken te bezitten.
De hoeveelheid zuurstof toch, noodig om één bacterium uit
den, door gebrek aan dit gas veroorzaakten, bewegingloozen

LXXXI

toestand weder op te wekken en tot eene snel voortschrijdende
bewegino; in staat te stellen, bleek zeer veel minder dan een
lionderdbillioenste millio-ram te bedragen, en naderde dus de
grenzen, die, langs matbematisch-pliysisclien weg, voor het
gewicht eener enkele molecule zuurstof gevonden waren.
Eene reeks van 18, voor een deel nieuwe, gevolgtrekkingen
sproten uit het onderzoek voort en werden opgenomen in
het Proces- Verbaal der zitting van 28 Mei 1881.

Eene tweede mededeeling van denzelfden betrof de ontdek-
king van een groen gekleui'd Bacterium. door den Spreker
B. chlorinum geheeten, en het verrassende verschijnsel, dat de
ontzaglijk geringe hoeveelheid zuurstof, door één of eenige
weinio-e individuen dezer soort onder den invloed van het
zonlicht uitgescheiden, voldoende bleek om groote hoeveel-
heden Spirillen uit den bewegingloozen toestand weder in den
bewegelijken te doen overgaan. Eene hieruit voortvloeiende
gevolgtrekking was al verder deze: dat Spirillen veel gevoe-
liger zijn voor zuurstof dan Bacterium Termo, waarvan in
de vorige mededeeling sprake was. Het hier in saamgedron-
gen vorm medegedeelde wordt, uitvoeriger toegelicht, gevon-
den in het Proces-Verbaal der zitting van 29 October 1881.
Eene derde mededeeling van den Heer Engelmann had tot
onderwerp: »De uitscheiding van zuurstof door plantencellen
in het microspectrum." Met een naar zijne eigen voorschrif-
ten door den Heer Zeiss vervaardigden microspectraaltoestel,
trachtte Spreker allereerst de relatieve grootte der zuurstof-
ontwikkeling van groene cellen in verschillende gedeelten van
het spectrum te onderzoeken. Daartoe boden zich twee me-
thoden aan, door den Spreker die der » gelijktijdige" en der
» achtereenvolgende" waarneming geheeten. Beiden werden
toegepast, en als objecten ter waarneming gebruik gemaakt
van bacteriën, in de onmiddellijke nabijheid van Draadwieren,
Oscillarieeën of Diatomaceeën. De proeven leerden dat de
roode, en niet de gele^ stralen van het spectrum de grootste
assimilatorische werking hebben, of m. a. w. dat bij eene,
van nul af klimmende, lichtsterkte de beweging der in de
Jaaebojsk. 1882. F

Lxxxn

onmiddellijke nabijheid der groene cellen tot rust gekomen
bacteriën het eerst iu het rood begint, en ook onder den
invloed der roode stralen haar maximum bereikt. Deze met
de verklaringen van de beroemdste plautenphysiologen —
die aan de gele stralen de grootste assimilatorische werking
toeschrijven — in strijd bevonden uitkomst werd door den
Spreker aldus verklaard, dat zijne voorgangers nooit anders
werkten dan met grove voorwerpen van een zeer saamge-
stelden bouw, zooals geheele planten of bladeren, waardoor
het ongerief ontstond, dat altijd slechts een deel der blad-
Q-i oenkorrels aan deii invloed van nagenoeg onveranderd licht
blootgesteld, en een ander, lager gelegen, geheel of gedeel-
telijk aan den invloed der roode stralen onttrokken werd.
Zoo was de opbrengst aan zuurstof der meest oppervlakkige
bladgroenkorrels over het algemeen slechts een klein gedeelte

o o o

der geheele opbrengst en kon dus het maximum der wer-
king van het geheele blad niet meer tusschen B en C val-
len, maar moest het in de richting van het groen verplaatst
worden (P. V. 25 Febr. 1882).

Eene vierde mededeeling van denzelfden Spreker betrof de
vraag of roode eencellige Wieren zonder chlorophyl kunnen
assimileeren, zooals kort geleden door Rgstapi^'sky beweerd
was. Spr. kwam bij zijne proeven, waarvan vooral die met
het microspectraal-oculair van Zeiss op den voorgrond mo-
gen worden gesteld, tot eene tegenovergestelde uitkomst,
zoodat de regel, dat de ontleding van koolzuur door planten
of plantendeelen, onder den invloed van het zonlicht, aan
de aanwezigheid van chlorophyl gebonden is, onverzwakt
bleef bestaan.

Eene laatste mededeeling van den Heer Engelman^' leerde
de leefwijze kennen eener bacterie, wier buitengewone ge-
voeligheid voor het licht haar den naam van Bacterium
photometricum deed verwerven. Zij was veel gevoeliger dan
Bacterium cMorinum en verschilde van laatstgenoemd oro-a-
nisme nog daarenboven, doordien zij ouder den invloed van
het licht geene zuurstof losliet.

Lxxxm

Van hotanischen aard waren drie mededeelingen van den
Heer Treub en eene van den Heer de Vries.

De Heer Treub bood allereerst eene verhandeling aan :

»Over het verband tusschen Phanerogamen en Cryptogamen"
en vond dit uitgedrukt in de familie der Cycadeeën, waar-
van hij Ceratozamia longifolia onderzocht. Uit het nagaan
van de ontwikkeling van het ei dezer plantensoort, bleek
hem dat de kiemzak (macrospore) hier slechts ééne is van
eene groep van cellen, welke, vóórdat eenige uitwendige dif-
ferentieering zichtbaar is, zich in het weefsel der twee zij-
lobben ontwikkelt, welke uit het vruchtblad naar buiten
groeien. Deze, door eene scheidende laag begrensde, cellen-
groep draagt bij hare ontwikkeling alle kenmerken van een
macrosporangium, welks cellen echter gaande weg door de
eenige, in het midden gelegene en verder in wasdom toene-
mende, cel verdrongen worden. Kort nadat het macrosporan-
gium aangelegd is, ontstaan de nucellus en het integument
uit twee nieuwvormingen op de vruchtblad-slip. Er blijkt
dus eene groote overeenkomst te bestaan tusschen de wijze
van ontwikkeling van het macrosporangium van Ceratozamia
longifolia en het sporangium van het geslacht Ophioglossum
uit de Vaatcryptogamen, en de gevolgtrekking schijnt ge-
wettigd, dat de voorouders der Cycadeeën eenige gelijkenis
met Ophioglossum geho.^ moeten hebben (P. V. 28 Mei 1881
en Versl. en Med. Deel XVH).

Eene tweede bijdrage van den Heer Treub voerde tot
opschrift: »Over eene nieuwe categorie van klimplanten"
en werd bij monde van den Heer Suringar ingeleid. De
Schrijver wenschte te betoogen dat er planten bestaan, in
het bezit van deelen, welke haar het klimmen langs andere
voorwerpen mogelijk maken, doch die, met prikkelbaarheid
bedeeld, deze op geene andere zichtbare wijze uiten dan door
aanzienlijk in dikte toe te nemen. De Schrijver wenschte
voor die deelen den naam van » haken" in zwang te brengen,
onder voorwaarde, dat men de van vroeger reeds bekende
prikkels en doornen daarmede niet verwissele. Als voorbeel-

LXXXIV

en van gewassen met haken werden o. a. soorten van het
geslacht StrycJmos genoemd (P. V. 28 Januari 1882 en Versl.
en Meded. Deel XVII).

Eene derde bijdrage eindelijk hield de ontdekking in, dat
de zoogenoemde kiem der Restiaceeën een endospermium is,
waarbinnen de ware, buitengewoon kleine, kiem verscholen
ligt. Er vloeide uit voort, dat de verwantschap tusschen die
plantenfamilie en de Orchideeën naar den achtergrond werd
verschoven en dat die met de Taccaceeën meer op den voor-
grond trad.

De Heer de Viiies eraf een kort overzicht van de uit-
komsten, waartoe de Heer Dr. M. W. Beijerinck bij zijn
onderzoek naar de ontwikkeling van Cynij)idengalnoten ge-
komen was, en lichtte eenige merkwaardige punten uit dien
arbeid door wandplaten en praeparaten op spiritus toe. De
voornaamste uitkomsten, waartoe het onderzoek geleid had,
kunnen als volgt worden geformuleerd : dat de vorming der
galnoten uitgaat van een blasteem ; dat de invloed, waaraan
de galnoten haar ontstaan te danken hebben, niet uitgaat
van de wesp, welke eieren legt, maar van de larve, welke
zich uit het ei ontwikkelt; dat het vormingsproces der gal-
noten onafhankelijk is van de verwondingen, welke bij het
leggen der eieren vaak in de levende weefsels der plant ge-
maakt worden ; dat eene onmiddellijke aanraking tusschen
het levend dier en de levende plant voor het ontstaan van
het blasteem der galnoot niet noodzakelijk is ; dat de inslui-
ting der larve toe te schrijven is aan een proces, waarbij
het planten weefsel zich als een wal rondom het vreemde
lichaam verheft; dat de vorming eener galnoot niet volgt
op een o ogenblikkelijk en, snel voorbijgaanden, aanstoot; dat
er voor de voeding der larven in alle galnoten een weefsel
ontstaat, welks dunwandige cellen rijk zijn aan olie en eiwit ;
eindelijk, dat vele galnoten in haar fijneren bouw eigen-
schappen doen zien, welke aan dien harer voedsterplanten
vreemd schijnen te wezen (P. V. 26 Nov. 1881).

Eindelijk valt nog te vermelden eene bijdrage van mine-

LXXXV

ralogischen aard van den Heer Behrens, waarin de laatste
verbeteringen der toestellen ter vervaardiging van praepara-
teu voor het mikroskopiscli onderzoek van gesteenten ter
sprake werden gebraclit. Exemplaren van trachiet en kwarts-
porfier, op de draaibank met een beitel van carbon tot pla-
ten verwerkt, werden daarbij ter bezichtiging gesteld. Voorts
ook bijzonder hard kwartsporfier, en een cilinder van bazalt,
waaraan, door middel van een diamant, een willekeurige
vorm gegeven was.

Een belangrijk en niet minder heugelijk verschijnsel raag
het heeten, dat twaalf geleerden, door geen titel aan de
Akademie verbonden, haar, ter opneming in hare werken,
meer of minder uitvoerige verhandelingen aanboden. Nadat
door de Commissiën, daartoe door den Voorzitter der Afdeeling
benoemd, verslag over die verhandelingen was uitgebracht
en de daaruit voortvloeiende voorstellen door de Vergade-
ring waren aangenomen, werden de bijdragen der volgende
heeren, hetzij voor de werken in 4° of voor de Verslagen
en Mededeelingen, door de Akademie ter perse gelegd :

Van den Heer Dr. W. J. Vigeliüs: » Vergleichende Unter-
suchungen ueber den sogenannten Pancreas der Cephalopoden."

Van den Heer Dr. W Kapteijn: l*^. » O ver den vorm van
zekere differentialen, wier integralen zuivere algebraïsche
functiën zijn, en over hunne integralen;" en 20. »Eenige
opmerkingen omtrent gewone lineaire differentiaalvergelij-
kingen."

Van den Heer Dr. A. A. W. Hubrecht: » Studiën zur
Phylogenie des Nervensystems."

Van den Heer T. J. Stieltjes Jr. : »Over Lageange's
interpolatieformule" en » Bijdrage tot de theorie der derde-
en vierdemachts-resten."

Van den Heer Dr. H. Haga: » Bepaling van de tempera-
tuursveranderingen bij spannen en ontspannen van metaal-
draden en van het mechanisch aequivalent der warmte."

LXXXVI

Van den Heer Dr. M. W. Beijerinck: » Beobaclitungen
über die ersten Entwicklungspliasen einiger Cynipidengalleu."

Van den Heer J. D. R. Scheffer: » Onderzoekingen over
de diffusie van eenige organische en anorganische verbin-

dingen."

Van den Heer Dr. J. W. van Wijhk: »Ueber die Meso-
dermsegmente und die Entwicklung der Nerven des Sekchier-
kopfes."

Van den Heer Dr. M. Weber: »Over coalescentia calca-
neo-navicularis. "

De Vergaderingen der letterkundige Afdeeling werden trouw
bezocht en vele onderwerpen van taal, letterkunde en ge-
schiedenis ter sprake gebracht, zooals uit de volgende op-
gave zal blijken.

Oostersche talen waren het onderwerp van bijdragen van
de Heeren Brtll en Kern. De eerstgenoemde deelde gedach-
ten mede over de taal der oude Meden en van de Orde der
Chaldaeën, die in het tweede opschrift van Bisutun bewaard
schijnt te zijn en door hem tot de Turanische talen gebracht
wordt (Versl. en Meded. XI).

De ander gaf den tekst en de vertaling van drie Sanskrit-
opschriften van Koetei op Borneo, alle ter eere van koning
Müla warman, die de mildheid van dien vorst prijzen en den
bloei van dat rijk in den ouden tijd bewijzen. Hij trachtte,
door vergelijking van het schrift met andere Indische alpha-
betten, den tijd der opschriften te bepalen (Versl. en Me-
ded. XI).

Het toenemend misbruik van onnederlandsche benamingen
werd door den Heer Naber ter sprake gebracht, en uit-
drukkingen als » Geysslersche buizen" vonden algemeen al-
keuring. Daarentegen waren vele leden van oordeel dat het
» Wetboek Napoleon", eene »Motie-KEUCHENius" en derge-
lijke, als titel moesten geduld worden (Versl. en Meded. XI).
De ^ Heer Francken stelde een onderzc^k in naar het

Lxxxvn

origineel der Aulularia van Plautus en ontwikkelde de gronden,
waarom aan een stnk van Menandeu, waarvan de titel in het
duister schuilt, moet gedacht worden (Versl. en Med,ed. XI).

Een andermaal las dezelfde Spreker eene doorwrochte stu-
die over de oorspronkelijke samenstelling en vroegste ont-
wikkeling der comitia centuriata in het oude Rome, die
rustte op den grondslag der verdeeling in klassen van het
Romeinsche volk door Servius Tullius, eene verdeeling, die
eigenlijk slechts eene legerorganisatie was; de daaruit ont-
stane comitia centuriata was eene vergadering van het ge-
heele volk, die over de groote vragen uitspraak deed, en
waarbij de stemming naar centuriën geschiedde.

De Heer Boot wees op den onzuiveren tekst van den
Brutus van Cicero en trachtte dien op een tiental plaatsen
te verbeteren. Zijne mededeeling is, in het latijn geredigeerd,
opgenomen in de Versl. en Meded. XI.

De Heer Brill deelde zijne denkbeelden mede over de
letterkunde der middeleeuwen; hij erkent daarin minder het
geestelijk element, als eene wereldsche poëzie, althans in de
eerste eeuwen (Versl. en Meded. XI).

De Heer Land sprak over een zeldzaam boek, in 1647
door CoNSTANTiJN HuYGENS, onder den titel Pathodia sacra
et profana occupati te Parijs bij Ballard uitgegeven, zijnde
eene verzameling van latijnsche psalmen, italiaansche en
fransche liederen, door hem op muziek gezet. Het boek le-
vert eene bijdrage voor de geschiedenis der toonkunst in de
zeventiende eeuw (Versl. en Meded. XI).

Dezelfde liet aan de leden exemplaren zien van vier druk-
ken van Spinoza's Tractatus theologico-politicus, allen vol-
gens opgaaf op den titel te Hamburg bij Hendrik Künraht
of Künrath gedrukt, toonde aan in welke tijdsorde die op
elkander gevolgd zyn, en wat de reden is van die telkens
herhaalde oplage (Versl. en Meded. XI).

Meer dan ééne bijdrage werd geleverd voor de kennis der
grieksche en romeinsche oudheid. Hiertoe behoort eene me-
dedeeling van d^n Heer Leemans over enkele belangryke

Lxxxvm

aanwinsten voor het Rijks-Museum van oudheden te Leiden.
Hij wees vooral op eenige marmeren grafsteenen met beekl-
werk, uit den omtrek van Smyrna aangekocht, en op voor-
werpen van romeinschen oorsprong binnen de grenzen van
Nederland gevonden (Versl. en Meded. XI).

De Heer Six liet uit zijne verzameling een aantal gouden
en zilveren munten van Cyprus en afgietsels van munten
zien, en wees aan welke de oorzaken zijn, die tot nu toe
beletten, die allen aan bepaalde steden of vorsten toe te
schrijven (Versl. en Meded. XI).

Twee latijnsche opschriften uit de derde en de vijfde eeuw
onzer jaartelling, die eerst onlangs te Pesaro en te Pigna-
taro-Interamna gevonden zijn, werden door den Heer Boot
medegedeeld en verklaard, zoowel wat den vorm als wat den
inhoud betreft (Versl. en Meded. XI).

Twee bijdragen van den Heer Habets betroffen overblijf-
selen van het verblijf der Romeinen in de provincie Limburg.
In de eerste besprak hij twee grafsteenen uit de eerste eeuw
onzer jaartelling, door een centurio van het twintigste legioen
aan Mars Halamardus, en door een koopman aan Mercurius
Arvernus gewijd, beiden te Horue gevonden, behoorende tot
de verzameling van wijlen den Heer Charles Guillon te
Roermond. Zij zijn door hem afgebeeld en uitvoerig ver-
klaard in de Versl. en Meded. XI.

In de andere stelde hij zich ten doel aan te wijzen, waar
de posthalten op de Romeinsche heerbaan van Tongeren
over Maastricht naar Nijmegen, die op de kaart van Peutin-
GER zijn aangewezen, te zoeken zijn (Versl. en Meded. XI).

De Heer Mr. J. Dirks deed eene mededeeling omtrent de
terpen in Friesland, met name over de vraag, of deze terpen
overeenkomen met de Terramaren in Italië en overblijfsels
bevatten van vroegere paalwoningen.

De Heer Sloet vestigde de aandacht zijner medeleden op
twee stukken geslepen bergkristal te Leiden, die van Galli-
schen oorsprong zijn en waarschijnlijk door Druïden zijn ge-
bruikt om de toekomst te onthullen (Versl. en Meded. XI)

LXXXIX

De Heer Borret gaf een overzicht van liet groote en met
tal van platen versierde werk, waarmede pater Garucci on-
langs de geschiedenis der kristelijke kunst in de acht eerste
eenwen heeft beschreven, en toonde aan dat die geleerde
meer dan iemand voor dergelijken arbeid bevoegd was (Versl.
en Meded. XI).

Op het gebied van de geschiedenis des vaderlands bewo-
gen zich de Heeren van den Bergh, R. Früin en Knoop.

De Heer van den Bergh deed opgaaf van eenige bronnen
voor onze geschiedenis, die in buitenlandsche archieven en
bibliotheken gevonden worden en een nader onderzoek ver-
dienen (Versl. en Meded. XI).

De Heer Früin stelde een onderzoek in naar het proces
van BuAT en bewees, dat de Staten van Holland en Johan
DE Wit den blaam niet verdienen, die hen om het vonnis,
door het Hof van Holland tegen Buat geveld, door H, W. Tu-
DEMAN en anderen is aangewreven. Dit betoog, slechts in
hoofdtrekken vermeld in de Versl. en Meded. XI, is elders
in zijn geheel uitgegeven.

Hetzelfde lid deelde een merkwaardigen brief van den
Kardinaal Baroniüs mede, in antwoord op het verloren schrij-
ven van een hooggeplaatsten Nederlandschen kerkvoogd, den-
kelijk den bisschop van Roermond, die zijne tusschenkomst
had gevraagd om van den Paus de zalig- of heiligspreking
van Baltazar Gerard te verkrijgen (Versl. en Meded. XI).
Later toonde hij aan, dat deze brief geadresseerd was aan
Sasbout Vosmeer, het toenmalige hoofd der katholieke kerk
in Nederland. Dit feit namelijk was door de ijverige onder-
zoekingen van den Heer Pater A. van Lommel S. J. boven
allen twijfel verheven

Ten vervolge op vroegere bijdragen over de krijgsge-
schiedenis in den tijd van Prins Willem IH, behandelde
de Heer Knoop de krijgsverrichtingen van 1691 in de
Nederlanden, het beleg van Bergen in Henegouwen, do
wreedheden op last van Louvois gepleegd en diens dood,
vooral met het doel om de groote verdiensten van den

Stadhouder als legerhoofd te doen uitkomen (Versl. en Me-
ded. XI).

Tot de werken, in het afgeloopen jaar door de Akademie
in het licht gegeven, behooren het 2^ stuk van deel lH van
den Catalogus der boekerij, en het Jaarboek 1881, waarin aan
de nagedachtenis van wijlen Dr. Eelco Verwijs door den Heer
JoNCKBLOET, en van wijlen Isaac Paul Delprat door den Heer
BiERENs DE Haan eene welverdiende hulde gebracht werd.

Verder zagen het licht : van de Afdeelino- Natuurkunde :
het XXI*' deel harer Verhandelingen, inhoudende:

P. Harting. Les corps amniotiques de l'oeuf de l'Hippo-
potame, comparés a ceux d'autres Mammifères ;

R. D. M. Verbeek en R. Fennema. Nieuwe geologische
ontdekkingen op Java ;

R. D. M. Verbeek. Geologische aanteekeningen over de
eilanden van den Nederlandsch-Indischen Archipel in het
algemeen en over de fossielhoudende lagen van Sumatra in
het bijzonder ;

H. Kamerlingh Onnes. Algemeene theorie der vloeistoffen ;

J. D. VAN DER Waals. Bijdrage tot de kennis van de wet
der overeenstemmende toestanden ;

D. BiERENs DE Haan. Herleiding van eenige integralen
met den wortelvorm l/ 1 -|- p. kn^ x. cos^ x tot elliptische en
andere integralen;

W. F. R. SuRiNGAR. Stasiastische dimerie (tweetalligheid
door storing): monstruositeit eener bloem van Cypripedium
venustum Wall;

C. K. HoFFMANN. Zur Ontogenie der Knochenfische.

En van Deel XXII :

W. J. ViGELius. Vergleichend-anatomische Untersuchun-
gen über den sogenannten Pancreas der Cephalopoden ; en

A. A. W. HuBRECHT. Studiën zur Phylogenie des Nerven-
systems.

Eveneens: van de Verslagen en Mededeelingen het 2*^ en
3e stuk van deel XVI en het 1^ en 2« stuk van deel XVH.

XCI

Van de Afdeelinff Letterkunde verschenen : Verslagen en Me-
dedeelingen deel XI, stuk 1 en 2, en Zaak- en Naamregister
op de Verslagen en Mededeelingen deel I — XII (l*^ reeks). —
Eene numismatische Verhandeling van den Heer F, Imhoof
Blumee, te Winterthür, werd voor de Verhandelingen aange-
nomen (Verslagen en Mededeelingen XI, 45^ — 50) en is reeds
sedert lang ter perse gelegd. Groote bezwaren evenwel, aan
de uitvoering verbonden, doen het werk langzaam vorderen.

De Afdeeling Natuurkunde had het verlies te betreuren
van hare rustende leden Feanciscus Johannes Stamkaet en
Caeel Johannes Matthes, die zich beiden jegens de Aka-
demie op velerlei wijze verdienstelijk hadden gemaakt: Stam-
kaet voornamelijk als adviseur, zoowel op het gebied der
mathesis als op dat der physica, meteorologie en geodesie,
Matthes als algemeen Secretaris en Penningmeester der Aka-
demie, gedurende eene reeks van 15 achtereenvolgende jaren.
Aan beider nagedachtenis werd door den Voorzitter der Af-
deeling hulde gebracht en van wijlen ons medelid Matthes
bereids een levensbericht voorgedragen in de vergadering van
den 29sten April 1882.

De Heer Oett nam om redenen van gezondheid en de
Heer P. Haeting wegens het bereiken van den 7 O- jarigen
ouderdom pnder de rustende leden plaats.

Aan de Afdeeling Letterkunde ontviel het lid J. E. Goud-
smit, een geleerde van den eersten rang, een man van de
meest uitstekende verdiensten, van wien het zich niet zeggen
laat, of w^ hem meer als denker moeten bewonderen dan
om zijn edel gemoed liefhebben, en haar buitenlandsch lid,
de geheimraad J. C. Bluntschli, hoogleeraar aan de Univer-
siteit te Heidelberg, beroemd door vele geschriften over Staat-
en Volkenrecht. Hij overleed op den 21^*^^" October des
vorigen jaars. Van de gewone leden gingen vijf tot de
rustende over, daar zij den ouderdom van 70 jaar bereikt
hadden, namelijk de Heeren W. J. Knoop, J. Dieks, J. H.
Scholten, J. C. G. Boot en W. G. Beill.

xcn

De bibliotheek der Akademie is in het afgeloopen jaar
belangrijk uitgebreid. Behalve de volledige verzameling van
grootere eu kleinere geschriften van Mr. J. van Lennep, door
wijlen den Heer P. Knoll gelegateerd, ontving de Akademie
van den Heer S. Muller Fzn. te utrecht eene groote ver-
zameling brieven en gedichten, gericht aan Cheistiaan Huy-
GENs en diens zoon Constantijn ; verder verschillende andere
werken, waaronder die van den Ministre de l'Instruction publi-
que te Parijs vooral vermelding verdienen. De vreugde over
zulk eene aanzienlijke aanwinst is echter betrekkelijk. Het
ontbreekt der Akademie ten eenenmale aan ruimte om de
boeken behoorlijk te plaatsen, zoodat de werken meerendeels
op den grond vóór de kasten moeten worden neergelegd.

Onder den titel Trla carmina latina kwam door de zorg
der Letterkundige Afdeeling een bundel latijnsche poëzie in
het licht, die het bekroond gedicht Ad Bacchum van J. van
Leeuwen en eervol vermelde gedichten van twee Italianen bevat.

Aan den wedstrijd van het afgeloopen jaar namen tien
dichters deel. De eereprijs werd behaald door den Heer
P. Esseiva te Friburg, met Tobiae iunioris peregrinatio.

Aan de inzenders van eene elegie Ad veteres commüitones
en van Sponsa nautae werd eene eervolle melding en uitgave
hunner stukken op kosten van het legaat van Hoeufft aan-
geboden. Als zoodanig maakten zich bekend de Heeren J. van
Leeuwen te Amsterdam en Giuseppe Albini te Bologfna.

Aan het einde van dit verslag, Sire, veroorlooft zich de
Akademie den wensch uit te spreken, dat de door haar ge-
dane keuzen ter aanvulling der open plaatsen in haar midden
Uwer Majesteits bekrachtiging mogen erlangen, en grijpt zij
deze gelegenheid aan om hare belangen bij voortduring in
Hoogstderzelver bescherming aan te bevelen.

Namens de Kon. Akad. v. Wet.
Amsterdam, Mei 1882. de Algemeene Secretaris

C. A. J. A. OUDEMANS.

xcm

Nadat, naar aanleiding van een paar opmerkingen
der Heeren de Hoop Scheffer en Land, enkele zin-
sneden eene wijziging hebben ondergaan , wordt het
Yerslag, op voorstel van den Yoorzitter, met algemeene
stemmen goedgekeurd.

Het zal Z. M. den Koning en, in afschrift, den Mi-
nister van Binnenlandsche Zaken worden aangeboden.

II.

Vervolgens legt de Algemeene Secretaris, in overeen-
stemming met Art. 1 2 van het Organiek Reglement, de
Rekening en Verantwoording over van zijn geldelijk b*e-
heer, loopende van V April 1881 tot ult^ Maart 1882.

REKENING en VERANTWOORDING vau het door den
Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van We-
tenschappen, van primo April 1881 tot ultimo Maart 1882,
gehouden beheer, volgens Art. 12 van het Organiek Re-
glement, alsmede §§ 30 en 37 van het Reglement van Orde,
goedgekeurd in de Algemeene Vergadering der maand
April 1882.

Ontvangsten.

Saldo van A». P«. . . . , ƒ 2.695

Subsidie voor vier quartalen a ƒ 4700. — . ƒ 18800. —
Af zegel en leges „ 2.42

— ^ — „ 18797.58

Opbrengst van den verkoop van boeken, zie Eekeuing-
Courant van den Heer Joh. Muller „ 322.13

Totaal ƒ 19122.405

Uitgaven.

1. Reis- en Verblijfkosten aan H.H. Leden, buiten

Amsterdam woonachtig of in Commissie.

Natuurkundige Af deeling ƒ1821. —

Letterkundige „ // 1513. —

Nota van den Heer H. G. v. d. S. Bakh.

Keiskosten wijlen F. J. Stamkart. . . . „ 8.225

ƒ 3342.225

Transporteere ƒ 3342.225

XCIV

per Transport ƒ 3342.225
2. Jaarwedden.
Jaarwedde v. d. AJgemeenea Secretaris. . . / 1000. —
„ „ „ Secretaris der Letterk. Aid. „ 500. —

Klerk .
Custos .

1000.—

850.—

3. Onkosten der Commissie voor de daling
van den bodem van Nederland.

Rekening van de H. H. Leijer en Uurbanus

3 X ƒ 45 „ 135.—

// ,/ Gebr. Reimeringer 1000 tab.

Waterhoogte « 47.50

4. Onkosten der Commissie voor de
uitgave van het Charterboek.

Rekening van M. Nijhoff. Uitg. Regesta Hanonensia . .

5. Onkosten der Commissie voor den overgang
van Venus voorbij de zon.

Geene.

6. Onkosten der Vergaderingen.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Cus-
tos verrekend

7. Bureau.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend ƒ 50.29

RekeningvanGebr. Reimeringer, aan papier enz. „ 108.25
,1 ,1 Albracht en C- ., kantoorbehoeften. „ 14.50

8. Expeditie.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks
met den Custos verrekend

Rekening van H. J. Loclitenberg, timmerman
„ „ Gebr. Reimeringer, lithografen

„ „ V. d. Wouden &Luber,Expedit

303.58

96.45

88.—

88.20

4.41

1.60

„ 3350.—

„ 182.50

300.—

366.50

173.04

582.24

Transporteere ƒ 8296.50^

xcv

per Transport ƒ 8296.50'

9. Huishoudelijke Uitgaven.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend ƒ 404.35

Najaar' s- en Nieuwjaarsgift dienstbode . . . „ 10. —

Kekening Duinwater-Maatschappij, 4 X ƒ 4 . „ 16. —

II Personele Belasting „ 61.63

// Amsterdamsche Glazenwasscherij ,

4 X ƒ 3.75 „ 15.—

,/ Pies & Berger, brandstoffen . . . „ 157.90

„ J. Verdonck, steenkolen . . . . ,, 98.55

„ Gr. Eincker, smid „ 108.20

„ H. J. Lochtenberg, timmerman. . „ 22.40

„ Eigenhuis, tuinman „ 20. —

II Beltrami & Balzari, schoorsteen-
vegers „ 11. —

„ 925.03

10. Mobilair.

Eekening van der Pek & Bauschultze, be-
hangers ƒ 149.41

„ H. J. Lochtenberg, timmerman. . „ 31.99

„ Juifr. Kernekamp, naaister . . . „ 21. —

J. M. E. Hemker, schilder. . . „ 10.85

„ Wed. H. W. Ingenhoes & Zn.,

meubelmakers „ 11.75

„ Wed. H. W. Ingenhoes & Zn.,

meubelmakers „ 2.55

„ J. H. Voskuijl, lijstenmaker. . . „ 1.10

11. Bibliotheek en Catalogus.

Aangekochte Boekwerken.

Eekening van Johannes Muller ƒ 294.20

„ I, Caerelsen & C" „ 111. —

„ „ B. Quaritch £ 5.18.8 en fran-

keeren ' . „ 73.36

„ „ P. N. van Kampen & Zn. . . „ 41.20

„ J. C. Schröder „ 21.40

228.65

Transporteere f 541.16 ƒ 9450.18 s

XCVI

per Transport ƒ 541.16 ƒ 9450.185

Eekemng vau M. Nijhoff. „ 20. —

„ „ Joseph Baer & C ., Mk. 18.—. . . . „ 10.72

f „ L. van Bakkenes & C „ 8.25

„ Frederik Muller & C° ,, 7.80

Catalogus, Inbinden, enz.

Honorarium van den Heer Rogge . .

Rekening van H. van Smirren ,i

„ „ Gebr. Eicliliom, boekbinders. „
II II II II II • II
II II II II II • II
II II II II II ■ II
II II II II II • II
f, I, Reimeringer, Etiquetten . . „
„ „ H. J. Loclitenberg , tim-
merman. . . . . . . ,/

„ „ Ingenhoes & Zn., Meubel-
makers ,/

„ „ Joh. Muller, Innaaien Ca-
talogus //

„ „ A. V. d. Vijsel, Assurantie

Bibliotheek 1881. . . . „
„ „ A. V. d. Vijsel, Assurantie

Bibliotheek 1882. . . . „

12. Uitgave van Werken

Verhandelingen.

Rekening de Roever Kröber-Bakels, Afd. Nat

A. J. Wendel, lithograaf

Gebr. Reimeringer,

ƒ 587.93

500.—

12.—

100.60

100.55

113.—

104.20

95.80

45.—

52.31

30.85

180.—

42.—

43.25

• /

72.50

• //

221.—

• //

57.50

• //

283.—

• //

115.—

• //

586.—

• //

92.—

• //

182.—

• //

494.25

• //

280.—

• //

230.—

1419.56

2007.49

Transporteere ƒ 2613.25

f 11457.67»

XCVII

per Transport ƒ 2613.25
Eekening Eeichsdruckerei Berlin Mk. 173.40

Afdeeliiig Letterkunde. . . . „ 104.56
// Johannes Muller, innaaien, Af-

deelino- Natuurkunde. ...» 332.40

/' 11457.675

3050.21

Verslagen en Mededeelinge^i, enz.

Kekenine; de Roever Kröber-Bakels. Afd. Nat

Gebr, Reimeringer,lithogr. ,/

P. W. van de Weijer „ „
Emrik & Binger „ „
Johannes Muller, innaaien „

// \i II

de Roever Kröber-Bakels

// // // II

Lett

II Gebr. Eeimeringer, littogr. „ //

'/ // // // '/ '/
// Johannes Muller, innaaien „ «
„ de Roever Kröber-Bakels, Jaar-
boek 1880

„ de Roever Kröber-Bakels, Jaar^

boek 1881

„ Johannes Muller, innaaien . .
Honorarium van den Heer Ch. Laurent.

580,—

315.—

471.50

50.—

35.—

16.—

52.50

76.50

50.—

440.70

100.—

195.—

217.—

257.—

90.—

75.—

144.50

360.—

273.50

83.70

100.—

3882.90

6933.11

13. Kleine Drukloonen.

Rekening van de Roever Kröber-Bakels.

Gebr. Reimeringer.

Jaa£boek 1882.

ƒ 255.50
,/ 184.-

„ 68.75

508.25

Transporteere / 18899.035
G

XCVIII

per Transport ƒ 18899.0B5

14. Onvoorziene uitgaven.

Eekening van Becker's Sons, Reparatie balans, ƒ 124. —

„ „ H. J. Lochtenberg, Timmerman. ,/ 46.79

„ „ A. F. Greeve, Plannen Trippen-

huis // 30. —

„ „ L. J. Harri, Reparatie compa-

rateur u 5, —

„ „ J. Langeveld Azn, Stalhouder . „ 4.50

Fooi aan de dienstbode van wijlen den Heer

P. Knoll „ 3.—

„ 213.39

Saldo op Nieuwe Eekening „ 10.08

Totaal ƒ 19122.405

RECAPITULATIE.

1. Eeis- en verblijfkosten ƒ 3342.225

2. Jaarwedden „ 3350. —

3. Commissie voor de daling van den bodem van Ne-

derland „ 182.50

4. „ „ „ uitgave van het Charterboek. . „ 300. —

5. // // den overgang van Venus voorbij

de zon „ — , —

6. Onkosten der Vergaderingen „ 366.50

7. Bureau . . . „ 173.04

8. Expeditie „ 582.24

9. Huishoudelijke uitgaven ^ 925.03

10. Mobilair „ 228.65

11. Bibliotheek en Catalogus ,, 2007.49

12. Uitgave van Werken ,, 6933.11

13. Kleine drukloonen ,^ 508.25

14. Onvoorziene uitgaven ,^ 213.29

Saldo op Nieuwe Eekening „ 10.08

Totaal. . . f 19122.405

XCIX

REKENING eu VERANTWOORDING van het door den
Algemeeneu Secretaris der Koninklijke Akademie van
Wetenschappen, over het jaar 1881/82, gehouden be-
heer van het

LEGAAT HOEUFFT.

Ontvangsten.

Saldo van het jaar 1880/1881 ƒ 898.255

6/m. Interest van ƒ 50000.— 2V2 pCt. W. S. ƒ 625.—
Af saldo-biljet en provisie. „ 6.30

— „ 618.70

6/m. Interest van ƒ 50000.— 2'/-2 pCt. W. S. / 625.—
Af visa, saldo-biljet en provisie. „ 6.60

„ 618.40

Opbrengst van verkochte dichtwerken // 12.54

ƒ 2147.895

Uitgaven.

Uitbetaald aan den Heer J. van Leeuwen ƒ 200. —

Kekening J. J. Greeve, frankeeren van prijsverzen, pro-
gramma's etc // 18.40

„ de Eoever Kröber-Bakels, boekdrukkers . . . ,/ 290. —

„ Johannes Muller, innaai werk n 43.10

Aankoop van ƒ 1000.— 2V.,pOt. W.S. Inschr.

Grootb. a 68 pCt ƒ 680.—

Interest 3d. . „ 0.21
Provisie. . . ,1 1.25

„ 681.46

Saldo op Nieuwe Rekening • •_ // 914.98^

ƒ 2147.89»

REKENING en VERANTWOORDING van het door den
Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van
Wetenschappen over het jaar 1881/82 gehouden beheer
van het Fonds voor de

LEEUWENHOEK-MEDAILLE.

Ontvangsten.

Saldo van het jaar 1880/81 ƒ 211.72"

6/m. Interest van ƒ 1000 4 pCt. W. S. . . . ƒ 20.—
Af visa en provisie. „ 0.55

6/m. Interest van ƒ 1000 4 pCt. W. S. . . . ƒ 20.—
Af billet en provisie. „ 0.25

„ 19.45

„ 19.75

Saldo op Nieuwe Eekening. ƒ 250.925

De Secretaris draagt daarbij voor de volgende Memo-
rie van Toelichting:

Memorie van Toelichting bij de Rekening en Verantwoor-
ding VAN den Algemeenen Secretaris.

Aan de Rekening en Verantwoording, die ik de eer heb
over te leggen, wensch ik de volgende toelichting te ver-
binden.

De Rijks-subsidie ad /" 18797.58 maakte met het saldo van
het vorig jaar (/" 2.G9^) uit /" 18800.27^ en werd vermeer-
derd met eene som van f 322.13 aan verkochte boeken,
verrekend met den uitgever der Akademie, den Heer Joh.
Muller. Het totaal der inkomsten bedroeg alzoo f 19,122.40^.

Posten I, II, III (Reis- en Verblijfkosten, Jaarwedden en
Daling van den bodem van Nederland) geven tot geene op-
merkingen aanleiding. Van post IV (Charterboek) valt te
vermelden, dat de f 300, daarvoor uitgetrokken, volgens
accoord werd uitgereikt aan den Heer Martinus Nijhoit te

's Gravenhage, die van zijn kant zorgde voor de uitgave der
Regesta Hannonensia en daarvan 25 exemplaren aan de
Akademie afstond. De post voor het Charterboek wordt
thans ingetrokken en kan eerst weder op de begrooting
verschijnen na nieuwe voorstellen, te dezen opzichte door de
Commissie ad hoc gedaan.

Post V (Venus-Commissie) ondervond geene verandering.

Posten VI (Vergaderingen), VII (Bureau), VIII (Expedi-
tie), IX (Huishouden), X (Mobilair), XI (Bibliotheek en Ca-
talogus) en XII (Uitgave van Werken) geven tot geene
opmerking aanleiding. - Post XIII (Kleine Drukloonen)
werd met ongeveer de helft overschreden, doordien er nieuwe
circulaires gedrukt moesten worden en de omvang der Pro-
cessen-Verbaal van de Natuurkundige Afdeeling in den laatsten
tijd grooter was geworden dan vroeger het geval placht te zijn.

Post XIV (Onvoorziene Uitgaven) moest eene suppletie van
f 109. — ondervinden, ten deele ten gevolge van reparatiën
aan eene balans, waarmede gewichten, voor Suriname en
Cura^ao bestemd, voor de Regeering moesten worden geveri-
fieerd, en ten tweede doordien aan de buitenblinden aan de
achterzijde van het gebouw eene reparatie geschieden moest,
die vroeger steeds van wege het Rijk verricht, doeh thans
aan onszelven werd overgelaten.

De rekening van het fonds Hoeufft heeft geene ophelde-
ring noodig. Het verkeert steeds in bloeienden staat. Uit
het fonds Leeuwenhoek werden geene uitgaven gedaan.

De ondergeteekenden, benoemd door de beide Afdeelingen

der Koninklijke Akademie van Wetenschappen tot het na-
zien der rekening en verantwoording van den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1881 — 1882, hebben die rekening,
welke in ontvangsten f 19122.40^ en in uitgaven f ] 9112.32^
bedraagt, en met een batig saldo van f 10.08 sluit, nauw-
keurig onderzocht en in alle opzichten accoord bevonden.
Zij stellen U dus voor deze rekening, evenals die van het
legaat Hoeufft (in ontvangst f 2147.89^ , in uitgaven
f 1232.96 bedragende en met een batig saldo van /" 914.93^
sluitende) goed te keuren, en den Algemeenen Secretaris
dank en hulde te brengen voor zijn nauwgezet en uitnemend
beheer..

w. g. B. J. STOKVIS.
^ H. C. DIBBITS.

M. F. A. G. CAMPBELL.
» A. A. DE PINTO.

III.

Het ontwerp van Begrooting en van Inkomsten en
Uitgaven voor het volgende dienstjaar wordt onveran-
derd vastgesteld aldus :

Begrooting van Inkomsten en Uitgaven^ gaande van
10. April 1882 tot uW. Maart 1883.

Ontvangsten.

1. Gewone Subsidiën ƒ 18797.18

2. Vermoedelijk debiet van werken „ 350.74

3. Batiff Saldo „ 10.08

ƒ 19158.0Q

eau

Uitgaven.

1. Reis- en Verblijfkosten ƒ 3500.—

2. Jaarwedden „ .3450. —

3. Commissie voor de daling van Neêrland's bodem. „ 180. —

4. Commissie voor de Venu s waarnemingen . . . . // 115.71

5. Onkosten der Vergaderingen „ 350. —

6. Bureaukosten „ 200. —

7. Expeditie „ 550. —

8. Huishoudelijke uitgaven „ 800. —

9. Mobilair „ 200.—

10. Uitgave van werken „ 7200. —

11. Kleine drukloonen „ 400. —

12. Bibliotheek en Catalogus „ 2100.—

13. Onvoorziene uitgaven „ 112.29

ƒ 19158.00

IV.

De Voorzitter geeft het woord aan den Heer Bierens
DE Haan, ten einde het levensbericht voor te dragen
van den onlangs aan de Akademie door den dood ont-
vallen Oud-Secretaris C. J. Matthes. (Zie hierachter,
blz. 1). De Heer de Haan biedt zijn handschrift ter
plaatsing aan in het Jaarboek der Akademie, en ont-
vangt voor het volbrengen der door hem met zoo veel
welwillendheid op zich genomen taak, den dank des
Voorzitters, ook in naam der Vergadering.

Alsnu wordt gelezen het Verslag der Charter-Com-
missie, aldus luidende:

Aan de Letterkundige Afdeeling der KoninUijke
Akademie van Wetenschappen te Amsterdam.

De Commissie voor het Charterboek heeft opnieuw de

crv

eer, verslag te doen van hare verrigtingen en van den staat
dezer onderneming. Zij verheugt zich te kunnen berigten,
dat die weder een stap vooruitgegaan is door de uitgave
der Regesta Hannonensia : lijst van oorkonden betreffende
Holland en Zeeland 1299 — 1345, die in het Charterboek
van VAN Mieris ontbreken, bewerkt door Dr. P. L. Muller,
Hoogleeraar te Groningen, vroeger ambtenaar aan het Rijks-
Archief. In die lijst is naar volledigheid gestreefd en alleen
het volstrekt onbeduidende weggelaten, en toch is de voor-
raad in die 45 jaren grooter, dan de vroegere voor v^f
eeuwen. Voor de spoedige voortzetting van dat werk, even-
als voor die van het Oorkondenboek zelf, is nog geen be-
werker gevonden ; in afwachting van een en ander heeft
men het daarom nuttig geoordeeld, bij onze lijst een alpha-
betischen index der daarin vermelde personen en plaatsen
te voegen, hetgeen het gebruik veel gemakkelijker maakt
en het gemis van een Oorkondenboek minder zal doen ge-
voelen.

Uwe Commissie blijft de hoop koesteren dat er te
eeniger tijd een deskundige zal te vinden zijn, bereid om
de aangevangen taak voor het tijdvak der Graven uit het
Beijersche Huis op zich te nemen, en zij vleit zich dat de
Koninklijke Akademie, onder wier auspiciën het werk on-
dernomen werd, daaraan voortdurend dezelfde belangstelling
zal willen schenken.

Namens de Commissie voor het Oorkondenhoek :

L. Ph. C. van den BERGH.

VI.

liet Verslag' aangaande de Boekerij en het Munt-
en Penningkabinet is vervat in de volgende bewoor-
dingen :

VERSLAG OVER den staat der Bibliotheek van de Konink-
lijke Akademie van Wetenschappen.

De bibliotheek is in liet afgeloopen jaar belangrijk uit-
gebreid. Door schenking en ruiling werd zij vermeerderd
met meer dan 900 boekdeelen. Hieronder verdienen inzon-
derheid vermelding :

F. Salvadori, Ornithologia della Papuasia e delle Molucche.
2 Tom. Torino 1881. 80.

G, Retzius, Das Gehörorgan der Wirbelthiere. Bd. I. Das
Gehörorgan der Fische und Amphibien. Stockholm 1881.
ffr. 4^.

G. B. DE Rossi, Piante iconografiche e prospettiche di Roma
anteriori al sec. XVI. 1 vol. gr. 4^. Met atlas in plano en
kaart.

Mission scientifique au Mexique et dans l'Amérique centrale.
7 vol. Paris 1870 — 1880. gr, 4».

Recherches pour servir a l'histoire naturelle des mammifères
par M. H. Milne Edwards. 1. vol. Texte et 1 vol. At-
las. Paris 1868/74. gr. 4».

Cataloque général des manuscrits des bibliothèques publiques
des départements. Tom. I— VI. Paris 1849/76. 4».

Bovendien werd door wijlen den Heer P. Knoll aan de
bibliotheek gelegateerd zijne volledige verzameling van groo-
tere en kleinere geschriften van Mr. J. van Lennep, benevens
handschriften, afschriften van brieven en andere voorwer-
pen. Deze merkwaardige verzameling is geplaatst in de
daarbij behoorende boekenkast, en beschreven in een uit-
voerigen Catalogus.

Door aanvraag werden verschillende werken van Genoot-
schappen, die in de bibliotheek ontbraken, aangevuld. Wij
noemen hier slechts de Transactions of the clinical society
te Londen, de Recueil de l'Académie de législation, de Atti

CVI

deir Academia reale delle scienze te Napels, de Handlingar
van de Kong. Vetenskaps Akademie te Stockholm en de
Memoires van de Accademia reale te Madrid. Bovendien
werden met nieuwe Genootschappen betrekkingen aange-
knoopt.

De aanzienlijke verzameling handschriften van het ge-
slacht ÏÏUYGENs kreeg eene aanwinst door een geschenk
van den Heer Dr. S. Muller Fz. te Utrecht, bestaande in
eene groote verzameling brieven en gedichten, gericht aan
Christiaan Huygens van 1586 tot 1619, en aan diens zoon,
den dichter Constantijn, loopende van 1604 tot 1678.

De vreugde over zulk eene aanzienlijke aanwinst is echter
betrekkelijk. Het ontbreekt ons toch ten eenenmale aan ruimte
om de boeken behoorlijk te plaatsen. De vervolgen van
tijdschriften en van werken, ons door buitenlandsche Acade-
miën toegezonden, moeten meerendeels op den grond vóór de
kasten worden neergelegd. De boekerij heeft dringend be-
hoefte aan meerdere localiteit.

Na het voltooien van den Catalogus, is een begin ge-
maakt met de samenstelling van een alphabetisch register
op zijne drie deelen, waarnaar algemeen verlangd wordt. Dit
werk is nu reeds voor meer dan een derde gereed. Het register
zal waarschijnlijk in het begin van het volgend jaar ter
perse worden gelegd. Te gelijker tijd wordt een alphabetisch
register in losse bladen aangelegd, ten gebruike op de biblio-
theek, dat tevens een aantal verwijzingen zal bevatten, en
waarin ook de titels zullen opgenomen worden der later
ingekomen boeken, die niet in den gedrukten Catalogus ver-
meld zign.

In het munt- en penningkabinet hadden geene verande-
ringen plaats. Schenkingen vielen daaraan in het afgeloopen
jaar niet ten deel.

De Bibliothecaris der Kon. Akad. v. Wet.

C. A. J. A. OUDEMANS.

cvn

VII.

Ten slotte heeft de verwisseling van den voorrang
der Afdeelingen plaats. Deze gaat thans over op die
der Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige
en Wijsgeerige wetenschappen.

De Voorzitter sluit de Vergadering.

LEVENSSCHETS

CAREL JOHANNES MATTHE8.

D. BIERENS DE Hi^^N.

1. Carel Johannes Matthes werd den 3^^™ Maart 1811
te Amsterdam geboren, waar zijne ouders : Hendrik Justus
Matthes eu Wilhelmina Maria Elisabeth Hoyer, woonden.
Zyn vader, vroeger Lutbersch Predikant te Zutpben, stond
destgds aan bet boofd van bet bandelsbuis Carel Loth en
Zoon, docb verliet in 1824 bandel en woonplaats, en vestigde
zicb op bet landgoed de Ebse bi] Zutpben, Nadat bij in
1826 wederom bet Leeraarsambt bij de Lutberscbe gemeente
in die laatste plaats op zicb genomen bad, vertrok bij in 1828
in diezelfde betrekking naar Leiden, waar bij 27 Februari
1854 overleed.

Onze Matthes volgde zijne ouders, en verwisselde dus dik-
werf van onderwijzers. Te Amsterdam bezocbt bij de scbolen
van de beeren van Doorn en Boutmy; op de Ebse ontving
bij, bebalve bet onderwijs van zijnen vader, ook dat van Ds.
J. C Liernur te Zutfen ; en deze wist bij zijn jeugdigen
leerling een vurigen ijver voor wiskunde op te wekken [zie
» Over het begrip der wishunde'\ dat Matthes aan bem op-
droeg]. Te Zutpben bezocbt Matthes bet Gymnasium tot
den 15deri Juli 1828, en in dat najaar werd bij te Leiden

( 2 )

ingeschreven als student in de faculteit der wis- en natuur-
kunde. Aldaar voelde hij zich het meest aangetrokken door
het onderwijs van Jacob de Gelder en P. J. ÜYLEisfBiiOEK,
voor wie hij dan ook steeds eene groote vereering bleef koes-
teren. Hij deed op 17 Juni 1831 zijn Candidaats- en op
29 April 1833 zijn Doctoraal-examen; maar werd in dien
tusschentijd tweemaal bekroond, beide keeren te Leiden : in
1831 op de prijsvraag »<ie proprietatihus quinque circu/orum
quorum unus triangulo circumscriptus est, reliqui ejusdem la-
ter a tangunt.'^ : en in 1833 op die »de veter um recentiorum-
que geometrarum methodis analyticis inter se collatis."' Beide
prijsantwoorden werden zeer geroemd en leverden, evenals
zijne » Dissertatio de invenienda aeqiiatio7ie causticarum, vi^a.o.ro'p
hij 9 Januari 1837 den doctorgraad verwierf, ondubbelzin-
nige bewijzen van zijne groote en diepe kennis van wiskunde,
van zijn scherpzinnigen blik, van zijn bij uitnemendheid ma-
thematisch genie. Die geschriften deden hem kennen als
een buitengewoon begaafd geleerde, waarvan men dan ook
meer dan gewone verwachtingen mocht koesteren.

2. Deze van hem uitgaande roem en het gunstige getui-
genis zijner hoogleeraren hadden dan ook ten gevolge, dat
hij reeds den 14deii Juli 1834 naar Amsterdam werd geroe-
pen door de Maatschappij Felix Meritis, ten einde, tegen een
traktement van /' 500 's jaars (ingaande den Isten November)
op te treden als Lector bij het Departement Natuurkunde,
eensdeels tot het houden van een natuurkundigen cursus voor
jongelingen, zoons van leden, zooals reeds zoolang de goede
gewoonte was, anderzins tot het vervullen van zoodanige
der geregelde, wekelijksche spreekbeurten, die door toevallige
omstandigheden mochten openvallen. Aan deze voordrachten
placht hij meer dan gewone zorg te besteden, en zeer ongaarne
zoude hij ze dan ook op zich hebben genomen, indien hem
niet de tyd ware gegund geweest om zich behoorlijk voor te
bereiden. Deze betrekking bleef hij bekleeden tot het voor-
jaar van 1842.

Den 17^611 Februari 1838 verbond hij daaraan die van

( 3 )

Lector bij de Inrichting tot Volks-onderwijs van de beide
Amsterdamsche Departementen van de Maatschappij tot Nut
van 't Algemeen, tegen een honorarium van /" 300, in-
gaande den Isten Mei van dat jaar. Over deze lessen schreef
hii in 1840 zijn » Industrieel Volksonderwijs te Amsterdam^
Bovendien gaf hij die dagen veel en zeer gezocht privaat-
onderwijs in wis- en natuurkunde.

Inmiddels vestigde zich de gunstige naam van Matthes
meer en meer, en v^erd hem bij Z. M. Besluit van 2 April
1838 eene toelage van /" 1200 verleend tot het doen van eene
wetenschappelijke reis naar Engeland; een feit, dat bij ons
te lande tot de overgroote zeldzaamheden behoorde, en — met
uitzondering van een enkel bijzonder vak — nog behoort.
Reeds den 23sten Mei vertrok hij daarheen, en wel vooreerst
naar Londen, waar hij met mannen als Babbage, Dollond,
Faraday, Forbes, John Herschell, Wheatstone en anderen
in aanraking kwam. Den lOden Augustus werd hij aldaar
benoemd tot Associate Member of the Meteorological Society
of London ; en den volgenden dag vertrok hij over Birming-
ham, Liverpool en Manchester naar Newcastle, waar hy eene
druk bezochte Meeting van de Britisch Association for the
Advancement of Science bijwoonde ; eene bij uitstek uitne-
mende gelegenheid tot het aanknoopen van wetenschappelijke
betrekkingen. Den Istcn September keerde hij over Londen
naar het vaderland terug.

Naar aanleiding van deze reis verscheen eene » Verklaring
van de werken aan den Tïieems- Tunnel van Rotherhithe naar
Wapping. 1838" en later nog eene »Mededeeling van eenige
zinsneden nopens de loerking van den Theems- Tunnel, voor-
komende in een schrijven van den Heer M. J, Brunei. 1840".
Reeds den 14<ieu September 1837 was hij benoemd tot
Lid van het Bataafsch Genootschap van Proefondervindelijke
Wysbegeerte te Rotterdam ; en 20 Mei 1842 werd hg Lid
Consultant; in 1841 was hij Lid geworden van het Utrechtsch
Provinciaal Genootschap van Wetenschappen.

3. Toen den 26 December 1841 de 32-jarige Hoogleeraar

( 4)

P. O. C. VoRSSELMAN DE Heee aan het Atheneum te Deventer
ontviel, was niet alleen die School, ja de geheele stad in
rouw gedompeld; maar deze treurmare ontzette de geheele
wetenschappelijke wereld in ons vaderland, die van dien in
allen opzichte zoo uitstekenden mensch en geleerde zooveel nog
had verwacht. Dat men het oog sloeg op Matthes om dien
man te vervangen, was wel een bewijs, hoe hoog Matthes
stond aangeschreven. Den 17 den Februari 1842 werd h^
dan ook aangewezen, om Vorsselman de Heer's hoogleeraar-
schap in wis- en natuurkunde en logica op zich te nemen
(tractement f 1200): en 17 Juni hield hg zyne inaugureele
oratio de conjuncto physicorum labore temporibus accommo-
dato philosopliiae naturali promovendae ac propagandae egregio
adjiimento.'" Die betrekking bekleedde hij tot aan het einde
van 1847, toen hij begon te huis te geraken in de aloude
Bisschopstad, hetgeen toen ter tgde niet zoo gemakkelijk
ging. Dit blijkt toch uit zijne benoeming op 17 December
1846 tot Lid van het Bestuur over het St. Elizabeths Gast-
huis of Krankzinnigengesticht te Deventer, waarvan hij 29
April 1847 Secretaris en Thesaurier werd.

Nauw aan zijn hoogleeraarschap verbonden was zijne be-
trekking tot het Natuur- en Scheikundig Genootschap, waar-
van de inkomsten strekten tot een lang niet verwerpelijken
steun bij het aanschaffen van kostbare instrumenten van het
Natuurkundig Kabinet van het Athenaeum, hetgeen natuurlijk
'wederom voor het Genootschap open stond. Alleen op die
wijze was het mogelijk om lieverlede een zoo fraai kabinet te
verkrijgen, als waarop Deventer konde bogen ; en waar tel-
ken anderen Donderdag de leden op een losse voordracht of
anders op een gedeelte van een cursus moesten vergast wor-
den, om daarna den avond verder b^ een of ander onder
gezelligen kout te slijten. Het behoeft wel nauwelijks gezegd
te worden van hoeveel invloed é n die lezingen é n die avon-
den waren op de wetenschappelijke ontwikkeling van De-
venter's burgers. De lust tot en de belangstelling in na-
tuurwetenschappen was aldaar dan ook zoo groot, dat Matthes'

( 5 )

opvolger, ons betreurd medelid V. S. M. van der Willigen,
dergelijke lezingen hield voor de Deventer vrouwen, en het
hem daarbij waarlijk niet aan deelneming ontbrak. Matthes'
lezingen werden dan ook zeer op prijs gesteld door Devea-
ters burgerij ; getuige een fraaie zilveren beker, die hem
13 April 1848 met het Eerelidmaatschap als bewijs van
hoogachting en genegenheid werd aangeboden.

Gedurende zijn Deventer Professoraat maakte hij in 1810
deel uit van de Commissie voor het Staatsexamen voor de
Hoogescholen. Ook werd hij 3 Mei 1847 tot Correspondent
benoemd bij de Eerste Klasse van het Koninkl^k Neder-
landsch Instituut.

Toen de verdienstelijke hoogleeraar Pieter Johannes Uylen-
BEOEK den llden December 1844 aan de Leidsche Hooge-
school ontviel, was het wel niet vreemd, dat ook Matthes
behoorde tot hen, die als opvolgers genoemd werden. Ditmaal
slaagde hij echter niet: een ander werd er benoemd. -^Een
lüoord over P. J. UylenbroeJc', dat reeds bij een onzer tijd-
schriften in proef gezet was, maar — om welke reden is
mij niet bekend geworden, — nooit werd afgedrukt, stamt
uit dezen tijd.

4. Doch twee jaren later was hij gelukkiger en werd
den 8«ten December 1847 aangesteld tot ïïoogleeraar in Wis-
en Natuurkunde aan het Athenaeum Illustre te Amsterdam,
op een jaarlijksch traktement van /' 1600: reeds den 20steii
December hield hy zijne Inwijdings-rede »over de in onze
dagen dringend geworden noodzakelijkheid eener ernstige be-
oefening der Wis- en Natuurkunde.'' En zoo was hij thans
teruggekeerd in zijn geboortestad, waar hij zijn verdere leven
zoude doorbrengen.

Zijne benoeming had plaats ten gevolge van het overlijden
van den Hoogleeraer W. S. Swaet, wiens lessen al dadelijk
over twee hoogleeraren Averden verdeeld; zoo dat de schei-
kunde aan een afzonderlijken hoogleeraar opgedragen werd,
en Matthes belast werd met de wis- en natuur-, ook met
de werktuig- en sterrekunde. Bij de oprichting der ge-

( 6 )

meentelijke Universiteit in September 1877, werden zgne vak-
ken vs^ederom gesplitst en over drie hoogleeraren verdeeld;
het onderwijs in de natuurkunde en dat in vriskunde gedeel-
telijk werd toen aan twee andere hoogleeraren opgedragen ;
en toch bleef z ij n e betrekking genoeg omvang behouden.

Zijne inwijdingsrede deed hij al spoedig, bij het openen
zijner lessen, 8 Februari 1848, volgen door zijne rede »over
het begrip der iviskunde^ een woord tot opening en inleiding
van zijne lessen aan de doorhochtige school te Amsterdam''\

En den nieuwen cursus opende hij 6 October 1848, met
eene toespraak y>over wiskunde., eene algemeene voorbereidings-
wetenschap, ter opening van lessen over meethmde^\

Toen in 1847 de Utrechtsche hoogleeraar W. Wenckebach
tot zoo veler droefheid overleden was, nam Matthes bereid-
willig op zich, diens nalatenschap voor een natuurkundig
schoolboek, dat deze bezig was te bewerken voor de Maat-
schappij tot Nut van 't Algemeen — te aanvaarden en, met
aanvulling der leemten, dit schoolboek voor den druk gereed
te maken. Het verscheen aan het einde van 1851, onder
den titel » Handleiding tot de kennis der natuur. Schoolboek",
en beleefde een herdruk in 1856.

Toen later de uitgever G. T. N. Sueingae te Leeuwarden
eene vermeerderde en verbeterde uitgaaf wilde bezorgen van
het beroemde werk van J. A. Uilkens: »Z>e volmaaktheden
van den Schepper in zijne schepselen beschouwd'', werd even-
zeer aan Matthes de bewerking opgedragen van het tweede
Deel »over lucht en dampkring'' ; dit verscheen in 1856.

In 1877 vertaalde hg het ■» Centimeter-gram-secunde stel-
sel, toegelicht door Dr. J. A. Everett, en uitgegeven door
de Physical Society te London\ dat echter niet van zulken
ingrijpenden invloed was, als Matthes zich wel had voorgesteld.

In dien tijd gaf hij ook als einduitkomst van zijn onder-
wijs, een nieuw zamenstel van de y> Beginselen der stereome-
trie" uit, 1878; waarvan het eerste hoofdstuk reeds twee
jaren vroeger verscheen onder den titel 7> Inleiding tot de
studie der stereometrie" . Of dit boekje aan zijn doel, om
Jaarboek 1882. 1

( 7 )

bij liet onderwijs gebruikt te worden, zal kunnen beant-
woorden, moet de tijd ons leeren.

Wegens 70-jarigen ouderdom ontving Matthes bij Raads-
besluit van 27 April 1881 zijn eervol ontslag, dat eerst na
de zomervacautie zoude ingaan. Dat zijn arbeid voor het
hooier onderwijs op prijs werd gesteld, bleek hem door eene
afzonderlijke dankbetuiging van het militair studenten-korps
Mavors Medicator; door een verzoek van den Senaat der
Universiteit, om als adviseereud lid de Senaats-vergaderingen
te blijven bijwonen ; en laatst, maar niet minst, door een
openlyk huldebewijs, hem door zijne latere en vroegere leer-
lingen bij zijn emeritaat aangeboden.

5. Maar naast dat hoogleeraarschap wachtten hem te Am-
sterdam nog geheel andere werkzaamheden.

In April 1848 tot lid benoemd van de eerste klasse van
het Koninklijk Nederlandsch Instituut, ging hij in het najaar
van 1851 mede over tot de nieuw opgerichte Koninklijke
Akademie van Wetenschappen ; en toen den 1 2den September
1863 onze onvergetelijke Secretaris Willem Vrolik der
Akademie ontviel, werd Matthes in de Algemeene Vergade-
ring van 30 April 1864, met groote meerderheid van stem-
men tot Algemeenen Secretaris verkozen. Niet gemakkelijk
was de taak, die hem wachtte.

Was Vrolik met ganscher hart en ziele der Akademie
toegedaan, — het was toch voor een goed deel ook aan
z ij n e onvermoeide pogingen te danken, dat zg werkelijk tot
stand kwam; — ook door zijne bijzondere, maatschappelijke
omstandigheden hielp hij haar zooveel in zijn vermogen was.
Het is geen geheim, dat hij, bij de toenmaals vrij benarde
geldelijke aangelegenheden der Akademie, door voorloopige
tegemoetkoming uit eigen middelen veel mogelijk maakte,
dat anders achterwege had moeten blijven. Door zijn over-
lijden kwam hierin plotseling verandering, en stond toen de
kas der Akademie niet vrij van schuld. Aan Matthes was
toen de taak, dezen toestand te verbeteren; en zijne maat-
regelen hadden dikwerf het voor sommige leden onaange-

(8 )

name gevolg, dat vele belangr^ke bijdragen voor onze wer-
ken verloren cnnoren, en zelfs reeds eenmaal voor onze werken
aangeboden verhandelingen moesten worden teruggenomen
om elders geplaatst te worden. Maar deze maatregelen hadden
dan toch — vooral toen later ons karig subsidie wat verhoogd
werd — het gevolg, dat langzamerhand onze rekening weder
in goede orde kwam ; aan menigeen onzer staat nog levendig
zijne tevredenheid voor den geest, toen hij die uitkomst
had verkregen.

In deze betrekking van Algemeenen Secretaris werd hij
tweemaal herkozen: en toen hij ze 15 jaren bekleed had en
ze in andere handen overging, ontving hij het sprekend be-
wijs van de dankbaarheid der Afdeeling Natuurkunde in
zijne benoeming tot Onder-voorzitter dier Afdeeling, welke
betrekking hig bleef bekleeden, totdat hij in het vorige jaar
tot de rustende leden overging.

Gedurende zijn secretariaat breidde hij de betrekkingen
tusschen de Akademie en dergelijke inrichtingen buitenslands
zeer uit, en maakte van onze bibliotheek wat zij thans is,
een vraagbaak voor alles, wat in reeksen van wetenschap-
pelijke verhandelingen of tijdschriften is nedergelegd.

Onder de werkzaamheden van den Algemeenen Secretaris
behoort ook naar ouder gewoonte het opstellen van Levens-
berichten der overleden Akademieleden : en als zoodanig le-
verde hij dan ook die van Rehuel Lobatto, Gideon Jan
Veedam, Jacob Gijsbert Samuel van Beeda, Jan Willem
Eemeeins, Feiedeich Anton Wilhelm Miquel, Feans Za-
CHAEiAS Eemeeins, Jacob Badon Ghyben ; zij munten uit door
keurigen stijl en gedegen vorm.

H^ werd Correspondeerend Lid van onderscheidene We-
tenschappelyke Genootschappen buitenslands; 15 Juni 1864
van de Société des Sciences Naturelles de Luxembourg, in Juli
van dat jaar van de Kaiserl. Königl. Geologischen Reichsan-
stalt te Weenen, 13 December 1872 van de Société Nati-
onale des Sciences Naturelles de Cherbourg; 1 Mei 1873 van
de Verein für Naturkunde te Fulda.

( 9 )

6. Den Uden November 1848 werd Matthes benoemd tot
lid der Plaatselijke Schoolcommissie, en in het eind van 1857
herbenoemd in de Nieuwe Plaatselgke Schoolcommissie volgens
de nieuwe Wet L. O. Den 8ste]i Juni 1853 werd hg Curator
der Stads Armenscholen, en 1 November 1860 werd hij her-
benoemd in het Collegie van Curatoren der openbare Armen-
scholen. Hij bedaukte echter voor beide nieuwe benoemingen.

In April 1856 leidde hij het openbaar Examen en las
hij het Jaarlijksch Verslag van die Armenscholen.

Den 27sten September 1871 werd hij tot Curator van het
Stedelijk Gymnasjum benoemd, en nam als zoodanig 12 Juli
1881 zyn ontslag.

Herhaaldelyk werd hij lid of plaatsvervangend lid bij de
commissiën voor het arts-examen.

In November 1851 werd Matthes eerst lid van het Wis-
kundig Genootschap te Amsterdam, onder den titel » Een On-
vermoeide Arbeid, enz."; den 22sten April 1852 werd hij tot
Bestuurder benoemd, en bekleedde de werkzame betrekking
van Eersten Secretaris van 1858 tot 1873. In 1864 werd
hij Buitengewoon Lid van Verdienste in het Wetenschappelijke
vak. Het Genootschap beleefde in die dagen echter geen
tgd van bloei, en het Archief, zoowel als de Opgaven, leidden
een treurig bestaan.

Hier gaf hij eene min gelukkige vertaling van »N. M.
Ferrers^ Grondbeginselen der nieuwere meetkmide. 1869", en
hield als Voorzitter van het Bestuur bij het Eeuwfeest in
1879 een schoone en kernachtige Feestrede.

Den 13den Juni 1853 werd Matthes Bestuurder van het
Instituut tot onderwijs van blinden: en deze weldadige in-
instelling bleef hem tot in het laatst van zijn leven zeer na
aan het harte liggen. 31 Mei 1879 werd hij benoemd tot
Membre titulaire de la Société Internationale pour l'améHo-
ration du sort des aveugles, a Paris.

7. Als uitkomsten van wetenschappelijken arbeid bezitten
wi] van zijn hand.

( 10 )

Over de grondslagen der meetkimde. 1850. (=z Tydschrift.).

Brief over globes va7i W. Blaeu. 1852. {■=. Konst- en
Letterbode).

Rehuel Lobatto. 1869. (=: Gb,unert's ArcMv).

Elementarer Beweis des vollstandigen Ausdrucks für die
Dauer der P endels chwingung en. 1869. (=: Geunert's Archiv.).

Ueber eine Construction durch welche man sich die Bewe-
gungszustande einer Reihe vön Punkten bei interferirender
longitudinaler Wellenhewegung veranschaulichen kann. 1869.
(= Grunerï's Archiv).

Radius des Kreises der dr ei gegebene Kreise berührt. 1877.
(= Geuneet's Archiv).

Het wonder uit een wiskundig standpunt beschouwd. 1881.
(= Studiën).

8. Binnen Amsterdam ontbrak het hem niet aan eerbe-
wgzen. Zoo werd hij ] 848 Honorair Lid der Maatschappij
V. W.; 9 Sept. 1849 van het Zoölogisch Genootschap Na-
tura Artis Magistra; 11 Sept. 1850 van het Genootschap
ter bevordering der Genees- en Heelkunde te Amsterdam ;
1 Oktober 1855 van het Gezelschap Doctrina et Amicitia;
15 Maart 1858 van de Maatschappij Felix Meritis; 8 No-
vember 1881 van het Bestuur der Kweekschool voor de
Zeevaart, waarin hij 31 jaren lang zitting had.

Verder werd hij in 1851 Lid van de HoUandsche Maat-
schappij der Wetenschappen te Haarlem ; den 2 4 sten Juni
1875 Lid van de Maatschappij van Nederlandsche Letter-
kunde te Leiden; den 13<ien April 1878 Lid van Teyler's
Tweede Genootschap.

Den 2 den April 1859 werd Matthes benoemd tot Officier
van de Eikenkroon.

Sedert den dood zijns vaders, in 1854, woonde onze
Maïthes zamen met zijne eenige zuster Alida Maria. Van
z^ne beide broeders was de een, Mr. Gerard Matthes, den
29sten Maart 1871 overleden, juist toen hij tot Lid van den
Hoogen Raad benoemd was. De andere, Dr. Benjamin Fre-
DRiK Matthes, is onze vroegere Correspondent.

( 11 )

Deze trouwe zuster vergezelde onzen Matthes ook, toen
hij in het eind van November 1881 naar Wiesbadeu vertrok,
meenende aldaar beterschap te zuilen vinden voor zijne ge-
schokte gezondheid : hij keerde evenwel vandaar niet terug,
maar overleed er 8 Februari 1882 Vrede z^ zgner assche.

( 12 )

LIJST VAN WERKEN VAN C. J. MATTHES.

1831. Commentatio de proprietatibus quiuque circulorum,
quorum unus Triangnlo circurascriptus est, reliqui ejus-
dem latera tangunt. Lugd. Batav. ap. S. en J. Lucht-
MANs. 1831. 40. 66 pag. 2 Tab.

1833. Commentatio de veterum recentiorumque geometrarura
methodis aualyticis inter se collatis. Lugd. Batav.
S. en J. LucHTMANs. 1833. 4°. 36 pag. 3 Tab.

1837. Dissertatio Mathematica de invenieuda aequatione caus-
ticarum. Lugd. Bat. H. W. Hazenberg Je. 1837. 4°.
VIII, 68 pag. 2 Tab.

1838. Verklaring van de werken aan den Theems-Tunnel
van Rotherhithe, naar Wapping. Londou. W. Waring-
ton. 1838. 80. oblong. 24 pag. 11 pi.

1840. Brief van den Heer M. J. Brunel. 13 blz. 8^.

(z=z Alg. Konst- en Letterbode. 10 Januari 1840.).
1840. Industrieel Volksonderwijs te Amsterdam. 1839 — 1840.

Amst. M. Schooneveld & Zoon. 1840. S^. 52 blz.
1842. Oratio de conjuneto physicorum labore temporibus

accommodato, philosopbiae naturali promovendae ac

propagandae egregio adjumento. Daventriae. J. de Lange.

1852. 80. 48 pag.
1845. Een woord over P. J. üylenbroek. 16 blz. 80.

33 ?

1848. Inwijdiugs-Rede over de in onze dagen dringend ge-
worden noodzakelijkheid eener ernstige beoefening der
wis- en natuurkunde. Amsterdam. Stads-Drukkerij.
1848. 80. 57 blz.

( 13 )

1848. Over het Begrip der wiskunde, een woord ter opening en
inleiding der lessen. Amst. Joh. Muller. 1843. 8^. 23 blz.

1848. Over wiskunde eene algemeene voorbereidingsweten-
schap, een toespraak ter opening van lessen over
Meetkunde, gehouden den 6<ien October 1848. Amst.
C. G. VAN DER Post. 1848. 8». 16 blz.

1850. Over de grondslagen der meetkunde. 16 blz. 8^.

{— Tijdsehr. Wis.- en Natuurk. Wet. Dl. m. 1850.)

1852. Brief over de oudere globes van W. Blaeu. 2 blz. 8^.
{= Alg. Konst- en Letterbode. 2 Juli 1852.)

1856. Jaarlijksch verslag van den staat der Stads- Armen-
scholen te Amsterdam, den Isten April 1856. 8^. 36 blz.

1866. Levensberigt van Rehuel Lobatto. 8°. 13 blz.
{= Jaarboek Kon. Akad. v. Wet. 1866.)

1866. Levensberigt van Gideon Jan Verdam. 8°. 11 blz.
(= Jaarboek Kon. Akad. v. Wet. 1866.)

1867. Levensberigt van J. G. S. van Breda. 8^. 11 blz.
(= Jaarboek Kon. Akad. v. Wet. 1867.)

1869. Rehuel Lobatto. Eine Lebenskizze. 8*^. 10 Seiten.

(= Grunert's Archiv. Bd. 49.)
1869. Elementarer Beweis des völlstandigen Ausdrucks für

die Dauer der Pendelschwingungen. 8*^. 7 Seiten.

(= Grunert's Archiv. Bd. 49.)

1869. Ueber eine Construction durch welche man sich die
Bewegungszustande einer Reihe von Punkten bei
interferirender lougitudinaler Wellenbewegung veran-
schaulichen kann. 8*^. 3 Seiten.

(== Grunert's Archiv. Bd. 49.)

1870. Levensberigt van Jan Wille3i Ermerins. 8°. 5 blz.
(= Jaarboek Kon. Akad. v. Wet. 1870.)

1872- Levensberigt van F. A. W. Miquel. 8». 20 blz.

(= Jaarboek Kon. Akad. v. Wet. 1872.)
1873. Levensberigt van F. Z. Ermerins, 8^. 3 blz.

(= Jaarboek Kou. Akad. v. Wet. 1873.)
1873. Levensberigt van Jacob Badon Ghyben. 8*^. 7 blz.

(z= Jaarboek Kon. Akad. v. Wet. 1873.)

( 14 )

1877. Radius des Kreises der drei gegebene Kreise berührt.
80. 2 blz.

(= Grunert's Archiv. Bd. 60.)
1876. Inleiding tot de studie der stereometrie. Arast. C. G.
VAN DER Post. 1876. 8^. 32 blz.
is het eerste Hoofdstuk van

1878. Beginselen der stereometrie. Amst. C. G. van dee Post.

1878. 8°. 93 blz.

1879. Feestrede ter gelegenheid van het Honderdjarig Be-
staan van het Wiskundig Genootschap, onder de
zinspreuk: »Een onvermoeide Arbeid komt alles te
Boven". 3(len Mei 1879. Amst. Weytingh & Beave.

1879. 80. 31 blz.

1881. Het wonder uit een wiskundig standpunt beschouwd.
5 blz.
(=: Studiën. 1881. Dl. 8.)

Vertaalde of bewerkte Boeken.

1846. Graaf ügolino della Gherardesca en de Gibellijnen van
Pisa. Geschiedkundige Roman, door Prof. Giovanni
RosiNi. Deventer, M. Ballot. 1846. H Dln. 80.

1851. (W. Wenckebach). Handleiding tot de kennis der
Natuur. Schoolboek, uitgegeven door de Maatschappij
tot Nut van 't Algemeen. Amst. &c. Fred. Muller,
&c. 1856. 80. XVI, 399 blz.

1856. J. A. üilkens. De volmaaktheden van den Schep-
per in zijne schepselen beschouwd. Tweede Deel.
Leeuwarden, G. T. N. Suringar. 1856. 80.

1869. N. M. Ferrers. M. A. Grondbeginselen der Nieuwere
Meetkunde. Amst. J. Brave Wz. 1869. 80. XII,
174 blz. 2 pi.

1877. Dr. J. D. Everett. Het Centimeter-Gram-Sekunde-
(C. S. 1.) stelsel van Eenheden . . . Naar de uitgave
der Physical Society te Londen. Amst. C. G. van der
Post. 1877. 80. XI, 99 blz.

LEVENSSCHETS

JAN VAN GEUNS,

B. J. STOKVIS.

Ik kom u in het leven van Jan van Geuns een leven
schetsen, dat niet rijk is aan schitterende of afwisselende lot-
gevallen, het leven van een degelijk en veelzijdig geleerde,
van een uitmuntend staatsburger, van een voortreffelijk mensch.

Van Geuns had zich geen naam in de wetenschap te ma-
ken. Voor hem was de moeielijker en vaak vrij wat ondank-
baarder taak weggelegd, den luister van een naam op te houden.
Toen hij den 5<ien Juli 1808 te Amsterdam geboren werd,
was de naam van zijn geslacht in de wetenschap en ons
vaderland een terecht zeer beroemde. In Utrecht was zgn
grootvader Matthias van Geuns, schoon reeds 73 jaar oud,
nog altijd de vraagbaak van oud en jong, de steun van ar-
men en rijken, even gezien aan het hof van Koning Lode-
wiJK, als bemind door zijne studenten en zijne zieken in het
Academische ziekenhuis. In datzelfde Utrecht was de herinne-
ring nog levendig aan zyn oom, den genialen Steven Jan van
Geuns, die, meester in de vrije kunsten en doctor in de wijs-
begeerte op zyn 20®, doctor in de geneeskunde op zijn 21® en
hoogleeraar op zijn 24® jaar, zich door zijne studiën op bota-
nisch gebied, door zgne colleges in de schei- en kruidkunde zoo

( 16 )

zeer onderscheiden had, dat zijn overladen op den leeftijd van
28 jaar terecht als een onherstelbaar verlies was beschouwd. In
Leiden mocht zijn peetoom Jan van Geuns, de oudste zoon
van Matïhias, op denzelfden dag als Steven Jan tot doctor in
de wijsbegeerte bevorderd, niet alleen als de veelgeliefde leeraar
der Doopsgezinde Gemeente, maar vooral door zijne beharti-
ging der belangen van het lager onderwijs als schoolopziener
op de algemeene erkenning zyner wetenschappelijke en maat-
schappelijke verdiensten bogen. En zijn vader zelf, aan eene
der meest belangrijke handelsinrichtingen te Amsterdam ver-
bonden, had hij niet slechts noode om gezondheidsredenen
zijn eervolle loopbaan als med. doctor te Groningen vaar-
wel gezegd, schoon hij zich nog altijd tot de wetenschap bleef
aangetrokken gevoelen?

Het was dan ook bij zijne geboorte reeds als het ware
bepaald, dat Jan van Gbüns, de derde zoon van Dr. Jakob
VAN Geuns en Vrouwe R. C. Voombergh, een wetenschap-
pelijke loopbaan zou volgen, indien hij daartoe lust en ge-
schiktheid bleek te bezitten. Zijne beide oudere broeders
mochten voor den handelsstand worden opgeleid, hij, de
lieveling zijner moeder, zou zijne voetstappen drukken op
den weg, waarop zoovele der zijnen roem en eer verworven
hadden. Zijn aanleg, zijn ontwikkeling als kind toonden spoe-
dig, dat hg dien weg kon bewandelen.

Men zou er over kunnen twisten, of, met het oog op eene
streng wetenschappelijke opleiding, aan den invloed des vaders
dan wel aan dien der moeder in de jeugd het overwicht moet
worden toegekend. Is niet het teedere gemoed der vrouw, met
zijne duizend fijne schakeeringen, bij uitstek geschikt om de
sluimerende kunstenaarsziel te ontvouken ; het kalm, redenee-
rend en ordenend verstand van den vader de veiligste wegwijzer
op de steile baan der wetenschap ? Bij de opleiding van van
Geuns was in elk geval de mannelijke invloed overwegend.
Zijne lieve, teerhartige moeder was reeds in zijne kinderjaren
te ziekelijk, om lang met hare kinderen te kunnen zamenzijn.
Reeds op ISjarigen leeftijd moest hij haar missen, en het

( 17 )

was, naast zijn in alles uiterst nauwkeurigen vader, bovenal
zijn oom Jan, die, sedert 1814 van Leiden naar Amster-
dam beroepen, zich telkens met den knaap bezigliield. Zoo
werd de lust om te studeeren steeds bij onzen van Geüns
aangewakkerd, niet om te studeeren, ten einde een geleerd
beroep tot kost- of geldwinning te doen strekken, maar
om te studeeren, zooals zijne groote voorgangers deden, ter
wille der studie zelve, langs die via regia, waarbij geen tijd,
geen moeite, geen zorg gespaard wordt, om eene veelzijdige,
degelijke, volledige ontwikkeling te verkrijgen. De tradities
der familie wilden, dat het meer bepaald de geneeskunde
zijn zou, waarin hij naar de hoogste eer zou dingen. Maar
de lust van den knaap wilde het niet minder. Van de dui-
zend en een ongeriefelgkheden , die de uitoefening van het
edel beroep des geneesheers medebrengt, bemerkte hij in
het ouderlijke huis niets. Zijn vader oefende de genees-
kunst reeds sinds lang niet meer uit; de herinnering aan
zijn grootvader : den archiater van Utrecht, en aan zijn oom
Steven Jan : den akademischen geneesmeester, schitterde voor
zijn oog in vollen glans ; hij zag alleen de lichtzijde der ge-
neeskundige studie, de lichtzijde voor het verstand, dat de
raadselen en de meest verborgen geheimen der natuur tracht
te doorgronden, de lichtzijde voor het gemoed, dat de
aangenaamste zelfvoldoening verwacht van het streven, om
het lijden zijner medemenschen en het ongeluk op deze
kommervolle wereld te verminderen. Want ook het gemoeds-
leven van den knaap sluimerde niet. Hij zag zijne moeder
lijden en het werd eene zijner schoonste illusiën, lijdenden ter
hulpe te kunnen snellen. Hij had buitendien een open
oos voor de schoonheid der natuur, voor de wonderen der
kunst, en hg voelde zich b^ zonder tot de poëzij aangetrokken.
Evenals zijn oom Steven Jan, maar niet op zoo jeugdigen
leeftijd als deze, had ook hij de gaaf. om geheele dichtstuk-
ken van korteren of langeren adem te onthouden en het was
hem een genot z^ne eenige, jongere zuster op de wandeling
of in huis met die meesterstukken der poëzij bekend te ma-

( 18 )

ken. Die zuster, wier kinderlijke en echt vrouwelijke zin hem
steeds bijzonder bekoorde, die met hem opgroeide en in al
zgne geheimen deelde, vertegenwoordigde in zijne jeugd dat
vrouwelgk element, dat in de opleiding en de ontwikkeling
van den mensch nimmer ongestraft wordt gemist.

Met zulk een aanleg en met zulk eene opleiding moest
wel het onderwijs van den heer Charpentiee, bij wien hy ter
schole ging, voordat hij bij den Praeceptor aan de Latijnsche
School, den heer Merxloo, in de kost kwam, om van daar de
Latijnsche School zelve te bezoeken, goede vruchten dragen.
In Maart 1825 behoorde hij tot de leerlingen van het Am-
sterdamsche Gymnasium, die met lof door den toenmaligen
Rector Zillesen tot student werden gepromoveerd, en in
October van hetzelfde jaar werd hij als student in de genees-
kunde aan het Athenaeum Illustre te Amsterdam ingeschre-
ven. Hier zou hij zijn propaedeutische studiën voltooien, d. i.
die opleiding in de natuurwetenschappen ontvangen, welke den
breeden grondslag voor zijne latere eigenlijk geneeskundige
studiën moest leggen. Werd hem hier daartoe de gelegen-
heid geboden? Het Amsterdamsch Athenaeum verkeerde in
de jaren '26 en '27, gedurende welke van Geüns aldaar als
student de lessen volgde, in een tijdperk van bloei. Mannen,
wier namen tot het nageslacht zyn doorgedrongen: den Tex
en VAN Hall, van Lennep en van Hengel, en Gekard Vrolik,
leefden en werkten voor dat Athenaeum. Maar de hoogleeraren,
die den jongen medicus in de natuurwetenschappen moesten
inleiden, waren met zooveel vakken overladen, dat zij onmo-
gelijk tijd konden vinden, om hunne leerlingen met iets an-
ders dan »wat in boeken steeckt" of hoogstens enkele eenvoudige
natuurproducten - — geene natuurverschijnselen - — door eigen
aanschouwing bekend te maken. De Botanicus G. Vrolik,
met het onderwijs in plantenkuude, geneesmiddelleer en de
verloskunde belast, was dezelfde G. Vrolik, die de uren, aan
zijne drukke medische praktijk ontwoekerd, het liefst aan de
studie der ontleedkunde des menschen ten oifer bracht. De
Chemicus H. C. van der Boon Mesch had naast chemie

( 19 )

en pharmacie — zoowel voor medici als voor pharma-
ceuten — de natuurlijke geschiedenis, de dierkunde, en de
vergelijkende ontleedkunde te doceeren. De leerling en vroe-
gere assistent van J. H. van Swinden : de Physicus Voute,
naast physica, astronomie en mathesis : philosophie, psycholo-
gie en logica. Slechts die colleges, die ook voor aanstaande
apothekers bestemd waren, werden » vernacula lingua" gehou-
den; de overige waren Latijnsche dictaat-colleges. Wel was
vooruitgang niet te miskennen, wel begonnen de vroeger bijna
geheel ineengegroeide medische en natuurphilosophische facul-
teiten meer en meer naar zelfstandigheid te streven, en het
langzame maar zekere proces der » differentiatie" was reeds
duidel^k aangevangen. Maar al mocht de Directeur der As-
sociatie-Cassa, Dr. Jakob van Geuns, bij de vergelijking van
zijn studententijd te utrecht (1786 — 1794) met dien van zijn
zoon, kunnen getuigen, dat de tijd niet stilstond, hoe onvol-
doende moest toch nog het propaedeutisch onderwijs in de ge-
neeskunde aan het Amsterdamsch Athenaeum en trouwens
aan alle Universiteiten in Nederland in 1825 en 1820 heeten,
als men den eenigen waren maatstaf aanlegde: de behoefte
van den aanstaanden medicus aan grondig onderwijs en ge-
legenheid tot zelfstandige oefening op het uitgebreide gebied
vooral der verklarende natuurwetenschappen!

Nergens wellicht meer dan bij de opleiding en vorming van
den medicus, is een zeker evenwicht tusschen studium generale
en studium speciale onmisbaar. De medicus moet mensch en
natuuronderzoeker tevens zijn. Mensch in den meest uitgebreiden
zin van het woord, om zich in alle klassen der maatschappij
met evenveel gemak te kunnen bewegen, mensch om de dui-
zend uitingen van 's menschen geest en hart naar waarde te
kunnen schatten. Natuuronderzoeker, om de verschijnselen van
het zieke leven zoo te kunnen waarnemen en ontleden, dat hij
zich daar tegenover noch oppermachtig nog machteloos waant.
In de opleiding der meeste medici onzer dagen dringt, helaas !
het studium speciale het studium generale meer en meer op
den achtergrond. Maar mag men, als men terecht over die

( 20 )

in vele opzichten noodlottige richting onzer dagen klaagt,
voorbijzien, dat men hier met eene reactie te doen heeft,
die, gelijk het zoo dikwijls gaat, haar doel geheel heeft voor-
bijgestreefd, en door overdrijving zondigt?

In de dagen toen van Geuns de propaedeutische vakken
beoefende, bestond het gewenschte evenwicht evenmin als
nu. In de geheele opleiding van den medicus werd toen
aan het studium generale een overwegend gewicht toege-
kend. Het natuuronderzoek werd bij het onderwijs hoog-
stens geduld, meestal geheel veronachtzaamd ; de studie der
natuurwetenschappen nimmer als een krachtige hefboom
voor de opleiding in eere gehouden. De humaniora waren
oppermachtig! En die humaniora waren te Amsterdam in
'25 en '26 uitstekend vertegenwoordigd. David Jacob van
Lennep's colleges — voor van Geuns verplichte of testimo-
nium-colleges — hadden eene buitengewone aantrekkings-
kracht. En niet alleen daar zag men den jongen medicus.
Ook op de colleges van van Cappelle over Nederlandsche
stijl en geschiedenis werd hij niet gemist, en meer nog dan
uit de lessen, die hij volgde, blijkt uit de namen der vrien-
den van zijn studententijd, hoe zeer van Geuns de humaniora
vereerde, hoezeer hij het studium generale op prijs stelde.
Op de rol zijner vrienden vinden wij reeds te Amsterdam
Bakhuizen van den Brink, A. Drost, P. Cool, F. G. Huët,
J. P. Heije en G. A. N. Allebé. Straks, als zij ten
deele in Leiden zullen zijn, zal de vriendschapsband tusschen
hen allen nog nader worden toegehaald. In dien kring,
de kern van het jonge Holland en de toekomstige redac-
tie van de »Gids", genoot van Geuns een hoog aanzien.
Uit de nog bewaarde correspondentie dier dagen, mij als
zoovele andere bescheiden met de meeste welwillendheid
ter hand gesteld, blijkt dit op elke bladzij. Welk een
edele wedijver , om zijue opvattingen , zijn oordeel over
oudere en nieuwe letterkunde, over Cicero en Tacitus, over
Lamartine en Victor Hugo, over Jean Paul en Thomas
MooRE, over vraagstukken van aesthetica en wijsbegeerte te

( 21 )

leeren kennen ! Als ge het niet wist, of eene enkele ondeu-
gende tirade er u niet aan herinnerde, ge zoudt het nimmer
bevroeden, dat u een oog in de briefwisseling van een me-
dicus was gegund. Toch werd onder dat alles de eigenlijke
medische studie ter hand genomea en met ijver voortgezet,
In Nov. 1827 deed van Geuns propaedeutisch examen te
Leiden, en van dien tyd af, ja reeds eenige maanden te vo-
ren, was hij als med. student te Leiden ingeschreven. Naar
Leiden trok hem, gelijk de meeste medische studenten uit
Amsterdam, niet zoo zeer de meerdere voortreffelijkheid der
geneeskundige faculteit aldaar boven die zijner geboortestad,
als de aloude roem dier Hoogeschool, de hooge eere, waarin
nog altijd de Leidsche doctorale bul stond. Naar Leiden
trok hém in het bijzonder de omstandigheid, dat zoowel
Matthias als Steven Jan van Geuns een kortere of langere
poos onder de studenten van Neêrland's oudste Hoogeschool
hadden plaats genomen en der Leidsche alma mater altijd
een warm hart hadden toegedragen.

Van 1827 tot 1831 bleef van Geuns in Leiden. Hier
volgde hij de lessen van Reinwardt in materies medica, van
Jan van der Hoeven in zoölogie, van Sandtfort in anatomie
en physiologie, van Macquelyn, Pruijs van der Hoeven en
Broers in de eigenlijk geneeskundige vakken. Met meester-
lijk talent heeft onze Voorzitter in het levensbericht van
Schneevoogt de verdiensten en tekortkomingen der toenmalige
medische faculteit te Leiden geschilderd. »De faculteit", zoo
zegt hy, » telde onder hare leden mannen van groote ver-
» diensten, uitblinkende door geleerdheid, en met ijver bezield
» voor het onderwijs. Maar of zij de eischen begrepen van het
» tijdperk, dat zich aankondigde, of zij zaden uitstrooiden, die
» zich in hunne discipelen pari passu met de wetenschap kou-
»den ontwikkelen, valt te betwijfelen." Zooals het in de tijden
van Schneevoogt en nog veel later was, zoo was het a for-
tiori in den studententijd van van Geuns. Van de genees-
kundige vakken kwam slechts één tot zijn recht: de ont-
leedkunde. Maar de overige? De physiologie nog onbekend

( 22 )

en onbemind, de pathologische anatomie en de lijkschouwing
bijna geheel veronachtzaamd, het ziekenonderzoek en de dia-
gnose nog geheel opgaande in het vaststellen der subjectieve
klachten van den lijder; de pathologie en therapie nog ge-
heel bedolven onder dogmatiek en philosophische stelsels!
En toch was in Frankrijk 's hoofdstad de nieuwe zon reeds
opgegaan, eu schitterde zij in middagluister. Daar leerde Ma-
GENDLE, hoe men door het experiment de verschijnselen van
het leven bespieden, en tot hunne naaste oorzaken terug-
brengen kan ; daar toonde Cruveilhier, welke vaste basis de
ziektekundige ontleedkunde voor de beoefening der ziekte-
kuude en geneeskunde oplevert ; daar werd door de leerlincfen
van CoRViSART en Laënnec : door Louis en Andral, de
waarde van het objectief, of het zoogenaamd physisch onder-
zoek der lijders dag aan dag voor de oogen van een geheel
nieuw geslacht van medici in het helderst licht gesteld ! Toch
drongen van dat alles slechts de nieuwe pathologische en
therapeutische stelsels, vooral het stelsel van Broussais met
zijne praktische toepassing: »la vénésection coup sur coup"
tot ons land en het overige Europa door. Nieuwe generaals
waren in het strijdperk getreden met versche hulptroepen,
met nieuwe inzichten, met eene geheel andere taktiek; men
lette nog alleen op hunne nieuwe uuiformeu, niet op de
groote omwenteling, die zij tot stand hadden gebracht.

In December 1829 legde van Geuns met den hoogsten lof
zijn candidaats-examen af, in 1831 zijn doctoraal. Inmiddels
was de Belgische omwenteling uitgebroken. De meeste zijner
vrienden waren mede opgetrokken in den nationalen strijd.
Hoe diep smartte het hem, om door een klein lichamelijk
gebrek, dat hem het hanteeren van het geweer onmogelijk
maakte, tot t'huis blijven genoodzaakt te zijn ! Hij gloeide van
vuur voor de heilige zaak, en was tot niets doen gedoemd.
Slechts de brieven zijner vriehden uit den veldtocht, maar
meer nog het ingespannen werken voor het doctoraal examen,
deden hem het leed minder gevoelen, dat zijne gedwongene
onthouding aan den nationalen strijd hem veroorzaakte. Na

Jaaebokk 1882. 2

( 23 )

het afleggen van het doctoraal-examen, terwijl zgn Leidsche
vrienden nog bijna alle in den veldtocht waren, keerde hij
naar het ouderlijk huis in Amsterdam terug. De tijd tot
het schrijven eener dissertatie was gekomen; en waar kon
hij beter het otium voor het zamenstellen van zijn eerst we-
tenschappelijk geschrift vinden dan in den huisselijken kring ;
dan in de nabijheid van zijn veelgeliefden vader, wiens wan-
kelende gezondheid reeds in 1830 eene badreis naar Carls-
bad had noodzakel^k gemaakt ; dan in zijne geboortestad,
in wier Gasthuizen met hun groot aantal zieken hij de gelegen-
heid vond, om de leemten in zijne geneeskundige opleiding aan
te vullen, terwijl hij de praktische lessen volgde van G. C. B.
SüRiNGAR, maar vooral die van C. B. Tilanus, wiens persoon-
lijkheid, wiens wetenschappelijke ijver, wiens helder onderwijs,
wiens onvermoeid streven Amsterdam en geheel Nederland,
met het oog op de ontwikkeling der zoo vaak vernalatigde
chirurgie, ten goede zou komen?

Twee volle jaren bracht van Geuns als med. doctorandus
te Amsterdam door. Lange tijd! zult ge zeggen, voor wie
er naar haakt, den doctorstitel te verkrijgen en de aan de
Hoogeschool verworven kundigheden in de Maatschappij vruch-
ten te doen dragen. Toch werd hem reeds nu de gelegenheid
geboden, van die vruchten te doen blijken. De cholera-mor-
bus, de Aziatische braakloop, bezocht in 1832 voor het eerst
ons land. Tegenover zulk een buitengewonen vijand behoorden
buitengewone verdedigings-maatregelen. De gemeentebestu-
ren in ons vaderland riepen naast de praktiseerende hoog-
leeraren en medici alle beschikbare krachten, dus ook medicinae
candidaten en doctorandi, op, om hetzij in cholera-hospitalen,
hetzij aan zoogenaamde cholera-bureaux zich dag en nacht
ter beschikking te stellen. Van Geuns kreeg zoowel uit
Leiden als uit Amsterdam daartoe eene oproeping. Hy was
in Amsterdam, hij bleef er, om daar den vijand onder de
oogen te zien. Hij zelf gaf den wensch te kennen, om als
inwonend assistent aan het cholera-hospitaal in het Oude-
mannenhuis dienst te doen. Maar zijn vader, zijn oom, zijne

( 24 )

zuster waren van eene andere meening. » Niets doen, wat u
bindt, en wat u om eene bijkomende reden van uw hoofd-
doel : het voltooien uwer dissertatie, en het ondernemen van
een reis buitenslands zou kunnen aftrekkeu!" zoo schrijft
hem zijn vader uit Beek. »Ik ben er volstrekt en woedend
tegen, dat gij uw welberedeueerd studieplan zoudt laten va-
ren, om als halfbakken aide-médecin of chirurgien in een
cholera-hospitaal te ageeren. Hadt gij nu reeds dadelijk uwe
studieën niet ten halve, maar geheel voltrokken (aut bene,
aut non, zei altijd de groote Camper), dan zou het ter hulpe
snellen van alle cholera-lijders, in en buiten de hospitalen,
arm en rijk, hooge, heilige en dure plicht zijn, zooals groot-
vader in de Geldersche persloop. Nu zou het een bederf zijn
voor altoos !" zoo schreef hem eenige dagen later zijn oom.
Eeu bederf voor altoos ! Wonderlijke miskenning van de
eischen der opleiding van den medicus ! Eeu bederf voor
altoos? Neen, beste oom, een zegen! Want de kunst om
waartenemen wordt niet op de studeerkamer geleerd, even-
min als zij den medicus bij zijne promotie tegelijk met den
doctoralen titel aanwaait. Die kunst moet aan het ziekbed
geoefend en beoefend worden, en nergens is daartoe de ge-
legenheid schoouer dan in een goed ingericht hospitaal, waar
alle hulpmiddelen ter verpleging en der wetenschap ter
uwer beschikking staan, waar ge telkens en telkens, gedu-
rende het leven des lijders zoowel als na den dood, de
juistheid uwer waarneming omtrent de gestoorde levensver-
richtingen kunt controleeren ! Zoo had v. Geuns aan zijn
oom kunnen antwoorden. Hij had hem kunnen aantoonen,
dat in een welberedeueerd studieplan voor den aanstaanden
medicus het langer of korter tijd dienst doen in een hospi-
taal niet mag ontbreken, hij had hem kunnen zeggen, dat,
nu hg als wijkdokter ook in de schamele hutten der armen
dienst giag doen, waar hem, om van al het andere te
zwygen, meestal zelfs het licht, om den lijder nauwkeurig
te zien, zou ontbreken, hij veel meer gevaar liep van die
halfbakkenheid, waarvoor hem juist een plaats aan een der

( 25 )

hospitalen behoed zou hebben! Of hem na zulk een ant-
woord de gevraagde vergunning verleend zou zijn? Niet
waarschijnlijk. Nog altijd hield het studium generale het
studium speciale in zijnen breeden mantel verborgen, als een
kind, dat tegen schadeliike uitwendige invloeden beschermd
moest worden. Eerst na de promotie mocht het op eigen
beenen staan, om dan te laat te ondervinden, hoe men het
in zijnen wasdom onderdrukt, hoe men het niet gekweekt,
maar vertroeteld had !

De cholera verdween in 1832 betrekkelijk spoedig uit ons
vaderland, om in 1833 nog slechts even terugtekeereu . Toen
echter was van Geuns niet meer als wijkdokter werkzaam,
want zijn veelgeliefde vader was den 15 Dec. 1832 overle-
den, en meer dan ooit rekende hij het zich nu tot plicht
zijne studiën door de promotie te voltooien.

Den 17^° Juni 1833 verwierf hij te Leiden de »summos
honores in medicina" op eene dissertatio psychologico-medica.
Daarin handelde hij » de animi habitu, qualis in variis morbis
chronicis observatur." Hij had zijne dissertatie steeds als
een ernstig werk beschouwd, niet als eene bloote formaliteit.
Bg de keuze van zijn onderwerp had hij zich eensdeels laten
leiden door de voorliefde van bijna alle jonge doctorandi voor
breede vraagstukken met algemeene gezichtspunten, anderdeels
door de traditiën zijner familie. Zijn oom Steven Jan was
als doctor in de philosophie gepromoveerd op een proef-
schrift: »De corporum habitudine, animae hujusque virium
indice ac moderatrice." De dissertatie van onzen v. Geuns
is als het ware een vervolg op die van zijn oom. Het ver-
band tusschen lichaam en ziel speelt ook daarin een hoofdrol.
Dat verband toetelichten uit den invloed, dien de verschil-
lende chronische ziekten op den gemoedstoestand des menschen
uitoefenen, ziedaar de taak, die hij zich gesteld had. Voor-
waar, eene moeielijke en weinig vruchtbare taak ! Hoe van
Geuns zich daarvan kweet, kunnen wij thans in het midden
laten. Met den maatstaf van onzen tijd gemeten, heeft deze
arbeid slechts eene historische beteek enis. Maar in deze

( 26 )

eerste lettervrucht ontmoeten wij reeds alle eigenscliappen, die
V. Geuns als wetenschappelijk man zouden kenmerken : naast
groote belezenheid de gave der kritiek, naast neiging tot alge-
meene en speculatieve beschouwingen een ingekankerden af-
keer van éénzijdigheid en partijdigheid. Elke bladzijde getuigt
van ernst, gewetenlijkheid, punctueele nauwkeurigheid. In
zooverre is deze dissertatie voor ons van het hoogste belansf.
En hoe hij een open oog had voor de omwenteling, die op het
gebied der geneeskunde was voltrokken, en die in een nauw-
keurig objectief onderzoek der ziekteverschijnselen het eenig heil
zag, daarvan geeft onder zijn 12 theses de 10^ blijk. Daarin
verkondigt hij, die in Leiden nooit van Laennec's uitvinding
partij had zien trekken, openlijk: dat ter erkenning van
borstziekten »vix certiora signa" kunnen gevonden worden,
»quam quae ex prudente sthetoscopii usu peritus medicus
petat^' De »prudens usus" en de » peritus medicus" zijn wel
als de slag om den arm tegenover de faculteit, die nog niets
van en door den sthetoskoop hooren wil, maar de erkenning
van de beteekenis der groote omwenteling laat aan duidelijk-
heid niets te wenschen over!

Op de opleiding van onzen van Geuns moest nog de kroon
worden gezet. Die kroon was de buitenlandsche reis. Langs
den koninklijken weg, die zijn grootvader Matthias naar
Parijs geleid had, die zijn oom Steven Jan arm in arm met
Alex. von Humboldt door de bergen en mijnen van Duitsch-
land had doen dwalen, trok hij nu eens alleen, dan weder
in gezelschap van een voortreffelijk vriend, door Duitschland
en Itahë, door Zwitserland, Frankrijk en Engeland. Twee
jaren bleef hij weg. In bijna alle groote akademiesteden
der door hem bezochte landen zich korteren of langeren tijd
op te houden ; de colleges der medische faculteiten getrouw te
volgen; met b^na elk wetenschappelijk man van naam per-
soonlijk kennis te maken ; hospitalen, philanthropische inrich-
tingen en musea te bezoeken ; zijne indrukken regelmatig des
avonds op het papier te zetten ; niets te verzuimen of over
te slaan, wat voor hem als mensch of als medicus later van

( 27 )

belang kon zgn, ziedaar de taak, die zich de jonge doctor
op die reis stelde, die hij met goeden uitslag vervulde. Zgue
met een duidelijke hand, dikwijls zelfs in het net geschre-
vene, aanteekeningen geven opnieuw blijk van den ernst, de
geweteulijkheid, de punctueele nauwkeurigheid, die ik zoo
straks in zijne dissertatie roemde. Niet minder van zijne
veelzijdigheid, van zijne voorliefde voor literatuur en kunst.
In Berlijn, waar hij zich bijzonder tot de chirurgen Rust en
DiEFFENBACH, tot den ophthalmiater Jüngken aangetrokken
gevoelt, van wier lessen hij geene enkele verzuimt, vindt
hij tijd om Prof. Gans te volgen, die in een college over
»Historia philosophiae" de geschiedenis van Napoleon den
Iste op echt Duitsch-philosophische wijze schildert. Daar
zoowel als elders vindt hij niet alleen gelegenheid, in
ruwe omtrekken de plannen van alle door hem bezochte
hospitalen en philanthropische inrichtingen in zijn dagboek
op te nemen, maar er wordt ook geen hortus botanicus,
geene bibliotheek, geene fabriek, geene technische inrichting,
en bovenal geen museum voor kunst door hem gezien,
waarvan hij niet de algemeeue iu richting in dat dagboek
beschrijft. In Italië leeft hij bijna geheel alleen voor kunst
en natuur. Voor de meesterstukken der schilderkunst in
Venetië en Florence, in Rome en Napels, iu Milaan en
Genua blijft hij uur op uur vertoeven. Wat de groote Ita-
liaansche genieën op het gebied der sculptuur en der archi-
tectuur gewrocht hebben, wordt door hem schetsgew^'ze met
enkele penkrassen op het papier teruggegeven, om den onver-
getelijken indruk voor alt^'d te bewaren en vast te houden.
Met enkele goed gekozene kernachtige woorden schildert hij
de bekoorlijkheid van het Italiaansche landschap, van zijn
lachende meeren en donkerblauwen hemel, en het onvergelij-
kelijk genot, dat hij zoowel hier als elders smaakt, wanneer
hij de meesterstukken der dramatische poëzij of der toonkunst
op voortreffelijke wijze ziet en hoort vertolken. Waarheen
zijn weg hem ook leidt, op de sneeuwbetopte bergen van
Zwitserland, in het kokette Parys, of in de onmetelijke me-

( 28 )

tropolis, overal is liet de man van smaak, van fijne bescha-
ving, met het ontvankelijk gemoed, met het open oog voor
de wonderen van kunst en natuur, die zich getrouw van zyne
aandoeningen rekenschap geeft.

Het kon niet anders of zulk eene reis moest duurzame,
moest rijpe vruchten afwerpen. Voeg daarbij den schat aan
levenservaring, dien hg opdeed, helaas ook aan treurige, toen
in Weenen zijn landgenoot Dr. Ledeboee. van zijne zigde
werd weggerukt, en hem de taak werd opgelegd, dat treu-
rig afsterven aan de niets kwaads vermoedende familie van
zijn jongen vriend te Rotterdam te berichten: eene taak,
waarvan hij zich op zulk eene mannelijke en humane wijze
kweet, dat hij er in G. J. Muj.der voor altijd een warm en
trouw vriend door wou. En dat het studium speciale niet
verzuimd werd, dat hij onvermoeid en onvermoeibaar de
leemten in zijne geneeskundige opleiding trachtte aan te vul-
len, daarvoor pleiten de nauwgezette wijze, waarop h^ ^an
elk in die twee jaren hem voorgesteld ziektegeval nauwkeu-
rig aanteekening hield ; de ijver, de toewijding, waarmede
hg zich onder de hoorders van Schönlein te Zurich, van
Louis en Andral te Parijs schaarde ; de lust en opgewekt-
heid, waarmede hij de »Le9ons de clinique particuliere sur
l'auscultation" van Piorey volgde, en zich onder de leiding
van BouiLLAüD in de kunst van percuteeren en ausculteeren
oefende. Toch bleef op die geheele reis het //Nihil hu-
mani a me alienum" zijn devies. Tot al het goede, wat er
op wetenschappelijk gebied voor hem op te nemen viel, voelde
hij zich evenzeer aangetrokken. De specialiteits-studie, zelfs
in den besten zin van het woord, was hem vreemd gebleven.
Men had hem niet geleerd, dat ook in de wetenschap de
deugd der zelfbeperking en der onthouding moet betracht
worden, en de voorliefde voor het studium generale deed
hem de gevaren van het »Qui trop embrasse" voorbgzien.
Van daar, dat hij te Parijs, waar ten opzichte der eigenlgk
geneeskundige vakken zooveel voor hem te leeren viel, be-
trekkelijk slechts weinig langer vertoefde dan te Berlyn, waar

( 29 )

hem in dat opzicht bijna niets geboden werd. "Van daar dat
hij zich aan geene enkele coryfee vaster verbond, om onder
diens leiding zich in ziekenonderzoek of ziekenbehandeling
te bekwamen. Van daar dat hij de eenige gelegenheid om
ouder Joh. Muller of Magendie de physiologie te bestu-
deeren, ongebruikt voorbij liet gaan. Van daar dat hij
Cruveilhier's pathologisch-anatomische lessen slechts hoogst
cursorisch volgde, zonder zich nader aan hem aan te sluiten.
Van daar dat hij in één woord vau zijn buitenlandsche reis
met rijke schatten beladen naar zijn vaderstad terugkeerde,
volkomen bewust van de wijze, waarop die schatten verkre-
gen waren en te verkrijgen zijn, maar zelf nog slechts on-
volledig vertrouwd met de spade en het houweel, waardoor
zij alleen aan het licht kunnen worden gebracht!

Ruim tien jaar, nadat hij zich te Amsterdam als praktisch
medicus gevestigd had: den 4fieii Febr. 1846, werd hij door
den Gemeenteraad der hoofdstad tot buitengewoon hoogleeraar
in de pathologie en de gerechtelijke geneeskunde aan het
Athenaeum Illustre benoemd. Hij had zich als dokter en als
wetenschappelijk man een zeer goeden naam gemaakt. Als
dokter werd hij door zijne patiënten op de handen gedragen.
Zij hadden in hem een nauwkeurig en consciëntieus genees-
heer gevonden, met een warm en liefdevol hart, wien de
beginselen, door zijn grootvader bij de promotie van zijn
zoon Steven Jan in zijne redevoering: //De humanitate,
medici virtute praestantissima" verkondigd, in »succum et
sanguinem" waren overgegaan. Als wetenschappelijk schrij-
ver had hij zijn sporen verdiend door zijne kritische bij-
dragen in ÏÏeije's » Wenken en meeningen", door zijne me-
dewerking aan de »Gids", boven alles door zijn optreden

( 30 )

in de Haarlemmermeerquestie. Haarlemmermeerquestie ? Neen,
Haarlemmermeerstrijd ! Want een felle en verwoede strgd was
uit de vraag geboren, of de droogmaking van de Haarlem-
mermeer, waartoe 's Lands Regering in 1837 de eerste voor-
bereidende maatregelen nam, voor de gezondheid der naburige
inwoners en arbeiders al of niet scliadelijk moest heeteu. Steu-
nende op de scheikundige zamenstelling der moeraslucht en
van den moerasbodem, had Dr. G. J. Pool, een man van wien
VAN Geuns zelf later zou getuigen, dat hij voor de genees-
kunde van de toepassing der natuurwetenschappen het uitslui-
tend heil wachtte, die vraag met een kloekmoedig »Neen" beant-
woord, en in het begin van 1838 een » Geruststellend woord
aan zijn landgenooten" in het licht gezonden. Onze van
Geuns, wiens degelijke en veelzijdige ontwikkeling tegen het on-
doordacht en overijld toepassen der resultaten van het physisch
en scheikundig onderzoek op de geneeskunde in verzet kwam, en
die van eene vroegr^pe vereeniging der natuurwetenschappen
en der geneeskunde niets dan wanstaltige en niet levens-
vatbare vruchten vreesde, had het » Geruststellend woord" in
Heijes » Wenken en meeningen" aan eene scherpe maar
humane kritiek onderworpen. Hij toonde aan, dat Pool
noch het recht had om het bestaan van eene bijzondere
smetstof: het zoogenaamd moerasgif, te ontkennen, noch het
recht om de schadelijke gevolgen van moeras-uitwasemin-
gen aan scheikundige gasvormige verbindingen : zooals CO^
enz. toeteschrijveu, noch eindelijk het recht, om de voorge-
nomene demping als onschadelijk voor de gezondheid der
omliggende bevolking voortestellen. Pool vatte op die kritiek
onmiddellijk vlam, en antwoordde in de dagbladen met eene
scherpe antikritiek, die later als afzonderlijke //Toelichting"
in druk verscheen. Van die toehchting kan men met Ham-
let zeggen: »words, words, words". Maar welke woorden,
welke verdachtmaking ! Hoe gunstig steekt daartegenover de
kalme en bezadigde toon van van Geuns' verweerschrift af I
Dit verweerschrift //Natuur- en Geneeskundige beschouwingen
over moerassen en moeras-ziekten", te Amsterdam bij Joij.

( 31 )

MuLLEE in 1839 verschenen, vestigde voor goed den weten-
schappelijken naam van den sclirijver. Een krachtig en veel-
zijdig pleidooi voor het bestaan van eene smetstof »sui ge-
neris" : het moerasgif, neemt het nog steeds onder de klassieke
werken over dit onderwerp eene eereplaats in, en zou nog
meer in aanzien zijn, indien het geen verweerschrift ware.
Het doet het hart goed, de geestdrift, de opgewektheid te
zien, waarmede dit boek door de toongevers der wetenschap
in Nederland ontvangen werd. » Reeds waanden wij u tot
»uwe asch teruggebracht," zoo schrijft hem Mulder na de
uitgave , die nog al eenige vertraging had ondervonden,
» reeds waren wij in droefenis, dat de ondeugende het veld
» behouden had, en de rechtvaardige gesneuveld was, maar
»daar treedt gy als een tweede fenix te voorschgn met een
"kracht en een glans, die de oogen recht openen en het
» helder zien nu eerst in de wereld brengen zal." Minder
opgewonden, maar niet minder waar, getuigen Suerman,
Heije e. a. om strijd, dat hij den rechten toon van weten-
schap en waardigheid heeft aangeslagen, dat hij door het
schrijven van zijn boek eene plaats in de geleerde wereld
heeft ingenomen, waardig den naam, dien hij draagt. En
waarlijk ! het boek van van Geuns was in zekeren zin een
evenement. Onze geneeskundige literatuur is in het alge-
meen niet rijk aan zelfstandige voortbrengselen. Monografiën
zien en zagen daarin zeer zeker zelden het Kcht. En hier
verscheen nu over een onderwerp, voor ons land van het
meeste gewicht, eene monografie van bijna 300 blz., geheel
op de hoogte van haren tijd, met de meeste zorg bewerkt,
nergens van éénzijdigheid getuigend en, .schoon ietwat om-
slachtig, in een helderen en duidelijken stijl geschreven.
Alle zgden van het vraagstuk, zoowel de physisch-chemische
(de ontbinding van planten en dierlijke zelfstandigheden in
droogmakerijen, en de verontreiniging der dampkringslucht
door moeras-uitwasemingen), als de hygieinische (de invloed
van uitvloeisels van moerassen op des menschen gezondheid),
als de pathologische (de ziekten in moerassen en droogmake-

( 32 )

rgen), als eindelijk de prophylactisclie (de voorbehoedmidde-
len tegen moeraskoortsen) kwamen daarin evenzeer tot haar
recht. En om haar nog meer aantrekkelijk te maken, be-
vatte zij behalve eenige historische en hydrographische byzon-
derheden eene analyse van G. J. Mulder over de scheikundige
zamenstelling der derrie, en eene allerbelangrijkste zuiver
wetenschappelijke aanteekening van den auteur zelven over
de rol van levende wezens bij de processen van rotting
en ontbinding. Van Geuns schijnt — dit blijkt uit zyne
nagelaten papieren — dikwijls van plan te zijn geweest,
zijn boek te ontdoen van alles, wat daaraan het karakter van
een verweerschrift gaf, en het tot eene zuiver wetenschap-
pelijke monografie over moerassen en moeras-ziekten om te
werken. Hij is er echter nooit toe gekomen. Evenmin kwam
hij er gelukkiger wijze ooit toe, om op de uitvallen van ür.
Pool, die natuurlijk niet uitbleven, te antwoorden. Hij maakte
door zijn volhardend zwijgen een einde aan den Haarlemmer-
meerstrijd, die hatelgke, geheel personeele polemiek, waarin
ook MuLDEE en Miqüel betrokken werden, en die den
eerste aanleiding gaf, een aantal Haarlemmermeerbrieven
uit te geven, en van een gemeenschappelijk modderbad te
spreken.

Behalve door zyne degelijke wetenschappelijke houding in
de Haarlemmermeer-quaestie, had van Geuns de aandacht in
engeren kring tot zich getrokken door een zuiver weten-
schappelijken arbeid, dien hij in het Genootschap tot bevor-
dering van Genees- en Heelkunde te Amsterdam over pokken
en vaccine geleverd had. De voetstappen drukkend van zijn
grootvader, zijn vader en zijn oom, welke laatsten zich met het
opsporen der scheikundige eigenschappen van het in de men-
schenpokken bevatte vocht hadden onledig gehouden, had hg
een groot aantal onderzoekingen over retrovaccine van den
mensch op bet kalf, over inentingen van den mensch met
verschillende graden dier retrovaccine, over de mogelijkheid,
om door inëntinge"n met stof uit variola-puisten b^ het kalf
pokken te verwekken, of geleid of zelf ondernomen. De resul-

f 33 )

taten dier proefnemingen had hij deels in de door hem ge-
stelde rapporten der ad hoc benoemde Commissie medegedeeld,
deels tot het bewerken en in het licht geven eener '/Verhan-
deling over den aard eu den oorsprong der Koepokstof, en
haar beveiligend vermogen tegen menscheupokken" gebezigd.
Mochten ook al de resultaten dier proeven geene belangrijke
nieuvre feiten aan het licht hebben gebracht, zij waren in
een zoo duister vraagstuk als het onderwerpelij ke eene wel-
kome bevestiging der door anderen verkregene uitkomsten, zij
strekten hem tot basis, om met volle overtuiginsc de identiteit
van de mok der paarden, van de vaccine en de pokken zelve
te verkondigen.

Hij had zich eindelijk op het gebied der geneeskundige
staatsregeling als een wakker, cordaat en onbevangen kam-
pioen voor afdoende verbeteringen doen kennen. Van hem was
het denkbeeld uitgegaan, een eigen tijdschrift, aan dit zoo
belangrijk onderwerp gewijd, uit te geven. Onder medewerking
van Mulder e. a. zagen aldus, in het eerst zonder naam van
redactie en auteurs, de zoogenaamde blauwe »Bijdrageu tot de
geneeskundige staatsregeling in Nederland" het licht. Dit
tijdschrift was in waarheid een gelegenhei ds-tijdschrift. Be-
stemd om den onvolledigen en niemand bevredigenden arbeid
der in 184J tot het herzien onzer geneeskundige wetten
benoemde Commissie aan eene strenge kritiek te onder-
werpen, gaf het aan het jonge Holland de gelegenheid,
onverholen zijne weinige ingenomenheid met de vigeereude
toestanden, onverbloemd zijue wenschen en verwachtingen
voor de toekomst te openbaren, Geheele afleveringen van
dit tijdschrift waren van de hand van van Geuns. Nu
eens op het gebied der geneeskundige policie (begrafenis wet-
ten enz.), dan weder op dat der geneeskundige staatsrege-
ling den voet zettend, waarschuwde hij met luider stemme
voor den wrakken, bouwvalligeu toestand van het bekrom-
pen en lichtschuwe gebouw onzer geneeskundige wetten, voor
de talrijke en groote leemten in ons geneeskundig onderwijs,
als zoovele gevaren, die de toekomst der geneeskunde en

( 34 )

der geneeskunst-oefenaren in Nederland ten ernstigste be-
dreigden.

Waar hij in zijn eigene werken zulke aanbevelingsbrieven
medebracht, kon het niemand verwonderen, dat de Amster-
damsche gemeenteraad hem het meest waardig keurde, de
door het overlijden van Prof. van der Bkeggen reeds se-
dert drie jaar aan het Athenaeum opengevallen plaats in
te nemen. Eu dat men een waardige gekozen had, bleek al
spoedig. Niet met beide handen nam hij het hem aangebo-
dene professoraat aan. Zijn welgeplaatste eerzucht bemoeielykte
geen oogenblik zijne eerlijkheid en oprechtheid. Hem was
het professoraat geen eeretitel, die als een //Deus ex ma-
china" den gelukkigen bezitter tot den hoogsten rang in de
maatschappij en de wetenschap verheft ; hem was het pro-
fessoraat een heilig ambt, dat tegenover de dure verplich-
tingen, die het oplegt, aanspraak heeft op erkenning van
de zijde der regering, eu slechts dan aanvaard kan worden,
wanneer alle hinderpalen voor eene volledige en vruchtbare
toewijding aan de wetenschap uit den weg zijn geruimd. En
met betrekking tot het hem aangeboden hoogleeraarsambt
was dit niet het geval. Men eischte van hem, dat hij geene
geneeskundige praktijk hoegenaamd zou uitoefenen, dan al-
leen in die enkele gevallen, waarin hij aan het ziekbed eens
lijders door den praktiseerenden geneesheer in consult zou
worden geroepen !

De vrees, dat de hoogleeraaren in de geneeskunde door
hunne praktische bemoeiingen van hunne wetenschappelijke
verplichtingen zouden worden afgehouden, eene vrees, die hier
en daar in Nederland endemisch schijnt te worden, had zich
reeds in 1845 van Amstels vroedschap meester gemaakt, en
hield haar nog bij de benoeming van van Geuns bevangen.
Aan den nieuwen hoogleeraar mocht geen plaats in het
groüte Binnen-Gasthuis worden gegund, en elke gelegenheid
tot praktische beoefening zijner wetenschap moest hem zoo-
veel mogelijk worden ontnomen — zoo had die vrees ge-
fluisterd — eu de raadgeving was raadsbesluit geworden.

( 35 )

Met alle kracht kwam van Geuns tegen die beperkende
bepalingen in verzet, In eene missive aan B. en W. ont-
wikkelt hij , hoe de geneeskunde als ervaringswetenschap
moet worden opgevat, hoe zij niet gediend is met beschou-
wingen^ die in het studeervertrek worden uitgebroed, en hoe
het bijna spotternij lijkt, wanneer men den Hoogleeraar in
de ziektekunde de gelegenheid tot waarneming en onderzoek
aan het ziekbed wil ontzeggen, en hem verbannen juist van
dat gebied, waarop hij den studenten zal moeten voorgaan.
Hij verklaart daarin, het hem opgedragene ambt eerst dan te
zullen aanvaarden, wanneer hem op eervolle en billijke voor-
waarden de betrekking van geneesheer aan het Binnen-Gasthuis
wordt toevertrouwd, en hem het uitoefenen der zoogenaamde
consultatieve praktijk ten z^nen huize wordt vergund.

De mannelijke wijze, waarop van Geuns optrad, bracht
de vreesachtige vroedschap tot rede. De beide voorwaarden
werden in beginsel toegestaan. Die omtrent de consultatieve
praktijk baarde weinig moeite. Des te meer de andere.
Als geneesheer toch aan de zoogenaamde interne Afdeeling in
het Binnen-Gasthuis, was een van de beide Hoogleeraren der
Klinische School verbonden, die als zoodanig een vast hono-
rarium genoot. Hij moest dus een deel van zijn ziekenma-
teriaal afstaan. Regenten van het Gasthuis moesten gehoord,
de financiëele zijde van het vraagstuk moest worden geregeld.
Spoediger dan men in onze goede stad gewoon is, kreeg de
zaak haar beslag. Na eenige onderhandelingen, stond Prof.
P. H. SuRiNGAR welwillend een mannen- en een vrouwenzaal
ter beschikking van zijn nieuwen collega. Die nieuwe collega
zou geheel zelfstandig aan het hoofd der nieuwe afdeeling
staan, en al bleef hij van assistentie bij den geneeskundigen
dienst in het gasthuis voorloopig geheel verstoken, hij zou
toch als een »par inter pares", op eervolle voorwaarden dus,
aan het gasthuis worden verbonden. Maar ook op billijke?
Billyk ware het geweest, dat ook hem een honorarium
voor zijne diensten als geneesheer aan het gasthuis ware
toegelegd. Op persoonlijke toelage maakte intusschen van

( 36 )

Geuns, als echt edelman, geene aanspraak. Ware ze hem
als zoodanig toegewezen, hij had haar ten nutte van het
onderwijs, ten behoeve van hulpmiddelen bij het onderzoek
aan het ziekbed, gebezigd, zoo schrijft hij aan B. en W.
Maar al doet hij voor zich zelven van die toelage afstand,
hij blijft bij zijn eisch, dat als subsidie voor de uitbreiding
der hulpmiddelen bij zijn onderwijs eene jaarlijksche toelage
van minstens drie honderd gulden worde verleend. Op dien
eisch waren bijna alle onderhandelingen afgesprongen. B.
en W. onderwierpen de quaestie aan het oordeel van den
Gemeenteraad, die difificulteerde en de toelage weigerde. Nu
wilde VAN Geuns zich kort en bondig terugtrekken ; maar de
aandrang, waarmede Curatoren, Professoren en studenten in de
geneeskunde als om strijd bij hem aanhielden, bleek te sterk.
In November 1846, dus ruim acht maanden na zijne benoe-
ming, verklaarde hij aan B. en W. haar te zullen aanne-
men in het vertrouwen, dat spoedig aan zijne billijke eischen
zou worden voldaan. Den 21en Januari 1847 aanvaardde
hij het hoogleeraarsambt met eene redevoering: »De Genees-
kunde als eene zelfstandige natuurwetenschap."

Met opzet heb ik al deze bijzonderheden vermeld. Zij
teekenen den man. Flinkheid, diep besef van de eischen,
die de wetenschap aan den docent stelt, eerlijkheid en on-
baatzuchtigheid, spreken uit al deze handelingen. De heer-
lyke mannelijke woorden, die hij later aan Mulder zou
schrijven : » Ik heb in mijn geheele leven de politiek der
voorzichtigheid weinig geteld; wat ik recht en goed acht,
wil ik doen ; en mogen dan anderen mij veroordeelen, omdat
ik niet aan hunne bedoelingen beantwoord, het is mij wel,
ik trek mij dan liever terug" deed hij nu reeds gestand.
En dat hij zich nu niet terugtrok, nu slechts kwalijk be-
grepen zuinigheid tegenover hem stond, wie zal het in hem
wraken? Met warme welkomstkreten werd hij door zijne
ambtgenooten, door de studenten, als de banierdrager der na-
tuurwetenschappelijke methode in de geneeskunde begroet!
Zijn naam, zijne opleiding, zijne geschriften, zijne Kefde voor

( 37 )

de wetenschap, gaven het recht tot de grootste verwachtingen.
Dat men die verwachtingen van hem koesterde, werd hem,
waar hij het hooren wilde, op de meest vleiende en eervolle
wijze verzekerd. Zoo voelde hij, dat hij eene taak te ver-
vullen had. En zou hij, de kleinzoon van Matthias, de neef
van Steven Jan, voor die taak terugdeinzen, alleen omdat de
weg nog niet geheel geëffend was ? Neen ! Noblesse oblige !

En welk eene grootsche, heerlijke taak lag voor hem weg-
gelegd ! Nog was in Nederland de natuurwetenschappelijke
richting in de geneeskunde niet tot haar recht gekomen. De
drie lustra, sedert zijn studententijd voorbijgegaan, hadden
aan onze Hoogescholen nog weinig verandering gebracht ; nog
hielden dogmatiek en scholastische begrippen de vrije onbe-
vangene waarneming der natuur tegen, nog werden de hulp-
middelen tot onderzoek der levende natuur hooghartig ver-
smaad, of aarzelend en onvoldoende toegepast.

Intusschen waren ook in Duitschland de nevelen ver-
dwenen, en koesterde zich ook daar de wetenschap van het
leven in de zon der nieuwe richting. En welk een zon!
Zoo schitterend door de namen en de ontdekkingen van een
ScHWANN en een Schleiden, van een Henle en een Joh.
Muller, van een Rokitansky en Viechow, van een Skoda en
Oppolzer, dat men op het punt stond te vergeten, dat diezelfde
zon reeds menig decennium te voren in Frankrijk geschenen
had. En was ook niet in ons land, op het gebied der
scheikunde, de dageraad aangebroken? Had niet G. J. Mul-
der, de man van het krachtige woord en den machtigen wil,
in Utrecht een Scheikundig Laboratorium geopend, waaruit
onderzoekingen te voorschijn kwamen, die aan zijn naam
eene Europeesche vermaardheid zouden verzekeren? Het was
een tijd van gisting, van woeling op het gebied des geestes.
In zulk een tijd te mogen voorgaan op den weg, //waarop
»men de wetten in de ziektekunde opspoort door de nauw-
» keurige kennis, de ontleding en de vergelijking der verschijn-
»selen, en op dien weg zich eene gelegenheid, om op ruime
» schaal de waarneming aan het ziekbed in te richten, als zich

( 38 )

te Amsterdam voordeed ten nutte te kunnen maken, welk
eene verhevene roeping ! In zulk een tijd de dommelende
geneeskunde te kunnen wakker schudden, haar in de zege-
ningen der streng toegepaste nieuwe methode te kunnen doen
deelen, haar de rijpe vruchten der ziektekundige ontleedkunde,
van het exact ziekenonderzoek, van de physiologische schei-
kunde en de weefselleer in den schoot te kunnen werpen,
welk eene opwekkende taak! Maar tevens welk eene moeie-
lijke, welk eene veelomvattende? Was het wonder dat van
Geuns bij de vervulling er van beneden het ideaal bleef,
't welk hij zich gesteld had? Zijne taak eischte eene voorbe-
reiding, die hij miste, reuzenkrachten, die niet de zijne
waren.

Men moet een Napoleon zijn op het gebied van den geest,
om te kunnen richten tusschen eene oude wereld, die ineen-
stort en eene nieuwe jonge wereld, die zich oppermachtig
waant; men moet zelf veroveringen hebben gemaakt, en de
macht bezitten van het woord. In dien zin was van Geuns
geen man van het woord. Daartoe was hij te nauwgezet,
te veelzijdig, te philosophisch, te weinig met zich zelf inge-
nomen. Daartoe ontbrak hem die overmoed, die voor den
vurigen aandrang, om het eens gestelde doel te bereiken,
alles wat in den weg staat doet wijken, en geen middel
om vrij baan te maken ontziet. Daartoe ontbrak hem die
zelfbeperking, die den man van het woord steeds het »Glis-
sez, mortels, n'appuyez pas" voor oogen houdt, waar bij-
zaken of onderwerpen met de hoofdzaak in eenig verwijderd
verband staande, zijne aandacht trekken, van Geuns drong in
al die bijzaken door, haalde ze uit hare schuilhoeken te
voorschijn, en stelde ze zóó in het licht, dat de convergentie
der lichtstralen op de hoofdzaak te loor ging.

Toch ware ondanks dat alles de macht van zijn woord
grooter geweest, indien het hem gelukt ware, op het gebied
der wetenschap meer veroveringen te maken. Het //pectus
est, quod disertum facit" wordt voor den hoogleeraar, die
het uitgebreide veld der wetenschap doorkruist, vooral dan
Jaarboek 1882. 3

( 39 )

waarheid, wanneer hij een gebied betreedt, dat hij zelf
heeft veroverd, of tot welks annexatie of ontdekking hij
heeft medegewerkt. Zulk een gelukkig veroveraar was van
Geuns niet. Zijn kritische geest, zijn overdreven nauwge-
zetheid, zijne zucht tot speculatieve beschouwingen, zijn
verlangen om elk vraagstuk van alle kanten te bezien, zijne
bescheidenheid weerhielden hem telkens, zelfs waar hij de
kans tot veroveringen schoon zag. In zijne nagelatene pa-
pieren vindt ge tal van concepten, kennelijk voor de pers
bestemd, maar die nimmer het licht zagen. Zoo o. a. de
schets voor eene handleiding der ziektekundige ontleedkunde.
Hg begon te bouwen, zag het onvolledige en gebrekkige
van zijn arbeid in, brak alles tot den grond weer af, begon
opnieuw te bouwen, en bleef midden in het werk steken.
Daarby kwam nog iets. Geheel doordrongen van de betee-
kenis der inductieve methode voor de beoefening der genees-
kunde, ontzag hij als hoogleeraar noch tijd, noch moeite, om
zich te oefenen in het hanteeren der wapenen, die de nieuwe
richting de hare noemde: eene oefening, die, deels omdat
het studium generale hem te veel in beslag nam, deels om-
dat de gelegenheid geheel ontbrak, én in zijn studententijd
én op zijn wetenschappelijke reis zoo goed als geheel verzuimd
•w as. Toch eischt ook de kunst van waarnemen en proefnemen,
zoo goed als iedere rsxvri, eene opleiding, een //training"
van jongs af, en slechts aan hoogst enkele bevoorrechten
gelukt het, zich op later leeftijd die kunst, dat coördinatie-
vermogen van oog en oor met hand en geest eigen, te ma-
ken. Wie dat vermogen mist, hg kan wel het mikroskopisch
onderzoek, de scheikundige aualyse, de waarneming aan
het ziekbed, de lijkschouwing, het experiment ter hand
nemen ; hij kan het desnoods zoo ver brengen, dat hij de
plaats, die hij heeft ingenomen, door deze wapenen behoudt,
maar zij zgn niet met hem één geworden, zg zijn hem niet
de veel beproefde, trouwe strgdmakkers, die hem tot verove-
rino-en en ontdekkingen in staat stellen.

Maar al bleef hg in het vervullen zijner reuzentaak be-

( 40 )

neden het ideaal, dat hij zich zelf gesteld had, zijn leven
en werken aan het Athenaeum Illustre en aan de klinische
school te Amsterdam was van onberekenbaar nut voor de
beoefening der geneeskundige wetenschap in Nederland. Wel
stichtte hij geen school in den eigenlijken zin des woords,
wel gaf hij slechts enkele weinige wetenschapj^elijke onder-
zoekingen in het licht, maar hij bleef, wat hij gewenscht
had te zijn: de banierdrager der nieuwere richting in de
geneeskunde !

Gedurende den geheelen tijd van zijn professoraat, dat
eerst in 1857 een gewoon werd, was van Geuns met het
onderwijs in de algemeene ziektekunde, de gerechtelijke ge-
neeskunde en de geneeskundige praktik aan het ziekbed:
de zoogenaamde kliniek, belast. Zal ik u de licht- en scha-
duwzijden zijner theoretische lessen en vooral van die over
algemeene ziektekunde schetsen? Of kunt gij niet reeds zelf
afleiden, hoe juist hier zijn streven niet altijd begrepen werd ?

Het gold hier een leervak, in het onderwijs opgenomen,
toen dogmatische begrippen en philosophische beschouwingen
den boventoon voerden. In het licht der nieuwere richting
had zulk een vak geen raispn d'être meer. Het leerstellig
gebouw moest tot den grond toe worden afgebroken; een
nieuw gebouw, op waarneming en proefneming rustend, moest
worden opgetrokken, wilde het passen in de lijst van zijn
tijd. Een diep denker en veelzijdig philosophisch ontwikkeld
Duitsch geleerde: R. H. Lotze, had beproefd eene schets
van het nieuwe gebouw in algemeene trekken te leveren.
Eene uitmuntende schets op papier, zonder één steentje van
eigen waarneming of proefneming. Die schets trok van
Geuns met onweerstaanbare kracht aan, en Lotze werd zgn
leidsman. Spreekt het niet als van zelf, dat aan de hand
van zulk een leidsman het gebouw der algemeene ziekte-
kunde maar al te vaak voor den student in nevelen gehuld
bleef, vooral nu de philosophische beschouwingen van den
Hoogleeraar, zijne zucht om de wording der vroegere dog-
matische begrippen te verklaren aan de ééne zijde, zijn

( 41 )

streven om de nieuwere richting geheel getrouw te blijven
aan de andere, niet door tastbare waarneming of duidelijk
sprekend experiment werden in evenwicht gehouden.

Neen! niet in zyn geheel theoretische lessen over alge-
meene ziektekunde of over gerechtelijke geneeskunde lag de
groote kracht van van Getjns!

Voor ons jongeren — want ook ik had het voorrecht
zijne lessen te volgen, en my zoowel toen als later in zijne
vriendschappelijke leiding en welwillende deelneming te ver-
heuo-en — bezaten ongetwijfeld zyne klinische lessen de
grootste aantrekkingskracht. Behalve colleges over eigen-
lijke kliniek, waren het colleges in pathologische anatomie
en algemeene diagnostiek, twee vakken die in Nederland
schromelijk verwaarloosd waren. Hij was de eerste klinische
leeraar, aan eene inrichting voor hooger onderwijs in Ne-
derland verbonden, die zijne leerlingen geheel en al met de
physiche onderzoekings-methoden : percussie, auscultatie enz.
trachtte vertrouwd te maken. Hij was de eerste klinicus
in Nederland, "die aan het pathologisch anatomisch onderzoek
en de lijkschouwing bij het onderwijs in de klinische ge-
neeskunde ten volle recht liet wedervaren. Hy was de eerste
klinicus in Nederland, die de waarde van het chemisch en
mikroskopisch onderzoek aan het ziekbed in het licht stelde,
die zijne leerlingen van de beteekenis van waarneming en
proefneming bij de beoefening der eigenlijke geneeskunde
geheel wist te doordringen. Zijn voorbeeld, zijn streven,
zijn onvermoeide yver, boezemden ons liefde voor de weten-
schap in, wekten ons op tot eigen nadenken en onderzoek.
Hij ging ons voor in het betrachten dier echte humaniteit,
die den medicus boven alles heilig moet zijn, dier nauwge-
zetheid en volledigheid in het onderzoek, zonder welke hij
zich aan de grootste vergissingen kan schuldig maken, dier
zucht tot toetsen en controleeren der verkregene resultaten,
zonder welke hij slechts een » routinier", geen wetenschappelijk
man kan heeten. Voor allen en alles vond hij tijd. Hij
hield zich niet pijnlijk aan het college-uur, maar stond ons

( 42 )

overal: aan het ziekbed, in de sectie-zaal, in de werkkamer,
met goeden raad ter zijde. Welke schatten van geleerdheid
werden hier bij elke gelegenheid door hem ten toon gespreid,
met welk een kwistige hand zaden voor onze geheele vol-
gende ontwikkeling uitgestrooid! Zijne veelzijdigheid, zijn
nauw geweten, zijne zucht tot bespiegeling deden hem steeds
op alle mogelijke zijden van het klinisch vraagstuk bedacht
zijn. Zijne uitspraak aan het ziekbed was dan ook zelden
positief, afgerond, gedecideerd, nimmer of nooit apodictisch.
Kalm, bedachtzaam en telkens om zich heen ziende, klom
hij van sport tot sport tot diagnose, prognose, therapeutische
indicatie op, volkomen bereid om op zijn weg terugtekeeren,
en nog eens bij elke sport te onderzoeken, of hij denjuisten
weg gekozen had. En als de sectie de juistheid of de on-
toereikendheid der gedurende het leven gestelde diagnose
had aan het licht gebracht, hoe getuigde dan opnieuw zijne
epikrise en zijne zucht, om de pathologisch-anatomische
veranderingen histiogenetisch te verklaren, van zijn ruimen
blik, van zijn kritisch oordeel, van zijne veelzijdigheid ! Om
kort te gaan : zijn klinisch onderwas was hooger onderwijs
in den besten zin van het woord, meer vormend en ontwik-
kelend dan opleidend, meer op de eischen der wetenschap
dan op die der professie acht gevend, nooit africhtend,
nooit ydel zelfvertrouwen wekkend, en van niets meer af-
keerig dan van schoolschheid in vorm, begrippen of uiteen-
zetting. Door zijn klinisch onderwijs veroverde hij voor
goed de harten zijner leerlingen. De besten onder ons —
en onder die besten noem ik alleen mijn rgk begaafden, vroeg
ontslapen vriend Rinse Cnoop Koopmans — rekenden het zich
tot eene eere, als interne aan zijne afdeeling verbonden te
z^n, en tegenover dat groote voorrecht telden zij de gevaren
licht, toen nog aan het vervullen van het internaat op die
afdeeling verbonden.

Ik noemde van Geuns den banierdrager der nieuwere we-
tenschappelijke geneeskunde. Dat was hij niet alleen omdat
hij, geheel doordrongen van haren geest, haar op zijn eigen

( 43 )

arbeidsveld met de innigste toewijding en de vurigste liefde
getrouw bleef; dat was hij vooral, omdat hij anderen dat
vuur, die geestdrift wist medetedeelen ! Anderen: niet alleen
studenten en jonge medici, maar zijne ambtgenooten, de
verzorgers der Doorluchte en der Klinische school, de vroed-
schap van Amsterdam.

Toen VAN Geüns in 1847 zijne taak aanvaardde, waren,
ondanks het vele goede, de leemten in het geneeskundig on-
derwijs te Amsterdam talrijke en groote. Hij gevoelde ze te
dieper, naarmate hij ze in zijne blauwe » Bijdragen" scherper
en onpartijdiger had doen uitkomen, naarmate hij reeds toen
en altijd de groote beteekenis der Amsterdamsche inrichting
voor het geneeskundig onderwijs in Nederland krachtiger had
in het licht gesteld. Reeds in 1848 wist hg zijne ambtge-
nooten te bewegen, om aan den Minister van Binnenlandsche
Zaken een plan tot reorganisatie der Klinische school aante-
bieden. Dit plan was geheel en al door hem ontworpen, en
bedoelde eene herschepping, waarbij het aantal hoogleeraren
belangrijk werd uitgebreid, waarbij prosectoren en assisten-
ten werden aangesteld, en een aantal nieuwe laboratoria
werden in het leven geroepen, ten einde aldus de physiolo-
gie, de histiologie, de pathologische anatomie, het chemisch
en mikroskopisch onderzoek geheel tot hun recht te laten
komen. Of het plan al '/ad acta" werd gelegd, gelijk trou-
wens in die dagen wel niet anders te wachten was, van Geuns
liet zich niet ontmoedigen. Nu hij het grootere niet in eens
bereiken kon, trad hij als kampvechter voor langzame, ge-
deeltelijke verbeteringen op.

Zijn onbezweken ijver wist in 1853 van H.H. Regenten
van het gasthuis een vertrek in het ziekenhuis, van de Com-
missie van toezicht op de Klinische school eene geldelijke
toelage te verkrijgen, om dat vertrek tot een werkplaats
voor pathologische en physiologische onderzoekingen inte-
richten. In dat vertrek werkte Heynsius, en naast en
onder hem enkele med. candidaten en doctorandi, wien
hier de eerste gelegenheid in Amsterdam tot zelfstandige

( 44 )

oefening in histiologie, in pathologische anatomie, in phy-
siologische en pathologische chemie geboden werd. Een jaar
later, in 1854, stonden de medische faculteit en de Orde
der Hoogleeraren aan het ^Lthenaeum hem krachtig ter zijde
in zijne pogingen, om een zelfstandig Physiologisch-Patho-
logisch Laboratorium in het leven te roepen. Die krachtige
aandrang deed de Curatoren van het Athenaeum Illustre,
of liever hunne lastgevers : den gemeenteraad van Amster-
dam en de Commissie van toezicht op de Klinische school,
de handen inéénslaan. De laatste stond een geschikt lokaal
in het gebouw dier school, onmiddellijk aan het gasthuis
grenzend, af, en verleende de noodige gelden voor de ver-
timmering: de Gemeenteraad bewilligde eene jaarlijksche sub-
subsidie voor die inrichting, en eene jaarwedde voor den
Directeur. Twee jaar later verrees, dank zijn nimmer rus-
tenden aandrang, het Physiologisch-Pathologisch Laborato-
rium te Amsterdam, en trad (in het najaar van 1855) ons
medeUd A. Heynsius als directeur dier Inrichting op.

Maar nog voelde zich van Geuns niet bevredigd. Het
nieuwe Laboratorium was eene tweeslachtige inrichting. Het
stond zoowel in dienst der pathologie en der kliniek, als
in dat der physiologie. En nog altijd miste deze laatste
wetenschap, de quinta essentia der geheele geneeskunde, ha-
ren specialen vertegenwoordiger aan het Athenaeum Hlustre.
In 1857 stelde hy eene memorie betreffende een voorstel tot
het benoemen van een hoogleeraar in de physiologie en de
weefselleer. Ook nu wist hij de weifelenden over te halen, de
tegenstanders uit het veld te slaan, en zijn ijverig pogen
werd ruimschoots beloond, toen het nieuwe Professoraat
werd in het leven geroepen en zijn vriend Heynsius als
eerste hoogleeraar in de physiologie en histiologie in 1858
aan zijne zijde plaats nam. De inrichting in het gebouw
der klinische school verloor haar tweeslachtig karakter. Zij
werd een Physiologisch Laboratorium — niets meer, maar
ook niets minder — waarin nu en dan ook pathologisch-
klinische onderzoekingen werden verricht, en waarvoor de

(45 )

steun en de hulp van van Geuns nimmer te vergeefs werden
ingeroepen.

De eigenlijke kroon op zijn onvermoeid streven ontving
hij in 1867, toen, na de opheffing der Klinische scholen bg
de wet van 1865, het natuur-geneeskundig onderwijs aan het
Athenaeum Illustre eene geheele reorganisatie onderging, en
hij zich omringd zag door eene breedere rei van ambtge-
nooten, lectoren en assistenten, dan hij bij het ontwerpen
zgner plannen in 1848 had durven hopen, en ook pri-
vaat-docenten, waarvoor hij in zijne blauwe » Bijdragen"
zoo sterk ge:gverd had, aan het onderwijs deelnamen. Zijne
taak werd nu belangrijk lichter. Een afzonderlijk docent
voor ziektekundige ontleedkunde nam naast hem plaats.
Maar nog altijd bleef hij met jeugdigen gver het vaandel der
natuurwetenschappelijke methode in de geneeskunde getrouw.

In den loop der tijden was het Physiologisch Laboratorium
eerst naar eene ruimere lokaliteit, toen naar een geheel
nieuw, aan alle eischen voldoend, eigen gebouw verhuisd.
Het Pathologisch Laboratorium was daarbij ongemerkt ver-
dwenen. Wel werden op de kamer van van Geuns in het
gasthuis nog steeds enkele pathologisch-klinische onderzoe-
kingen verricht, maar een eigen werkplaats kon de Pathologie
niet aanwijzen. Toen wendde zich van Geuns in 1868 tot
de Curatoren van het Athenaeum met het verzoek, op
nieuw de oude lokaliteit als die werkplaats te mogen be-
schouwen. Zyn voorstel vond te gereeder ingang, omdat
hier eigenlijk van geene nieuwe schepping sprake was. Maar
de gemeenteraad van Amsterdam weigerde in 1869 eene
subsidie van /" 300 voor dat Laboratorium. Gesteund door
alle klinische Hoogleeraren, zette van Geuns zijne bezwa-
ren tegen die verwerping op zulk een krachtige wijze uit-
een, dat de subsidie en het Pathologisch-klinisch Laborato-
rium behouden bleven. Het was zijn laatste daad in het
belang der Inrichting, die naar zgne innige overtuiging meer
dan eenige andere geroepen was om het centrum van het
geneeskundig onderwijs in Nederland te zijn.

( 46 )

In November 1873 verzocht hij zgn ontslag. Met de-
zelfde eerlijkheid en oprechtheid, die hem het Professoraat
slechts aarzelend had doen aanvaarden, met denzelfden af-
keer van de politiek der voorzichtigheid, die hem bezielde,
toen hij de maatschappij intrad, trok hij zich nu geheel
vrijwillig terug, voordat zijn emeritaat was aangebroken. In
zijn oog waren de tijden geheel veranderd ; het studium
speciale had het studium generale geheel verdrongen, de
belangstelling in de professie had de belangstelling in de
wetenschap geheel uitgedoofd, schoolsche opleiding en af-
richting werden meer op prijs gesteld dan akademische vorming.
Al deze onheilspellende auspicia, die hij zag of meende te
zien, riepen hem toe, dat zijn tijd voorbij was, en met
droefheid in het hart, maar met het heerlijk bewustzijn van
zyn plicht te doen, en zich zei ven steeds trouw te zijn ge-
bleven, legde hij een ambt neder, dat hem lief geworden
was, en waaraan h^ naar zijn beste vermogen de beste
krachten van zijn leven had gew^d. Den aandrang van
velen zijner ambtgenooten, om op zijn besluit terug te komen,
waardeerde hg dankbaar als een treffend bewijs hunner groote
sympathie; maar zyn besluit werd er geen oogenblik door
geschokt. Eervol en onder dankbetuiging voor de groote
door hem bewezen diensten werd hem het gevraagde ontslag
verleend, en de titel van Professor honorarius geschonken.

Zoo keerde hij tot het ambteloos leven terug, maar niet
tot het werkeloos. Hoe had hij dat ook kunnen doen?
Reeds als Hoogleeraar had hij eene uitgebreide consul-
tatieve praktijk. Nauwkeurig in zijn onderzoek, vertrouwd
met de nieuwste onderzoekings-methoden en de nieuwste
wetenschappelijke feiten, afkeerig van nihihsme in de the-
rapie, boezemde hij den medici zoowel als den patiënten
een groot vertrouwen in. Daarbij bezat hij een warm en
liefdevol hart. Op z^ne vriendelijke trekken las de lijder
deelneming en belangstelling; zijne geheele houding aan het
ziekbed sprak van welwillendheid en voorkomendheid. En
naast dat alles waren hem hier als overal, ondanks zijne

(47)

vele bezigheden, de gejaagdheid eu de overspannen haast
onzer eeuw vreemd gebleven. Rustig en kalm zat hij aan
het ziekbed, als ware zijne dagtaak geene andere, dan die
van dezen lijder hulp te brengen, dan die van dit genees-
kundig vraagstuk optelossen. Zijne rust en kalmte werkten
weldadig op den lijder en diens omgeving, en stelden den
medicus in staat, in waarheid van gedachten te wisselen. Om
al deze redenen werd zign raad door medici en patiënten
op hoogen prijs gesteld, en nu hij zijn ambt had neerge-
legd, zag hij zeker dien raad niet minder dan vroeger, zoo-
wel binnen als buiten Amsterdam ingeroepen. Zoo bleef h^,
tot op het laatst zijner dagen, zijne beste zorgen aan de
Igdende menschheid wijden !

Roemrijk hield van Geuns den naam van zijn geslacht
als hoogleeraar, en als medicus op. Reeds dit alleen stem-
pelt hem tot een uitmuntend staatsburger, reeds dit alleen
stempelt zyn leven tot een rijk, tot een welbesteed leven.
Maar zijne opvoeding was te veelzijdig geweest en met te
veel zorg geleid, zijn hart was te groot, zijne aspiratiën
waren te edel en te talrijk, dan dat hij ook niet buiten den
kring van zyn eigen arbeidsveld zou hebben geleefd voor
de wetenschap, voor het welzyn zijner medeburgeren, voor
de eer en de belangen van den geneeskundigen stand, voor
de lydende menschheid!

Hg leefde voor de wetenschap. Ook buiten zijn professo-
raat. Van waar ook jongeren tot hem kwamen, met lust
tot wetenschappelijke onderzoekingen bezield, hij steunde
hen, hij wekte hen op, hij eifende hun den weg. In welke
kringen hy ook verkeerde, zgn optreden dwong tot liefde
en eerbied voor de wetenschap, die hij vertegenwoordigde.
In welke wetenschappelijke vereenigingen of genootschappen

( 48 )

hij ook werd opgenomen, hij bleek een rusteloos arbeider,
een altijd even betrouwbare medestander voor het goede
en ware.

Van vele dier wetenschappelijke vereenigingen was hij
gedurende langeren of korteren tijd de ziel, van menige het
hoofd. Het allereerst van het Koninklijk Nederlandsch In-
stituut. Reeds in 1845 werd hij tegelijk met Jan van
DEE, Hoeven en F. J. Stamkart tot Lid der 1^ klasse van
dat Instituut benoemd, hij meer bepaald tot vervulling der
opene plaats, door het bedanken van den Heer J. C. B.
Bernaed gelaten. Reeds een jaar na zijne benoeming roept
het vertrouwen zijner medeleden hem tot den Voorzitters-
zetel, en leidt hij als algemeen Voorzitter de jaarlijksche
vergadering der vereenigde klassen. In 1848 en 1849 blijft
hij het Voorzitterschap der 1^ klasse bekleeden, om daarna
den voorzitters-zetel aan Miquel interuimen.

Het tijdschrift voor de Wis- en Natuurkundige Weten-
schappen van het Koninklijk Nederlandsch Instituut bevat
van zijn hand slechts één uitgewerkt stuk : » Over het begrip
van ziekte als eenheid" ; eene kritisch-philosophische beschou-
wing uit het gebied der algemeene ziektekunde, die hem
tot de allezins juiste conclusie leidt: »dat de physiologische
» bearbeiding der ziekteleer, hoe zeer zij ook meer en meer
»de afgeronde ziektebeelden dreigt te vernietigen, als de
» eigenlijke weg te beschouwen is, dien wij te volgen hebben,
» om de waarheid te leeren kennen, en de eenheid in de ver-
»schijnselen, zooals zij iu de natuur gegeven is, te doorgron-
den." Meent daarom niet, dat hij zich overigens in de 1^ klasse
van het Instituut onbetuigd liet. Zijne voordracht over
smetstoffen, zijne mededeeling over het ziekelijk lijden der
nieren bij de zoogenaamde ziekte van Bright, zijne mede-
werking aan de rapporten over de levertraan van de Jongh,
de loodverf van van Someren, over de doelmatigheid der
quarantaine als voorbehoedmiddel tegen besmettelijke ziekten,
zijne voorstellen betreffende het Haarlemmermeer, bewijzen
het tegendeel.

( 49 )

In 1851 was de opheffing van het Instituut door Thor-
BECKE gedecreteerd, en met 1 Januari 1852 een geleerd
lichaam alleen voor wis- en natuurkundige wetenschappen
in het leven geroepen. De eerst benoemde leden der nieuwe
Koninklijke Akademie van Wetenschappen, voor een gi'oot
deel leden der 1^ klasse van het nu ontbondene Instituut,
waren diep over dat besluit des Ministers verontwaardigd.
Die verontwaardiging gaf aan G. J. Muldee, eene heftige
diatribe in de pen. Die verontwaardiging maakte zich ook
van VAN Geüns, den man van het studium generale, meester,
wien niets meer tegen de borst stuitte, dan dat scheiden
der wetenschappen in nuttige en niet nuttige, dan dat on-
meedoogend afsnijden der letteren en schoone kunsten. Hij
behoorde tot hen, die krachtig maar waardig het besluit
van den Minister trachtten afteweren. Maar Thorbecke was
de man niet, om zich door heftige uitvallen of krachtige
vertoogen van zijn stuk te laten brengen. Hij bleef onver-
murwbaar. In het voorjaar van 1852 kwamen de leden
der nieuwe Akademie het eerst bijeen. In het najaar van
datzelfde jaar constitueerde deze zich, en koos van Geuns met
overgroote meerderheid tot haren eersten Voorzitter. Hij
aanvaardde die last, gelijk het in zijne toespraak heet, die
op verzoek der leden in haar geheel in de notulen werd
opgenomen, »daar een ieder, die het lidmaatschap der Aka-
»demie aanvaardt, onvoorwaardelijk behoort medetewerken
»tot de bevordering en den bloei dier instelling. In die ver-
» klaring", zoo ging hij verder, »moge men geene zoodanige
» beteekenis zoeken, alsof hij slechts eenigermate afstand deed
» van meeningen en beginselen, waarvoor hij met eenige leden
»van het Instituut gestreden had. Integendeel wil hij haar
» geheel in overeenstemming daarmede beschouwd hebben.
»Het was geen lust tot strijd, het doel was niet te belemme-
»ren wat goed is, maar te bevorderen en te beschermen
»wat hem als de belangen der wetenschap nauw aan het
»hart lag." Mannelijke krachtige woorden inderdaad! Maar
kon men iets anders wachten van den man, die door zijne

( 50 )

collegaas, werd waardig gekeurd, om in deze moeielijke ty-
den de beraadslagingen te leiden, en de Akademie naar
buiten te vertegenwoordigen? Van Geuns bleef Voorzitter
der Akademie tot 1856. Maar ook nog na dien tijd nam
hij tweemaal in haar Bestuur, als onder-voorzitter der Na-
tuurkundige afdeeling zitting (1864 en 1868). In 1878 werd
hij onder de rustende leden onzer Instelling opgenomen.
Toch bleef ook na dien tijd, gelijk wij ons allen herin-
neren, zijne belangstelling in hare werkzaamheden onver-
flauwd.

En slaat ge nu in onze jaarboeken na, wat van Getjns
m de 25 jaren van zijn lidmaatschap voor onze Akademie
gedaan heeft, dan blijkt de oogst geen geringe. Hij werkte
mede aan een aantal Rapporten over vragen, die de Re-
gering aan onze Akademie had voorgelegd; hij bracht her-
haaldelijk vraagstukken der openbare gezondheidsleer ter
sprake ; hij hield voordrachten over een aantal pathologische,
pathologisch-anatomische en klinische onderwerpen. Maar
van dat alles vindt ge in de werken der Akademie niets,
in onze Verslagen en Mededeelingen slechts een paar regels,
den titel van zijn voordracht en den hoogst verkorten in-
houd. Als het op het uitgeven der mededeeling aankwam,
bracht zijne veelzijdigheid, zijne kritiek, zijn nauw geweten,
hem tot de conclusie, dat het vraagstuk nog niet van alle
zijden was toegelicht. Hij behield het handschrift, begon
met allen ijver het daarin behandelde onderwerp op nieuw
aan waarneming en proefneming te toetsen, zette een aantal
onderzoekingen in die richting op touw, maar al ras vroeg
een ander onderwerp zijne aandacht, en het zooeven pas
hervatte weefsel werd in den steek gelaten. Slechts eene
mededeeling ontging dat lot, die onder den titel van » Op-
merkingen over de wijze, waarop de cholera in Europa is
ingedrongen", in het 2<^ deel der N. Reeks van de Verslagen
en Mededeelingen is opgenomen.

Niet anders ging het in een anderen geleerden kring:
het Genootschap tot bevordering van Genees- en Heelkunde

( 51 )

te Amsterdam. Reeds in 1840 werd hg lid van dat Genoot-
schap. Hij was lange jaren daarin de ziel en het hoofd
der Sectie, die aan de beoefening der geneeskunde gewijd
was. Er ging bijna geene vergadering dier sectie om, waarin
hij niet het een of ander pathologisch-anatomisch praeparaat
demonstreerde, of een khnisch geval ter sprake bracht, of
een algemeen wetenschappelijk vraagstuk inleidde. Maar
ook hier werkte hij slechts voor hen, die het voorrecht had-
den de vergadering bijtewonen. »Le plaisir de se voir im-
primé" bestond niet voor hem. Naar eer of roem dong hg
niet. Veelschrijverij stuitte hem tegen de borst. Maar het
//Ken u zei ven" en de meest overdreven eischen der kritiek
hadden des te meer vat op hem. Zoo kwam hij ook hier
slechts onder eene bepaalde pressie, die nu eens in eene
stellige belofte, dan weder in een diep gevoel van plicht-
besef tegenover anderen of zich zelven bestond er toe, om
zijne verhandeling over » pokken en vaccioe", en in veree-
niging met Dr. J. M. Scheant, een jong veelbelovend ua-
tuuronderzoeker, die over » buitenbaarmoederlijke zwanger-
schap", in het Kcht te geven.

Van Geuns leefde voor de wetenschap. Geen wonder dus
dat de kortstondige maar bloeiende Vereeniging ter be-
oefening der ziektekundige ontleedkunde te Amsterdam, hem,
die zich zelf zoo sterk tot de pathologische anatomie voelde
aangetrokken, onder hare krachtigste voorstanders en gve-
rigste medearbeiders telde. Geen wonder al verder, dat een
aantal geleerde Genootschappen er eene eer in stelden, hem
aan zich te verbinden, Zoo werd hij correspondeerend lid
der Société de médecine d'Anvers en der Société medico-
chirurgicale de Bruges, van het Genootschap »Vis unita
fortior" te Hoorn, van de Societas medica Roterodamensis,
lid van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap, lid con-
sultant van het Bataafsch Genootschap voor proefondervinde-
lijke wijsbegeerte te Rotterdam.

Van Geuns leefde voor de wetenschap in het algemeen,

voor de anthropo-biologische wetenschappen in het bijzonder.

52 )

Van de beoefening dier wetenschappen wachtte hij binnen
korteren of langeren tijd alle heil voor het welzijn zijner
medemenschen, en alle vraagstukken, die met den openbaren
gezondheidstoestand in verband stonden, boezemden hem het
meeste belang in. Ook hierin bleef hij, — men denke
aan al wat Matthias van Geuns op dit gebied gewrocht
heeft — der tradities van zijn geslacht getrouw. Reeds
leerden wij in de Haarlemmermeerquestie, in de pokken en
vaccine, twee onderwerpen uit het gebied der openbare hy-
gieine kennen, door van Geuns met voorliefde en ingenomen-
heid bearbeid. Aan de Haarlemmermeerquestie besteedde
hij, lang nadat de strijd met Pool ad acta behoorde, menig
uur van zijn werkzaam leven. Hij was Voorzitter der in
Mei 1847 op zijnen aandrang benoemde C^^ uit de 1'^ klasse
van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, om natuur-,
schei- en genees-kundige feiten vóór, gedurende en na de
droogmaking van den Haarlemmermeer te verzamelen, eene
Commissie, die geen mindere mannen dan Mulder, Miquel,
Simons en Stamkart tot hare leden telde, en toch bij 's Lands
regering zoo weinig steun vond, dat zij in 1851 kort voor
de opheffing van het Instituut, terwijl de droogmaking reeds
in vollen gang was, haren arbeid nog niet had kunnen aan-
vangen. Hij was evenzeer Voorzitter der door Thoebecke in
Januari lS52 benoemde Commissie, die van een zuiver ge-
neeskundig standpunt den invloed van de droogmaking, die
toen bijna reeds geheel voldongen was, op de gezondheid der
omliggende bevolking zou bestudeeren. Ook deze Commissie,
waarin van Geuns te vergeefs trachtte Mulder te doen zit-
ting nemen, was niet gelukkig. Aan ijver, aan breede plannen
voor grondige bearbeiding der zaak ontbrak het haar zeker
niet. Maar het welslagen dier plannen hing af van den
financiëelen steun der Regering, van de medewerking der
medici. Begaven haar beide, of één van beide ? Of was wellicht
de zaak te breed opgezet ? Wie zal het zeggen ? Genoeg,
Regering zoowel als medici lieten de Commissie in den steek,
die in een winterslaap verviel, waaruit zij nimmer ontwaakte.

( 53 )

Een ander zou zich door al die teleurstellingen hebben laten
ontmoedigen, van Geuns niet. In December 1852 vinden
wij hem opnieuw op de bres. Nu geldt het een voorstel,
door hem met zijne medeleden Mulder en Simons aan de
K. Akademie gedaan, om den Minister van binnenlandsche
zaken de zorg voor den openbaren gezondheidstoestand als
onderwerp voor een opzettelijk onderzoek aantebevelen. De
door hem ontworpene memorie wordt met eenige wijzigingen
aan den Minister toegezonden. Dankbaar neemt Z. Exc. nota
van de bereidverklaring der Akademie tot voorlichting en
medewerking in dezen ; de daarin uitgedrukte wenschen voor
het tot stand komen eener behoorlijke geneeskundige Staats-
regeling worden voor kennisgeving aangenomen en de zaak. . . .
blijft tot 1865 zooals zij was.

Toch hadden al deze onvermoeide pogingen zoozeer de
aandacht der Regering getrokken, dat zij terecht geenen be-
teren vertegenwoordiger van Nederland op de chol era-confe-
rentie te Constantinopel in 1866 meende te kunnen vinden
dan dezen wakkeren kleinzoon van Matthias van Geuns. Met
RiCHAED J. Keun, Z. M. zaakgelastigde ad interim in Tur-
kije's hoofdstad, en Dr. Millingen, geneeskundige bij de Ne-
derlandsche legatie te Constantinopel, nam onze van Geuns,
namens Nederland, van Maart tot Juni 1866 aan de beraad-
slagingen der Conferentie levendig deel. Zijne vriendelijkheid
en voorkomendheid wonnen hem spoedig aldaar al de harten
zgner collega's, terwijl zijne belezenheid, zijne veelz^dige ken-
nis, zyne degelijke kritiek aan zijne stem in de secties en
de algemeene vergaderiugen weldra een groot gewicht verze-
kerden. Toen hij in Juni 1866 Constantinopel verliet, daar
de cholera middelerwijl in Nederland was uitgebroken en hij
de daad hooger rekenend dan het woord, den strijd voor het
leven zijner landgenooten verkoos boven het beraadslagen
in de vergaderzaal, was het leedgevoel over zijn vertrek
algemeen. De werkzaamheden der Conferentie zijn door
van Geuns in de Staatscourant van 4 October 1866 en 16
September 1867 in den breede gerapporteerd. Hier kan ik

( 54 )

volstaan met er op te wgzen, hoe hij in de 1^ Sectie der
conferentie, waaraan het onderzoek naar den oorsprong der
cholera en naar de landen, waarin zij endemisch heerscht, was
opgedragen, zich niet alleen door zaakr^ke adviezen onder-
scheidde, maar vooral, hoe hij hier met nadruk opkwam te-
gen de bewering der Eugelsche afgevaardigden, als zouden ook
onze O. I. Bezittingen tot de zoogenaamde verdachte landen
behooreu. De Sectie zelve bleef des ondanks die meening
aankleven, maar in de algemeene Vergadering bleek z^n be-
toog zoo klemmend, dat hij de niet geringe voldoening ge-
noot, onze O. I. Koloniën vrij te waren van het kennelijk
nadeel, om door eene Internationale conferentie als deze on-
der de verdachte landen te worden gerangschikt. Het zou
mij al zeer slecht gelukt zijn, U van het werken en streven
van V. Geüns een inzicht te hebben gegeven, indien ge niet
reeds van zelf afleidet, dat hij ook na dit resultaat met den-
zelfden ijver en voorliefde het eens opgevatte onderwerp bleef
behandelen. Na zijne terugkomst in het vaderland zond hij
nog meer dan eens adviezen aan de conferentie, die tot het
eind van September bijeen bleef. En toen in het voorjaar
van '67 eenige Duitsche geleerden van naam enkele mannen
van beteekenis uitnoodigden, om met hen in Wei mar de
questies betreffende de cholera, naar aanleiding der epidemie
van '66, te bespreken, trok ook hij naar Weimar op, minder
gevleid door de uitspraak van Pettenkofer en Geiesinger, dat
het hun eene bijzondere eer zou zijn, op z^ne tegenwoordig-
heid te mogen rekenen, dan gedreven door de zucht, om
van hen nieuw licht over zulk een uitnemend gezondheids-
belang te ontvangen.

Wie als van Geuns leeft voor de wetenschap, wie het
zooals hij meent met de

»quae populi iuvigilat procerum pia cura saluti,"

hem moeten de geneeskundige staatsregeling, de eer en de
belangen van den geneeskundigen stand nauw aan het hart
liggen. Lees de reeds vroeger genoemde blauwe » Bijdragen",
Jaarboek 1882, 4

( '^5 )

maar werp vooral een blik op den omvangrijken arbeid der
in 1848 benoemde Staatscommissie, waarvan hij een der
werkzaamste leden was, sta een oogenblik stil bij al die
door hem geleverde memoriën van toelichting tot de door
die C'^ voorgestelde wetsontwerpen omtrent geneeskundig
onderwijs, geneeskundig staatsbestuur, uitoefening der ge-
neeskunde , gerechtelijke geneeskunde , en bewondering en
dankbaarheid vervult u over zulk eene toewijding aan de al-
gemeene zaak. Bewondering en dankbaarheid, niet ook wee-
moed? Wat is er van al dien arbeid geworden? Z^n de
projecten van v. Geuns niet alle begraven en vergeten? Was
zijn streven niet een Sisyphus-arbeid ? Had hij niet, zoo wel
met het oog op deze Staatscommissie, als met het oog op
zoo vele andere commissiën, waarvau hij lid was, beter ge-
daan, met den raad van Mulder te volgen: »lk bid u, ga
»toch niet in commissies. Zoo gij wat goeds wilt doen, doe
» het dan alleen, of met één of twee fidelen, maar verdoe uw
»tijd niet aan dingen, wier uitvoering geheel buiten uw be-
»reik is?" Neen hg had niet beter gedaan! Commissoriale
arbeid is niet het werk van iedereen. Naast toewijding en
vast vertrouwen in het » Tandem bona causa triumphat"
eischt het zelfopoffering en zelfverloochening. Wie het on-
derneemt, moet weten, dat slechts zelden erkenning, maar
meestal miskenning zijn deel zal zijn; wie het onderneemt
moet zich zelf onderzoeken, en zich afvragen, of hij volhar-
ding, geduld, zelfverloochening genoeg bezit, om als een an-
dere pionier, met gevaar voor zijn eigen welzijn, den voet
te zetten in het urwoud van vooroordeelen en wanbegrippen,
en zoo vrij baan te maken voor die na hem komen, of hij
op een gegeven oogenblik zonder wrok, zonder aarzelen en
volkomen eerlijk, zijne eigene meeningen en inzichten ten
offer kan brengen ; wie het onderneemt, moet niet den uitslag,
maar het doel steeds voor oogen hebben, en er in kunnen
berusten, dat zyn arbeid verbrokkeld, gehavend of, erger nog,
schijnbaar een prooi der vergetelheid wordt. Schijnbaar,
want zyn arbeid was niet onvruchtbaar, al plukt hij zelf

( 56 )

geen vrueliten, en de door hem ontginde maar nog niet be-
plante bodem vergeet zijn naam en zijn werk niet ! Neen !
met bewondering en dankbaarheid, niet met weemoed zien
wij op al dezen commissioralen arbeid van v. Geuns terug,
want wij weten, hoe de verbetering onzer in vele opzichten
nog altijd gebrekkige geneeskundige toestanden, al was het dan
ook slechts middellyk, voor een groot deel zijn werk was. W^
weten verder, hoe mede uit de zameukomsten dier Staats-com-
missie het plan tot het oprichten eener Vereenigiug van alle
Nederlandsche geneeskunstoefenaren geboren werd, en welken
ijver hij in het behartigen der belangen dier Nederlandsche
Maatschappij tot bevordering der geneeskunst ten toon
spreidde. Meer dan eens was hij lid van haar hoofdbestuur
en haar voorzitter, meer dan eens vergastte hij de leden der
Amsterdamsche afdeehng op wetenschappelijke, met zorg be-
werkte, maar nimmer uitgegevene voordrachten ; en waar ook
buiten den kring der Maatschappij de maatschappelijke en
wetenschappelijke belangen der geneeskunstoefenaren raad en
daad eischten, daar kon men zeker zijn — men denke aan
het Medisch Lees-museum, aan het Algemeen Ziekenfonds —
die bg VAN Geuns te vinden.

Ik noemde zoo straks het leven van v. Geuns een nuttig,
een welbesteed leven. Dunkt u niet, dat het een best be-
steed leven was? Voorwaar, dat was het, al let ge, met
voorbijzien van al het andere, alleen op hetgeen hy verricht
heeft, om het lijden van zijne medemenschen te verlichten.
Helaas, wie weet niet, hoe de illusiën, die de aanstaande me-
dicus als knaap en als student zich van de macht der ge-
neeskunst maakt, en die door de talrijke overwinningen
der toegepaste natuurwetenschappen op het maatschappelijk
leven staag gevoed worden, bij de uitoefening van zijn beroep
meest als zeepbellen uiteenbarsten? Onbetrouwbaar is nog
altijd de therapie. Nog leidt zij over een gladde ijskorst,
die den voet geen vasten steun biedt, die telkens scheurt en
vanéén splijt. Wee daarom hem, die als praktisch medicus al-
leen langs dit pad zijn doel wil bereiken, en voorbijziet, hoe

( 57 )

hij door het betreden van een ja moeielijken en vermoeienden,
maar toch vasten en zekeren weg, door het beoefenen van
ware menschenliefde in den meest uitgebreiden zin van het
woord, ontzaggelijk veel lijden verzachten, onnoemelijke smar-
ten lenigen kan, al brengt hij rechtstreeksch genezing noch
verbetering aan. Op dien weg heeft van Geuns onuitwisch-
bare voetstappen gedrukt. Waar het de ondersteuning van
gebrekkigeu, de verpleging van zieken en ongeneeslijken gold,
was hem geen tijd te kostbaar, geen moeite te groot. Zijn
naam is onafscheidelijk aan Meerenberg — één onzer beste
krankzinnigengestichten — verbonden, want hg was secre-
taris der Commissie, die door de Gedeputeerde Staten van
Noord-Holland den 15'^en j^\{ 1841 benoemd werd, om hen
voor te lichten bij den bouw van een krankzinnigengesticht
in die provincie, want hij en Schneevoogt vestigden het
eerst de aandacht op het buitengoed Groot-Bentveld als de
meest uitnemende plaats voor dat doel. Zgn naam wordt met
diepen eerbied en innige dankbaarheid in het Instituut tot
onderwijs van Blinden alhier genoemd, als die van den man,
die gedurende veertig jaren onafgebroken als bestuurder den
bloei en de uitbreiding dier inrichting hielp bevorderen, en
den armen blinden steeds een vaderlijke vriend bleek. En dan !
hoe heeft hij geijverd voor het tot stand komen van inrich-
tingen voor halfblinden en voor het onderwijs van doofstom-
men in Amsterdam, al werd die ijver met geen goeden uitslag
bekroond! Hoe voor de oprichting van een Gasthuis voor
ooglyders, van welks bestuur -hij tot aan zijn dood voorzitter
was! Hoe eindelijk voor verpleging der zieke u in de gasthuizen
in het algemeen en voor die nog altijd in onze goede stad on-
opgeloste questie, die men de gasthuis-questie noemt, en waarbij
hg de belangen der hygieine, der medische politie en van het
onderwijs nimmer voor de belangen der humaniteit vergat!

Ik heb u VAN Geüns in zijne opleiding, in zijn openbaar
leven geschetst. Dat het zulk een man aan onderscheidingen

( 58 )

niet ontbrak, dat hij in 1849 tot Kommandeur der Orde van
de Eikenkroon, in 1866 tot Ridder de Médidjé-orde 3^ kl.,
in 1874 tot Eidder der Orde van den Nederl. Leeuw be-
noemd werd, dat hij in 1872 bij de viering van zijn 25jarig
professoraat de meest treffende blyken van dankbare waar-
deering van leerlingen en patiënten ontving, zg nog ter
loops aangestipt. Nog zweeg ik van zijn privaat leven. Maar
wie begrgpt niet, dat zyne groote gaven van hoofd en hart
hem tot een voorbeeldig echtgenoot en vader stempelden,
gelijk zij hem in zijne jeugd tot een uitnemenden zoon ge-
stempeld hadden, dat zyne onkreukbare trouw aan wat hy
voor goed en waar hield, zgne eerlijkheid, zgne onbaatzuch-
tigheid, zijne humaniteit hem tot een trouw vriend voor
zijne vrienden, tot een veiligen leidsman maakten voor allen,
die hem raad vroegen? Op zijn levensweg viel ééne groote
schaduw: de dood zijner veelgeliefde echtgenoote; M. P. G.
BücHLEU, na eene allergelukkigste echtvereeniging van nog
geen vier jaren. Maar hij genoot de vreugde van zijne beide
kinderen flink te zien opgroeijen, van zijn zoon getrouw te zien
blijven aan het devies van zijn geslacht; hij genoot de zelf-
voldoening, van tot op het einde zijner dagen met de beste
mannen van ons land in de meest vriendschappelijke ver-
houdingen té staan : hem gewerd het voorrecht, één der lie-
velingswenschen van zyn leven : de verheffing van het Am-
sterdamsch Athenaeum tot Universiteit vervuld te zien, en
bij het klimmen zijner jaren naast eene ongestoorde ge-
zondheid eene ouverflauwde belangstelling in de wetenschap
en alle wetenschappelgke vraagstukken te behouden. Toen
dan ook in 1879 het 6^ Internationale Geneeskundige Con-
gres te Amsterdam bijeenkwam, werd hij terstond bereid ge-
vonden het vraagstuk naar de nieuwere infectietheorieën, met
name die van NaoELi, in verband met het optreden der
cholera, in eene algemeene Vergadering van dat Congres in
te leiden. Hij deed het met dezelfde nauwkeurigheid, den-
zelfden zin voor kritiek, die hem altijd waren eigen geweest.
Een jaar later overviel hem eene korte ziekte, die hem na

( 59 )

een paar dagen den S^en Dec. 1880 uit ons midden rukte.
Met hem droegen wy een man van ongekreukte plichtsbe-
trachting, van onverbroken trouw aan de wetenschap, aan
het schoone en goede, aan de edelste belangen der mensch-
heid, ten grave. In hem verloor Nederland een man van
meer dan gewone gaven op het gebied der geneeskunde.
Was hem ook het talent niet gegund, om met die gaven te
woekeren en haar duizendvoud ten nutte van tydgenoot en
nakomeling vruchten te doen dragen, dat gemis werd ruim-
schoots vergoed door de wgze waarop hij uit zijn vol gemoed
steeds al wat hij had in eens ten beste gaf, niet ongelijk
aan die bergen uit het tooversprookje, waaruit ge naar har-
telust alle schatten der aarde terstond kunt te voorschijn
halen, indien ge u door het juiste tooverwoord slechts den
toegang weet te verschaffen. Met onuitwischbare letteren heeft
hy zijn naam in de geschiedenis der geneeskunde gegrift
naast dien van Maïthias en Steven Jan van Geüns, naast die
van onze beste mannen uit de tweede helft der negentiende
eeuw; in de geschiedboeken onzer Instelling en in die van
het geneeskundig onderwijs te Amsterdam, zal de dankbare
herinnering voor zijne groote verdiensten eene eerezuil stichten,
maar boven alles zal zijne nagedachtenis voortleven in onze
harten, als die van een man met een eerlgk en vlekkeloos
karakter, die altyd en in alles, tegenover zich zelven en te-
genover anderen, de meest strikte rechtvaardigheid heeft be-
tracht !

GESCHRIFTEN VAN J. VAN GEUNS, NAAË
TIJDSORDE GERANGSCHIKT.

1833. Dissertatie psychologica medica de animi habitu, qua-
lis in variis morbis clironicis observatur. Amstelod.
C. A. Spin. 80.

1838. Boekbeoordeeling van G. J. Pool: De droogmaking

van bet Haarlemmermeer.

(Heije's Wenken en meeningen. P Deel. Blz. 73—103).

Boekbeoordeeling van L. Choulant, Handleiding tot

de geneesk. Praktijk.

(Ibid. Blz. 173).

1839. Natuur- en geneeskundige beschouwingen van moeras-
sen en moerasziekten, in verband met de vraag, of de
droogmaking van bet Haarlemmermeer nadeelige ge-
volgen zal hebben voor de gezondheid der bewoners
van nabij gelegene plaatsen en der arbeiders aan het
Meer. Met eene kaart van het Haarlemmermeer. Am-
sterdam, Joh. Muller. 8^.

1841- Eerste Rapport der commissie, benoemd bij besluit
van H.H. Gedep. Staten der prov. Noord-Holland,
d.d. 15 Juli 1841, N°. 167, om te dienen van raad
en voorlichting ter zake van krankzinnigengestichten.
32 blz. 80.
(Niet in den handel).

1842. Blik op onze tegenwoordige Geneeskundige staatsre-
geling.

(Bg dragen tot de geneeskundige Staatsregeling Am-
sterdam, Joh. Muller. 8». P Deel. blz. 1—18, blz.
57—74, blz. 204—226).

( 61 )

Het tegenwoordig standpunt der geneeskundige we-
tenschap in betrekking tot het onderwgs.
(Ibid. Blz 134—156).

Aankondiging van P. F. voN Walthee, über das Ver-
haltniss der Medicin zur Chirurgie.
(Ibid. Blz. 156-166).

Tweede rapport der Commissie tot verbetering van het
lot der krankzinnigen.
(40 blz. Niet in den handel).

Aankondiging van » de Sterfte onder de krankzinnigen
»in het Buiteu-Gasthuis te Amsterdam van 1835 —40".
(Archief voor Geneeskunde van Dr. J. P. ïïeije. Deel I.
Blz. 437).

Beoordeeling van de » Bijdragen tot geneesk. staats-
» regeling, door eenen Mediciuae doctor".
(Bijdr. tot de Geneesk. Staatsregel. IP D. Blz, 47—52).
Beoordeeling van »Wenschen en Wenken voor de
» Geneeskundige Wetgeving in ons Vaderland".
(Ibid. Ile Deel. Blz. 107—122).

Beoordeeling van » Stukken betreffende de herziening
»der Geneeskundige wetten en Verordeningen in
» 1841 — 1842".
(Ibid. 11^ Deel. Blz. 146—193).

1843. Privaatdocenten.

(Bgdragen tot de Geneesk. Staatsregeling. III^ Deel.
Blz. 68—91).

Beoordeeling van Verweij, Handboek der Ziektekun-
dige ontleedkunde.
(De Gids. Blz. 627).

Proefnemingen met pokken en vaccine. 4^.
(1^ Rapport der in 1841 benoemde commissie. Ver-
handelingen van het Genootschap tot bevordering van
Genees- en Heelkunde te Amsterdam. Blz. 137).

1844. Beoordeeling van Scheltema, Opvoeding en het behoud
van kinderlijken zin.

(De Gids. Blz. 267).

( 62 )

1844. Beoordeeliug van G. J, Mulder, Streven der stof naar
harmonie.

(Ibid. Blz. 318).

1845. Geneeskundig Staatsbestuur in Pruissen en het Groot-
hertogdom Hessen-Darmstadt.

(Bijdragen tot de Geneesk. Staatsregeling. III^ Deel.
Blz. 120—174).

Over het verlof tot begraven en de voorzorg tegen
het begraven van schijndooden.
(Ibid. Blz. 174—247).

Bibliografie (beoordeeling van 22 stukken betrekking
' hebbende op de herziening der geneeskundige wetten
in Nederland).
(Ibid. Blz. 253—432).

Over het ontwerp van wet tot regeling van hetgeen
betrekkelijk is tot de uitoefening der verschillende tak-
ken der Geneeskunde.
(Ibid. Blz. 432—441).

1845. Proefnemingen met pokken en vaccine. 4P.

(2*^ Rapport. Verh. v. het Genootsch. tot bev. van
Genees- en Heelkunde te Amsterdam. Blz. 283).

1846. Over den aard en den oorsprong der koepokstof en
haar beveiligend vermogen tegen menschenpokken. 4^.
(Yerh. Ibid. Blz, 323).

1847. Inwgdingsrede over de geneeskunde als eene zelfstan-
dige natuurwetenschap. Amsterdam, Stads-Drukkerij.
32 blz. 40.

1848. Gerechtelijke Geneeskunde.
(De Gids. Blz. 86 en 177).

1849. Over het begrip van ziekte als éénheid.
(Tijdschrift voor Wis- en Natuurk. wetensch. Uitge-
geven door de 1^ kl. van het K. Ned. Instituut. Deel
m. Blz. 77 en blz. 181).

1850. Voorrede voor R. H. Lotze, Algemeene Pathologie,
vertaald door Dr. J. B. Roll.

1854. Verz wering met doorboring van het colon en fistuleuse

( 63 )

gemeenschap tusschen colon en blaas (fistula colico-

vesicalis).

(Ned. Weekbl. voor Geneeskunde. N*^. 29 en 'S". 30).

Voorrede voor Locher, De herkenning van de ziekten

der longen, vertaald door Dr. L. J. SA>T)EiLS van Log.

1855. J. VAN Geuns en J. M. Schrant, Over buitenbaar-
moederlijke zwangerschap met lithopaedium-vorming,
naar aanleiding van een geval. Met zeven platen.
(Verh. V. het Gen. tot bev, v. Genees- en Heelk. te
Amsterd. Ook afzonderlijk. C. G. v. d. Post. Amst.
40. 80 blz.).

Statistiek der blinden vooral in betrekking tot Ne-
derland.

(De Gids. Blz. 319).

Over de verhouding van natuurstudie en regtsweten-
schap in de geregtelijke geneaskunde.
(Nederlandsch Tydschrift voor Geregtelijke Geneeskunde
en Psychiatrie, onder redactie van .J. van Geüns en
J. N. PtAMAER. U^ Jaarg. Blz. 9 — 36).
Geregtelijk geneeskundige beschouwingen over de scheu-
ring van de navelstreng naar aanleiding eener waar-
neming van wijlen den Heer .J. Ledder.
(Ibid. Blz. 177—192).

Eene bijdrage tot de pathologie en de onderscheiding
der vormen van tuberculosis.

(Nederl. Weekblad voor Geneeskunde. N*^. 19, 20
en 21).

Over bronchiektasis.
(Nederlandsch Lancet. IH^ Serie. 4^ Jaarg. blz. 1).

1856. Aankondiging van Virchow, Handbuch der spec. Path.
u. Therapie.

(Ibid. me S., 5e Jaarg. blz. 95).

1857. Over de nieuwere richtingen in de geneeskunde.
(Nederl. Tijdschrift voor Geneeskunde I. Blz. 227).
(met J. W. R. TiLANus). Tracheotomie bg oedema glotti-
dis. (Ibid. Bk. 389).

( 64 )

1859. Waarneming van phtHsis pulmonalis in verband met
de leer der tuberculosis pulmonum.

(Ned. Tijdschrift v. Geneeskunde. Blz. 357).

1860. Voorrede voor M. Schwanda, Handleiding voor het
physisch onderzoek van zieken, vertaald door Dr.

SCHOEMAKER.

1867. Mededeeling omtrent de wijze waarop de cholera in

Europa is ingedrongen.

(Verslagen en Meded. der Nat. Afd. der K. Akad. v.

Wetenschappen. Nieuwe Reeks. 11^ Deel. Jan.).
1870. (met v. Baumhauee). Rapport sur la purification de

l'air des hópitaux.

(Archives Neerlandaises).

Het Pathologisch Klinisch Laboratorium te Amsterdam.

31 blz. 80.
1879. La valeur de la doctrine de Nageli pour l'interpre-

tation des faits ayant rapport a la propagation des

épidémies miasmatiques et specialement des épidémies

de cholera de nos jours (depuis 1830).

(Comptes-Rendus du 7^^ Congres International des

Sciences medicales. I. Blz. 117. Amsterdam).

LEVENSSCHETS

Mr. J. e. G o U D S M I T.

Mr. ^. A.. DE PI NT O.

A travers toutes les vicissitudes de sa vie
il n'a jamais cessé d'être lui même.
Cherbuliez (Eloge de Dttïatire).

Vijf en dertig jaren zijn voorbijgegaan sedert mijne eerste
kennismaking met onzen waarden vriend, onzen diep betreur-
den collega GoiJDSMiT. Het was in den nazomer, een schoone
Septemberdag van bet jaar 1847. Leidens verlaten straten
getuigden nog van de diepe rust der vacantie. Hier en daar
slechts ontmoette men een jong student, die, zijne eerste
groete brengende aan de gryze akademiestad, met scbucbtere
blikken rondwaarde, of zijn oog ook dat van een ouder aka-
demiebroeder ontmoette, om, zoo dat het geval was, zijne wan-
deling voort te zetten met dat eigenaardige gevoel van be-
klemdheid, dat wy ons allen herinneren uit de eerste niet
altgd even zonnige dagen van ons akademieleven, de eerste
dagen van ons verblijf onder al die nieuwe broeders, die
zich niet altijd even broederlijk betoonden. Ik behoorde toen
onder de nieuwelingen, die behoefte gevoelden aan een vrien-
delgk woord van raad en steun in die voor mg ongewone
wereld. Ik zocht en vond het, reeds bij mijn eerste bezoek

( 66 )

aan onzen Goudsmit. Tijdgenoot, vriend en collega van mijn
ouderen, thans ook reeds overleden broeder, ontving hij mij
met al die goedhartigheid en dienstvaardigheid, die hem zoo-
zeer eigen waren. Zjjn naam was destijds reeds gi'oot als
rechtsgeleerde, advokaat en docent. Was het wonder, dat ik
tot hem kwam met schroom en bedeesdheid? Hoe spoedig
wist hij die te doen plaats maken voor dien echt vertrou-
welijken toon, die, waar hy den omgang tusschen ouderen
en jongeren effent, niets tekort doet aan den eerbied, die
dezen aan genen verschuldigd zijn. Hij, die 12 a 13 jaren
tot Leidens akademieburgers had behoord en die daarna als
docent onder studenten was blijven verkeeren, wist, wat niet
alle geleerde, zelfs niet alle hooggeleerde, heeren weten, wat
een student is, wat men aan hem heeft, wat hem past en
wat hem toekomt.

In het laatste jaar van mijn akademischen leeftijd, den
cursus 1850 — 1^51, genoot ik zelf onderwijs b^ Goudsmit
in het Nederlandscli privaat recht, maar reeds drie jaren te
voren had hij mij toegelaten van tijd tot tijd als vriend zijn
huis te bezoeken, en, dit mag ik naar waarheid getuigen,
ook in die jaren, toen ik bij hem niet kwam om te leeren,
verliet ik hem nooit zonder iets, ja zonder veel geleerd te
hebben.

Men kan van juristen nu juist niet zeggen, zooals van dich-
ters, dat zij geboren, niet gemaakt worden.

Het recht is de wetenschap, die zich hoofdzakelijk bezig
houdt met de regeling der betrekkingen, die de maatschap-
pelijke samenleving doet ontstaan tusschen bijzondere perso-
nen onderling en tusschen bijzondere personen en den staat
met zijne organieke onderdeden : wijsgeerig, hoe die regeling
behoort te zijn, historisch, hoe zij geworden is wat zij is,
praktisch, hoe wat is, verklaard uit wat behoort te zijn en
wat geweest is, moet worden opgevat, verstaan en toegepast.

Die veelomvattende wetenschap, waarvan de te verwerken stof
in eiken beschaafden staat bij den dag in omvang toeneemt,
eischt in ieder, die haar met vrucht wil beoefenen, eene ernstige

( 67 )

en voortdurende toewijding. Dat voor de studie der rechten
een zekere specifieke aanleg vereischt wordt, evenals voor de
studie der letteren en der natuurwetenschappen, valt niet te
ontkennen, ofschoon ten alle tijde het aantal groot is geweest
van hen, die er naar streven mris doctor te heeten, al missen
zg de natuurlijke gaven om ook iuris doctus te zijn. Maar
ook bg den besten aanleg wordt men geen jurist van be-
teekenis zonder ingespannen arbeid en grondige methode. Ar-
beid en methode, veel en verstandig, met oordeel des onder-
scheids, werken, daardoor is Goudsmit geworden die hij was.
Lahor improhus omnia vindt had zgn wapenkreet kunnen
z^n, als hij, de eenvoudige burger, de self made man, zich
de weelde van een wapen had kunnen veroorloven. Noeste
vlgt overwint alles was zijn wachtwoord, de groote les van
levenswgsheid, tot welker betrachting hij zijne jeugdige vrien-
den door leering en voorbeeld opwekte.

Door leering en voorbeeld. Daarvan mogen zij getuigen
die breede rijen van juristen, die opvolgend gedurende een
tijdvak van twintig jaren het onschatbaar voorrecht genoten
door Goudsmit's openbare lessen over de instituten en de ge-
schiedenis van het Romeinsche recht ingeleid te worden in de
studie van het privaat recht, of op zijn pandecten-college de
adviezen van Papinanus, ülpianus en Paulus door den hoog-
leeraar te hooren verklaren op eene wijze, die de doode frag-
menten der kunstelooze lustinianesche compilatie herschiep
in het levend woord van die groote en ongeëvenaarde meesters
uit den bloeitijd van het Romeinsche recht.

Door leering en voorbeeld, daarvan kunnen ook wij mede-
spreken, myne tgdgenooten en ik, die voor dertig jaren en
meer, lang voordat Goudsmit als hoogleeraar in het openbaar
te Leiden het recht onderwees, in zijn stil en nederig studeer-
vertrek, dikw^ls tusschen de adviezen, door hem als advo-
kaat aan burgers en buitenlui verstrekt, en de voorbereiding
van een voor den rechter uit te spreken pleidooi, van hem
onderricht ontvingen in het Romeinsche en hedendaagsche
privaat recht.

( 68 )

Bij voorkeur verwijl ik straks nog eenige oogeublikken bij
dit belangrijke tijdperk uit Goudsmiï's werkzaam leven, de
jaren tusschen 1842 en 1859, toen hy eene drukke rechts-
praktijk vereenigde met een niet minder druk privaat onder-
wijs in de rechtswetenschap. Bij voorkeur, niet alleen omdat
in dat tijdperk valt mijn akademische loopbaan, de jaren
1847 — 1852, waarin ik voortdurend met hem in aanraking
was en waaraan ik dus nu nog, na verloop van zooveel tijd,
de meest levendige herinneringen ontleen aan zijne uitstekende
bekwaamheid, aan zijne onvergelijkelijke gave van mededee-
ling en — wat mij meer dan dat alles waard is — aan zijn
edel hart en zijn beminnelijk karakter; maar ook omdat dit
tijdperk van zijn leven meer wellicht nog dan het volgende,
dat van zijn professoraat, getuigt, hoeveel een man van zijnen
uitnemenden aanleg in het werkzame leven kan tot stand
brengen, als zyne werkkracht en zijne werklust geëvenredigd
zijn aan dien aanleg.

Ik heb mij niet voorgesteld u in dit uur eene volledige,
in alle bijzonderheden afdalende levensbeschrijving van Goud-
SMIT te geven. Wat elders, o. a. door den Heer Levy in
de » Mannen van Beteekenis", goed en volledig is medegedeeld,
behoeft hier niet te worden herhaald. Daarenboven stelt eene
mondelinge voordracht den spreker eigenaardige grenzen, be-
paald door de mate van geduld en aandacht die hij van zijne
welwillende hoorders mag vergen. Intusschen kan ik, ook
daarmede te rade gaande, niet geheel zwijgen van Goudsmit's
vorming tot het maatschappelijk leven, voordat ik zijn werk-
zaam optreden in dat leven, en wel allereerst als advokaat
en privaat docent, nader met u beschouw.

JoËL Emanuël Goudsmit werd te Leiden, waar hij zijn
gansche leven doorbracht, geboren den IS^eu Juni 1813.
Door den Leidschen student in de letteren P. W. F. Junius,
later rector te Franeker, opgeleid tot de akademische lessen,
werd hij reeds den 14den September 1829, nauwelijks 16
jaar oud, ingeschreven als student in het album der Leidsche

( 69 )

Hoogeschool. Aanvankelijk wijdde hij zich aan de studie der
klassieke letteren in verband met den wensch zijner ouders,
Israëlieten van streng rechtzinnige richting, dat hij Joodsch
geestelijke zoude worden. Tegen dien wensch bestond bij den
jongeling, die destijds nog de richting zijner ouders was toe-
gedaan, geen bezwaar. Later kwam daarin verandering, en
de jeugdige student, die een tijd lang zijne uren verdeeld had
tusschen de studie der Grieksche en Latijnsche oudheid en
die van den Talmud, gaf het plan op om rabbijn te worden,
omdat het traditioneele Jodendom, dat de Synagoge in Neder-
land als het eenig ware erkent, de behoeften van zijn hart
niet langer bevredigde. Goudsmit werd van wat men pleegt
te noemen een rechtzinnige een zeer vrijzinnige Israëliet, en
hg bleef dit tot zijn dood. Ik voeg er dadelijk bij, om later
niet meer op dit punt terug te komen, dat zijn hart steeds
warm bleef kloppen voor alle algemeene Joodsche belan-
gen, dat alle Jodenhaters of anti-Semieten, zooals die heeren
zich thans noemen, te rekenen hadden met hem, als met een
moedig kampvechter, wiens kennis van Pentateuch en Tal-
mud, waar het uoodig was, geduchte wapenen verschafte in
den strijd, en dat zyne medewerking nooit te vergeefs werd
ingeroepen waar het er op aankwam, hetzij instellingen te
bevorderen, die naar zijne gemoedelijke overtuiging konden
leiden tot de godsdienstige en zedelijke ontwikkeling zijner stam-
genooten, hetzij Israëlieten, van welke richting ook, door
zedelijke of stoffelijke hulp te ondersteunen.

Na deze korte uitweiding keer ik terug tot Goudsmit's
akademische studiën. In de letteren verwierf hij zich den
graad van candidaat en legde hij het doctoraal examen met
goed gevolg af. Tijdgenoot en vertrouwd vriend van Cobet,
werd hij door zijne medestudenten niet onwaardig geacht
naast dezen genoemd te worden. En dat de akademische vox
populi hier waarheid sprak, welk schitterender, welk meer
afdoend bewijs, kan ik, een leek op het gebied der literatuur,
er u voor noemen dan dat de Senaat der Leidsche Hooge-
school den 8sten Februari 1875 bij de herdenking van haar

( 70 )

driehonderdjarig bestaan op voordracht der faculteit, waarin
CoBET toen reeds bijna dertig jaar zitting had, onzen Goud-
SMIT nog op zijn ouden dag, meer dan veertig jaren nadat
hij docto7'andus in de letteren en bespiegelende wijsbegeerte
was geworden, den doctorsbul in die wetenschappen honoris
causa uitreikte?

Na zijne eerste drie a vier studiejaren hoofdzakelijk aan
de beoefening der oude letteren te hebben gewijd, begon
GoüDSMiT zich met niet minder ijver en goed gevolg toe te
leggen op de kennis van het recht.

Gevoed in de school der oudheid en uitstekend latinist,
drong hij spoedig door tot de oorspronkelijke bronnen van
het Romeinsche recht. Maar ook de studie van ons heden-
daagsch privaat recht trok hem weldra aan. Zijn akademische
leeftijd omvat de laatste jaren der voorbereiding en de eerste
jaren der werking onzer codificatie van 1838. Dat hij deze
met groote belangstelling volgde, zoude, als bewijs van die
stelling noodig was, o. a. kunnen blijken uit zyne eerste bij-
drage in de Themis, het door zijne vrienden Levyssohn,
A. DE PiNTO en Olivier gestichte tijdschrift, welks latere
jaargangen zooveel rijpe vruchten van zijne rechtskennis be-
vatten. Ik bedoel de belangrijke vergelijkende rechtsstudie over
Art. 845 C. N. en Art. 1133 B. W., door hem nog als
student geschreven in den tweeden jaargang van genoemd tijd-
schrift (1840, blz. 17—21).

Al leerende werd Goudsmit spoedig zelf leermeester. Reeds
in 1836 of 1837 begon hij, nog student zijnde, te repetee-
ren en dus de eerste grondslagen te leggen voor dat onder-
wijs in de rechtswetenschap, waarin hij door weinigen ge-
evenaard en wellicht door niemand overtroffen is.

Het is voor niemand, die onzen vriend goed gekend heeft,
een geheim, dat hij tengevolge van treurige familie-omstan-
digheden. gedurende ziine studiejaren met ernstige financiëele
moeielijkheden te kampen had, die hem noopten zijne pro-
motie uit te stellen en door eigen verdiensten in zijne stu-
diekosten en andere behoeften te voorzien. Niet onduidelijk
Jaarboek 1882. , ^

( 71 )

zinspeelde hij zelf op die dagen van zorg en ontmoedi-
ging, waar hij Prof. van Assen, zooals hij het geestig uit-
drukte, ex semisse opvolgende, den door hem hoog geëer-
den leermeester o. a. toeriep: »Iuvenem me vix pueritia
»egressum, rudem adhuc et inopem, consiliis tuis adiuvisti,
»humanitate tua sustentasti ; de me ipso ne desperarem ef-
»fecisti".

Waarlijk, deze aandoenlijke woorden, aan Goudsmit uit het
hart gevloeid op den voor hem meer nog dan voor ieder
ander gelukkigen en merkwaardigen dag der aanvaarding van
zijn professoraat, toonen wel onmiskenbaar aan, dat in de
dagen zijner jeugd, den studententijd, voor ons allen schier
zonder uitzondering een bron van blijde herinneringen onder
al de teleurstellingen en al het matte proza van het maat-
schappelijk leven, zijn pad juist niet altijd over rozen was
gegaan.

Toch hield hij goeden moed, toch bleef hij onafgebroken
werken discendo et docendo, toch werd hij gedurende zijn
lange akademische loopbaan, waarin hij verschillende geslach-
ten van jongelui elkaar zag opvolgen, nooit geheel vreemd
aan de studentenwereld. Wilt gij daarvan het bewijs? Gg
vindt het geboekstaafd in den Leidschen Studenten-Almanak
van 1839, waar deze in het verhaal der akademische fata
zijne benoeming vermeldt tot lid en voorzitter eener commis-
sie tot onderzoek en wijziging der studenten wetten, eene
commissie, op wier rapport de tegenwoordige organisatie van
het Leidsche studentencorps, de instelling van het collegium
civ. acad. L. B. sup^r. als eeuig centraal bestuur ter ver-
vanging der oude, om den voorrang dingende senaten be-
rustte.

Den 12^611 Mei 1842, dus nagenoeg aan het einde van
zijn dertiende studiejaar, verwierf Goudsmit zich den doctors-
graad in de rechten door de openbare verdediging zijner
dissertatie de notis Pauli et Ulpiani ad Papinianum.

Ik kom straks nog op deze verhandeling terug. Van zijne
promotie, die Prof. Bake aanleiding gaf tot den puntigen

( 72 )

en voor den jongen doctor hoogst vereerenden brief, door
den Heer Levy reeds openbaar gemaakt *), zij hier alleen
nog aangeteekend, dat de parauymphen, die onzen docto-
randus ter zijde stonden, twee vrienden waren uit het eer-
ste en uit het laatste tijdperk van zijne studiën, maar die
hem beiden waren voorgegaan in het maatschappelijk leven;
mannen, wier naam met eer genoemd wordt op verschillend
gebied van het recht: Mr. H. H. Tels en wijlen Jhr. Mr.
I. DE Witte van Crtees.

Behoef ik het nog te verzekeren, na 'tgeen ik, zij het
ook vluchtig, uit Goüdsmit's studiejaren in herinnering bracht,
dat hij zeldzaam goed, ja misschien beter dan ooit iemand
voorbereid als jurist, als advokaat in het praktische leven
optrad. De praktijk stroomde hem dan ook weldra toe. Men
kende te Leiden dien ouden student-Leidenaar, Men stelde

*) Deze brief luidt:

Vir amicissime !

Van harte ■wensch ik u geluk met uwe promotie. Aan uwe verdien-
sten is niet alleen door den promotor in de senaatskamer, maar ook door
de belangstelling van een talrijk opgekomen geletterd publiek hulde ge-
daan. Ofschoon ik reeds lang de rechtsgeleerde studiën heb vaarwel ge-
zegd, zag ik toch nu wederom na zoovele jaren met uitstekend genoegen
iemand te voorschijn komen, die de ware geleerde studiën in dat vak
had erkend en behartigd, en ze niet had prijs gegeven aan diplomatische
of publicistische parlagestudie, die onze jonge lieden meer en meer van
den goeden weg afbrengt. Wat zouden Noodt en Bijkkekshoek zeggen,
indien zij, herrijzende, zagen, dat hunne studiën of in den hoek gezet of
met een medelijdenden glimlach werden aangezien? Maar gij zult, dit
vertrouw ik, de hand niet leenen aan hen, die hier onzen ouden vader-
landschen roem helpen afbreken. Gij zult blijven erkennen, dat philologie
en jurisprudentie de ware scholen zijn, waar men preciese uitdnikking
en stevige interpretatie leert, en dat, wanneer men eens heeft geleerd wat
studeeren en onderzoeken is, men met verirouwen ieder ander wetboek
of grondwet in handen kan nemen, zonder noodig te hebben, dat het
ons voorgekauwd wordt.

Ik wensch u ecnc carrière overeenkomende met uwe schranderheid en
kunde.

( 7B )

vol vertrouwen in zijne kunde en scherpzinnigheid niet min-
der dan in zyne eerlijkheid. Hier trad nu toch eens een
profeet op, geëerd in zijn eigen land ; want Leiden, waar hy
gewonnen en geboren, gekweekt en opgevoed was, waar hij
zijne oudste en trouwste vrienden had, waar hij zyne vrouw,
die eenmaal de brave moeder van zijn talrijk kroost zoude
worden, had leeren kennen en meer dan iemand ter wereld
liefhebben ; Leiden, in welks gemeentelijke vertegenwoordi-
ging hij later gedurende een twintigtal jaren eene eereplaats
heeft ingenomen, de oude eerbiedwaardige stad, aan welker
roemruchte hoogeschool hy als student en professor meer dan
de helft van zijn leven verbonden was; zij was voor Goud-
SMIT werkelijk een klein, in het groote vaderland. Van Goüd-
SMiT in betrekking tot Leiden kan men zeggen wat Victor
Cherbuliez den 25sten Mei 1882 in de Fransche academie
zeide van Dufauee in betrekking tot diens geboorteplaats la
Saintonge : » 11 l'a toujours aimée d'un gout particulier comme
»une petite patrie qui ne dérobait rien a sa tendresse pour
»la grande".

GouDSMiT trad voor de Leidsche rechtbank, wier vonnissen
in zijn tgd een welverdiend gezag ontleenden aan rechters
als PRraGLE en van der Sanüe, menigmaal op in belang-
rgke strafzaken. Zelf bracht hij dit in herinnering bij de
aanvaarding van zijn professoraat en wees hij tevens het
ware standpunt van den pleiter in strafzaken aan, toen hg
zijn ouden vriend en nieuwen collega de Wal aansprak met
deze woorden: »Lubens in memoriam revoco illius temporis,
»quo quum tu accusatoris publici sustineres personam, ego
»reos defenderem, non quidem sine animi contentione in foro
» disceptavimus, sed ita ut uni de altero esset persuasum,
»non verba cavillari nee auram popularem capere, sed ius
»tueri esse propositum". Maar strafzaken waren voor Goud-
SMiT incidenten, de civiele praktijk was en bleef voor hem,
den romanist, den civilist bij uitnemendheid, hoofdzaak. Zel-
den werd, zoolang hij lid der Leidsche balie was, een belang-
rijk burgerlijk geding voor de Leidsche rechtbank behandeld,

( 74 )

waarin hij niet voor eene der partijen optrad. De gemeente
Leiden diende hij van rechtskundigen raad voordat hij werk-
zaam was als lid van haar bestuur. Zoo was hij ook haar
advokaat in eene cause célébre, het huiszittenhuis-proces, ik
zoude haast zeggen den huiszittenhuis-oorlog, die voor 33 a
34 jaren — ik herinner mij dit nog levendig uit mijn stu-
dententijd — de gemoederen der goede Leidenaars in hevige
beweging bracht, ja hen schier in twee vijandelijke kampen
verdeelde *).

Was GouDSMiT een goed pleiter, ofschoon, zoo ik wel ben
ingelicht, een pleiter van de oude school, die zijne kracht
meer zocht in eene volledige schriftelijke voorbereiding zijner
pleidooien dan in de inspiratie van het oogenblik en dus in
het gesproken woord, dat hem zoo uitnemend ten dienste
stond bg zijn privaat en publiek onderwijs, ik heb reden
om te onderstellen, dat zijn eigenaardig talent meer nog dan
in de rechtszaal uitkwam in zijn consultatieve praktijk, in
zijne adviezen, die hij later ook nog als hoogleeraar in enkele
belangr^ke zaken bleef geven. In zijne merkwaardige toespraak
aan zijne leerlingen bij de opening van het Instituten-college
in 1864 f), waarop ik later nog terugkom, klaagde hij, dat
»men in vroeger jaren ook bij ons in het atelier der Ro-
»meinsche kunstenaren niet had bespied juist het eeuige en
» noodzakelijke, hun kunstvermogen". Welnu, dat kunstver-
mogen had hij zich volkomen eigen gemaakt. Door de natuur
begaafd met een helder verstand en een bij uitstek scherpen
blik, streefde hij zijne Romeinsche meesters op zijde in de
moeiel^ke kunst om in elke casuspositie, zelfs de meest inge-
wikkelde, met voorbijgang van al het niet ter zake dienende,
de recht vraag, waar het op aankomt, op te sporen, en was

*) De pleitrede, door Gotjdsmit in deze zaak gehouden, is met de
conclusie van den officier van justitie Mr. Tieboel Siegenbeek en het
vonnis van 7 Aug. 1849 in druk verschenen te 's Gravenhage bij Gebr.
Belinfantb (1849).

f) In druk verschenen te Leiden bij Jac. Hazenberg Czn, 1864.

( 75 )

zij eens in de kortste en eenvoudigste formule uitgedrukt,
ook den kortsten en eenvoudigsten weg om haar te beant-
woorden aan te wijzen. Men kan er zeker van zijn, dat
GouDSMiT door menig goed advies menig slecht, langdurig of
kostbaar proces heeft voorkomen. Zijn rechtsgeleerde raad
werd dan ook druk gezocht, niet alleen in maar ook buiten
zyne woonplaats. Als bewijs, dat de naam van den Leid-
schen advokaat ook buiten Leiden een goeden klank had,
noem ik hier het doorwrocht schriftelijk advies, door hem
in Februari 1854, ingevolge opdracht van den Haarlemschen
gemeenteraad, uitgebracht met Mr. B. Donker Cuetius van
Amsterdam en Mr. L. Metman van 's Gravenhage over ge-
bleken verzuimen in het bestuur der bank van leening te
Haarlem en de daarvoor rechtens aansprakelijke personen.

Waar vond Goudsmit den tijd tot uitoefening zijner drukke
en winstgevende praktik? Ziedaar eene vraag, die ik mij
dikwijls, met myne tijdgenooten aan de akademie, gesteld
heb, toen wij er getuigen van waren, hoe hij dag aan dag
en avond aan avond een groot aantal uren beschikbaar stelde
voor hen, die van zijn hoog gewaardeerd onderwijs in het
Romeinsche en hedendaagsche privaat recht gebruik wenschten
te maken. Te meer aanleiding bastaat er tot die vraag,
waarop ik geen ander antwoord kan geven dan dat onze
vriend in de volle kracht van den mannelijken leeftijd eene
buitengewone werkkracht aan eene buitengewone werklust
paarde en een meester was in de verdeeling van zijn tijd,
wanneer ik u naar waarheid, ook uit eigen ervaring, kan
verzekeren, dat zijne lessen nooit de sporen van eenige ver-
moeidheid droegen, maar integendeel zich altijd door dezelfde
helderheid en opgewektheid onderscheidden. Goudsmit had in
die dagen leerlingen van zeer verschillend gehalte. Er waren
er velen, die tot hem kwamen met geen ander of hooger
doel dan om ter tegemoetkoming aan hunne zwakheid of
traagheid zijne hulp te zoeken, ten einde een dragelijk figuur
te maken op hunne examens, maar er waren er gelukkig
ook vele anderen, en onder hen zoude ik de beste juristen

( 76 )

onder myne tijdgenooten kuunen noemen, die hem en z^ne
lessen zochten om het recht te leeren, het privaat recht in
zijne historische ontwikkeHng en in zijne toepassing op de
behoeften, de instellingen en het snel toenemend verkeer van
onze dagen. Zij, wien het te doen was om de wetenschap
en niet om de examens, waren onzen Goudsmit natuurlijk het
liefst; spoedig wist hij, wat hij aan hen had, en van hen
juristen, niet alleen candidaten of doctoren in de rechten, te
maken was zijn grootste geluk. Een repetitor in den oor-
spronkelijken zin van het woord is Goudsmit nooit geweest,
omdat hij het ook voor de zwakste broeders onder de stu-
denten niet wilde zijn. Voor het overhooren van van buiten
geleerde lessen stond hij te hoog. Zyne leerlingen trachtte
hij tot zich te verheffen, nooit daalde hij tot hen af, niet
zelden met dat gelukkig gevolg, dat hij eene levendige be-
langstelling in de rechtsstudie wist op te wekken, zelfs by
hen, die tot nu toe alleen in naam iuris studiosi geweest
waren en die niets liever wenschten dan ook dien naam zoo
spoedig mogelijk te verwisselen met dien van meester in de
rechten, onverschillig — de woordspeling is niet van mij —
of zij het recht al dan niet meester waren. Die op zich
zelve vaak aan het wonderbare grenzende vruchten van zijn
onderwijs ook bij in den aanvang tragen en onverschilligen
hebben niets bevreemdends voor hem, die den jurist, den
docent Goudsmit in zijn volle kracht hebben gekend. Een
eerste eigenschap van den leeraar is, het spreekt van zelf, dat
hg doorgedrongen zij in de wetenschap, waarin hij anderen zal
opleiden. Maar er is buiten die wetenschap en de gave van me-
dedeeling, Goudsmit zoozeer eigen, nog een derde vereischte —
noem het geestdrift, liefde voor de wetenschap, die meer dan
iets belangstelling in haar beoefening wekt, — niet minder
hoog te waardeeren, maar minder gewoon vooral in hem, die dag
aan dag, uur aan uur eerstbeginnenden heeft bezig te houden
met de elementen van het vak zijner keuze, wier gedurige
herhaling op hem niet zelden een zekere verkoelende werking
uitoefent. Tegen die verkoeling was Goudsmit bestand. Niets

( 77 )

was in staat zijne liefde, zijne geestdrift voor de reclitsstudie
in warmte te doen afnemen. Hoe nu, liefde, geestdrift, feu
sacré, bij de beoefening van eene schijnbaar zoo dorre weten-
schap als het privaat recht? Ja, mijne heeren dichters en
kunstenaars, glimlacht niet. Die bezielende kracht der geest-
drift is wel geen alledaagsch, maar evenmin een ongehoord
verschijnsel bij den jurist, die, door aanleg en studie in staat
gesteld het rechtssysteem in zijne breede vertakkingen en
zijne langzame, eeuwenheugende ontwikkeling te overzien, een
geopend oog heeft voor de wetenschap, die dat systeem heeft
opgetrokken, voor de kunst, waardoor het dienstbaar wordt
gemaakt aan de vele en veelzijdige behoeften van het maat-
schappelijk verkeer. Hoe die geestdrift voor, vrucht van zijne
diepe kennis van het Romeinsche recht, in onzen Goudsmtt
sprak, moge de volgende schoone bladzijde uit zijne voor-
treffelijke toespraak aan zijne leerlingen b^ den aanvang van
den cursus 1864 — 1865 getuigen:

»Het is sedert eenigen tijd, dat men begint in te zien,
»dat het ons minder belang kan inboezemen, wat te Rome
»regt was dan wel hoe zich het regt der Romeinen door
»den invloed der magistratuur en onder de handen hunner
» uitnemende juristen gevormd en vervormd heeft. Niet
» hunne gruwzame slavernij, die den mensch tot zaak verne-
»dert, wekt onze bewondering, maar wel hoe deze mensch-
■» zaak in haar dualismus door het gansche systeem heen werd
» opgevat en in alle fijne schakeringen als zoodanig ontleed
»en behandeld. Wij zouden de laatsten zijn om een lofzang
»te zingen op het ruwe materialismus, dat in den echtband
» niets hoogers en edelers zag dan het middel om staatsbur-
» gers en krijgslieden voort te telen, in de vrouw naauwelijks
»iets meer dan het voorwerp, dat liberorum quaerendorum
» causa werd aangeschaft om, wanneer het aan deze bestem-
»ming niet beantwoordde, als een nutteloos werktuig te wor-
»den versmaad en weggeworpen, maar wel treft het ons bijv.,
^>hoe zy er in slaagden, om, terwyl zij den man heer en
;■> meester maakten van het door de vrouw aangebragte ver-

( 78 )

» mogen, deze zijne heerschappij te temperen door menig-
»vuldige behoedmiddelen en waarborgen, waardoor de dos,
» dienstbaar gemaakt aan de huiselijke zamenleving, tegen
» wanbeheer en geldverspilling werd gevrijwaard. Niemand
» onzer zal van ons standpunt prijzen, veel minder wenschen
» nagevolgd te zien een aristocratisch, anti-oeconomisch stelsel
» van erfregt, waardoor de heilige en teedere banden des bloeds
»aan staatkundige doeleinden worden opgeofferd, maar wat
» onze aandacht wekt, het is aan de eeue zijde de consequente
» toepassing, aan de andere zijde de kunstvaardigheid, waar-
»mede zij, toen allengskens zeden, begrippen en staatsinstel-
» lingen zich wijzigden, dat harde stelsel naar gelang van de
» behoeften vermogten te kneden, te buigen en te plooijen,
» zonder door plotselinge ommekeer de volks meening te schok-
»ken of den eerbied voor het overgeleverde te ondermijnen.
»Niet thans meer kan er sprake zijn van een contracten-
» systeem, waarbij dikwijls de vorm den wil onderdrukt, maar
»wie kan miskennen den meesterlijken tact, met welken de
»echt praktische mannen te werk gingen om een in zich
»zelf gebrekkig stelsel van lieverlede zoo te verbeteren, dat
»noch de harmonische eenheid gestoord, noch de schakel ver -
»broken werd, die het oude aan het nieuwe verbond? Niet
» gaarne eindelijk zouden wij in ons regt opgenomen zien een
» stelsel van stricti iuris actiones, die den regter moesten in-
» sluiten binnen de enge grens van een dood formulier, maar
» opgetogen is de kenner, als hy de kunst gadeslaat, waar-
»mede men het strenge en absolute wist te wijzigen en te
» matigen door begrippen van billijkheid, die zich niet ver-
»loren in eene subjectieve, nevelachtige en onbestemde aequi-
»tas cerebrina, maar die veeleer, steunende op vaste begin-
»selen, op hun beurt weder de stof hebben geleverd tot een
» nieuw en afgerond regtssysteem".

Dit citaat teekent, veel beter dan ik het met mijne eigen
woorden kan doen, den rechtsleeraar zoowel als den rechts-
geleerde. Door het te ontleenen aan eene van GouDsmT'»

( 79 )

akademische redevoeringen ben ik reeds vooruitgeloopen op
het derde tijdperk van zyn leven, zijn professoraat (1859 —
1882), dat ik in vluchtige trekken — want de tijd dringt —
met u wensch te beschouwen,

GouDSMiT was reeds sedert zyne promotie in de oogen van
allen, die hem kenden en naar eisch waardeerden, geroepen
om eenmaal een akademischen leerstoel te bezetten, en wel
bij voorkeur aan de hoogeschool, waar hij zelf zijne opleiding
had genoten en waar hij door zijn privaat onderwas toen
reeds zooveel had bijgedragen tot de opleiding van anderen.
Eindelijk na verloop van 16 a 17 jaren was de tijd gekomen,
dat hij die roeping, '/Ajn ideaal, zoude volgen, In 1858 had
Prof. VAN Assen den leeftijd, door het organiek besluit van
1815 voorgeschreven voor het emeritaat, bereikt, Aan dien
klassieken geleerde, myn hoog geachten leermeester, wien nooit
eenige inspanning te groot was om zijne veelomvattende taak
naar zgn beste vermogen te vervullen, was gedurende een
groot aantal jaren het onderwijs in het materieel en formeel
burgerlijk recht, het Romeinsche zoowel als het hedendaagsche,
in zijn vollen omvang toevertrouwd geweest. Men begreep
reeds in 1858, al had men toen nog geen denkbeeld van die
versnippering der wetenschap, die de nieuwe wet op het hoo-
ger onderwys te kwader ure tegelijk met de vermeerdering
van het aantal universiteiten heeft ingevoerd, dat de ver-
eeniging der colleges over instituten, pandecten, burgerlijk
wetboek en burgerlijke rechtsvordering te zwaar eene taak
was voor één man. De regeering besloot op voordracht van
curatoren tot eene splitsing. Onze geëerde collega van Bone-
VAL Faure werd van Groningen naar Leiden beroepen om
onderwijs te geven in het Nederlandsche privaat recht. Aan
GouDSMiT werd het onderwijs in het Romeinsche recht opge-
dragen. Zal ik zeggen tacito omnium consensu? Neen, want
ik zou dan der waarheid te kort doen. Het ontbrak niet
aan openlijken en bedekten tegenstand tegen de benoeming
van een uit burgerouders geboren Jood tot hoogleeraar aan
de eerste universiteit in Nederland, tot dusverre een onge-

( 80 )

hoord feit iu de akademische annalen. Er waren er, die in
ernst beweerden of met een ernstig gelaat voorwendden —
het laatste schijnt mi] wel het aannemelijkste — dat een
Israëliet de door keizer lustinianus ?V? nomine domini nostri
lesu Christi uitgevaardigde Instituten niet kon of mocht on-
derwijzen aan de Christelijke jeugd. Ter onverwelkbare eere
van den Hoogleeraar van Assen zij het herinnerd, dat hij,
ofschoon een man van den ouden stempel, hierin niet mede-
ging met velen, met wie hij in den regel denzelfden weg
bewandelde, niet alleen, maar dat onze Goüdsmit het misschien
wel het eerst en het meest aan zijne krachtige en onver-
moeide voorspraak te danken had, dat de goede zaak triom-
feerde. Van Assen wist, dat de wetenschap het meest ge-
baat zoude worden door de benoeming van z^n hoog geschat-
ten leerling, en dit was hem genoeg. Goüdsmit werd alzoo
benoemd en den 25sten Maart 1859 aanvaardde hij het pro-
fessoraat met zyne redevoering de studio iuris romani hac
quoque aetate in patria nostra excolendo. Zij, die Goüdsmit
kenden, herkenden in die pittige redevoering hun man, zij,
die hem niet of half kenden, konden nu weten, wat zij aan
hem hadden. Geen emphase, geen groote woorden, maar een
klaar geformuleerd programma. Het Romeinsche recht moet
bij ons nog heden worden beoefend als een hoofdbron van
ons gecodificeerd burgerlijk recht, al hebben wij uit dien
bron niet onmiddellijk en niet altijd door de beste trechters
geput, maar het moet, afgescheiden daarvan, de inleiding der
akademische rechtstudie zijn en blijven om zijne vormende
kracht, om zijne groote innerlijke waarde. »Iuri Romano
» opera est danda, non quod Romanum, sed quod ius est,
»quibus verbis id intelligi volo, quod in eo reperiuntur in-
»numera placita et iusti notiones, quae naturali aequitate
»fundatae et ex intima hominum in societate degentium na-
»tura derivatae, omnium quidem animis insitae sunt, sed
» apud Romanos primum vivam formam et expressam imagi-
»nem acceperunt". Ziedaar in weinige woorden het doel om-
schreven der beoefening van het recht der Romeinen ook nog

( 81 )

in onze dagen, en wat de methode betreft, daarby komt het
voornamelijk aan op twee zaken : eene logische verdeeling
der rijke stof, waardoor ieder onderdeel zgne juiste plaats
in het systeem erlangt, het geheel door de deelen gelijk ieder
deel door het heldere overzicht van het geheel wordt ver-
klaard, en voortdurende studie der bronnen zelve om hun in-
houd en vorm. »Singula suo loco coUocata et apto ordine
»disposita recte describantur, genera rite notentur, partibus
» distribuantur, omnia denique ita explanentur, ut perpetuo
»ipsos adeamus et monstremus fontes, quo ob oculos ponatur»
»non tantum quid apud Romanos iuris fuerit, sed id prae-
»cipue, qua arte et elegantia in illo excolendo versati fue-
»rint".

Heeft GouDSMiT aan dit programma voldaan? heeft zijn
akademisch onderwijs in het algemeen de vruchten gedra-
gen, die men recht had van een man als hem te ver-
wachten ?

Het antwoord op die vraag geef ik u liefst niet zelf. Ik
ben geen leerling van Goudsmit als Hoogleeraar, en heb
nooit een zijner colleges b^gewoond. Gelukkig acht ik mij
dus, dat een zijner uitstekendste leerlingen, zijn ambtgenoot
in de laatste treurige jaren van zyn leven, hier wel in mijne
plaats wil antwoorden.

Prof. VAN DER Vltjgt gaf mij de vriendelijke vergunning,
waarvoor ik Z.H.G. hier openlijk mijn besten dank betuig,
om het volgende te ontleenen aan de mij in manuscript toe-
vertrouwde toespraak, waarin hij bij den aanvang zijner lessen
op den dag na Goudsmit 's teraardebestelling den grooten
meester gedacht :

» Goudsmit gaf jaren lang aan de rechtsgeleerde faculteit
»te Leiden een bizonder » relief". Vanwaar dit feit? Nog niet
» zoozeer om zijne veelomvattende kennis, zijne groote geleerd-
»heid. Groote geleerden zijn aan deze universiteit, gelijk aan

> iedere andere, te allen tijde in groot aantal te vinden ge-

> weest ; maar een geleerde is nog geen Goudsmit. Neen, wat
»>hem maakte tot die unieke verschijning, die hij is geweest,

( 82 )

»wat hem zijne buitengewone waarde gaf voor onze univer-
»siteit, het was vooral zijn onvergelijkelijk talent als docent.
» Wie hem hoorde, wist nooit wat meer te bewonderen, of de
» duidelijkheid zijner voorstelling, of zijn boeiende geestdrift,
»öf de originaliteit, de geniale oorspronkelijkheid, die alles
» kenmerkte wat hij zeide of deed. Ik sprak u in de eerste
» plaats van de duidelijkheid zyner uiteenzetting. De omstan-
»digheden, die zijne benoeming tot hoogleeraar voorafgingen,
» hadden hem in dat opzicht zeer begunstigd. Goudsmiï was
» jaren lang als repetitor in de academische wereld werkzaam
» geweest. Hij wist dus bij ervaring niet alleen, waarheen
»hij zijne leerlingen brengen moest, hij wist ook, waar zij
» stonden. Hij was niet enkel voortreffelijk op de hoogte van
»wat zij moesten weten; hij was even volledig bekend met
»wat zij nog niet wisten. Buitengewoon was dan ook zijne
»gaaf om eene zaak, die hij behandelde, behoorlijk van alle
» kanten te bekijken. ledere zaak wendde hij zoolang om en
»om, totdat hij haar ons letterlijk van alle denkbare zijden
»voor oogen had gesteld. Onvermoeid was hij om eenige
» waarheid, die hij ons wilde inprenten, te zeggen op alle
» manieren, waarop zij gezegd kon worden. Bleef zij op de
» eene manier niet in ons denkvermogen hangen, dan zou het
»toch zeker op eene andere wel gaan. En in den regel ge-
»schiedde het alzoo. In de tweede plaats roemde ik de
» boeiende geestdrift zijner voordracht. Wie haar wilde be-
» wonderen, hij vond daartoe vooral eens in het jaar de
» schoonste gelegenheid. Het was op het Instituten-college
» over het bezit. Als de tijding zich had verspreid, dat Gouü-
»SMIT op dat college tot het bezit genaderd was, dan zag
» men het holle lokaal achter in het gebouw van de Kloksteeg
s> den eerstvolgenden keer opgevuld met een nog veel talryker
» gehoor dan dat gewoonlijk daar te vinden was. Goüdsmit
» begon in den regel op eenigzins slependen toon, langzaam,
» haast zou ik zeggen » slaperig". Maar weldra werd het an-
»ders. Meer en meer maakte hij zich warm. Dan kwam spoe-
»dig het oogeublik, dat hij Büchel onder handen nam, den

( 83 )

» Heidelbergschen professor, die eene theorie over het bezit
»had verkondigd, afwijkende van de zgne. Hoe tintelde dan
»ziin oog, hoe stroomden hem de woorden van de lippen!
»Hoe drong zijne scherpe stem door niet slechts tot onze
»ooren, maar tot ons hart! Hoe klom nog gedurig de gloed
» zijner voordracht! De climax hield niet op, het enthusiasme
»werd steeds sterker, totdat hij zijn betoog had bekroond met
»die bekende plaats, ik meen van Ulpianus, die als het ware
»de proef op de som zijner theorie scheen te zgn, en wier
» voorlezing klonk als eene klok, neen als een triomfgekraai :
»»Iusta enim an iniusta causa possessionis sit, in hoc inter-
»»dicto nil refert. Qualiscumque enim possessor, hoc ipso
»»quod possessor est, plus iuris habet quam ille qui non
»»possidet". Het is waar, wij maakten ons wel eens vroolijk
» over die geestdrift voor eene zaak, die ons nog maar weinig
» belangstelling inboezemde; maar de indruk, die zulk een
» college op ons maakte, was toch onuitwischbaar, en w^
» konden in elk geval niet nalaten te denken, hoe schoon
»toch wel eene wetenschap zijn moest, die zooveel geestdrift
»van zulk een man waardig was. Ik roemde ten slotte de
» originaliteit, de oorspronkelijke genialiteit, die hem in al
»wat hij sprak of deed bijbleef. Dat hij zijne welbespraakt-
»heid in eene onafgebroken improvisatie den teugel vierde,
»was eene zeldzaamheid. Meestal koos hij voor zijn onderwijs
»een geheel anderen vorm, den dialoog. Dit was vooral het
» geval in de uren aan de verklaring van Pandeeten-fragmen-
»ten gewijd. Het heugt mij nog als van gisteren, hoe zulk
))een uur begon. »Wij zijn gebleven, M. H. zeer geachte toe-
»» hoorders, bij lex zooveel van dien titel. Meneer van der
»Vlugt, lees". En als ik dan aan dat bevel had voldaan, dan
»klonk het even zakelijk: » verklaar". Nu, ik deed mijn best.
»Maar het was toch altijd eene verademing voor mij, als ik
»hem een oogenblik later van de catheder naar omlaag zag
»komen en altijd redeneerend, met de gehandschoende rech-
»terhand omhoog, op mij zag toetreden. Dan wandelde hij
» het gansche lokaal door tusschen de banken en de lessenaars

( 84 )

» en nooit hield hij een oogenblik op met demonstreeren. Ten
» slotte kwam hij naast mij zitten, legde mij de plaats uit
»en eindigde gewoonlijk met een: » begrijp je 't? Heb je 't
»» verstaan? Ja? Nu vertel het dan eens aan je vrinden".
»Zeer zeker, in dien dialogischen leertrant lag zijne kracht.
»De macht, die van hem uitging, was daar gelegen. Hij
» deed in zulke oogenblikken denken aan Socrates, den groot-
» meester in den dialoog, wiens herinnering ons uit de griek-
»sche oudheid is bewaard. Hij ging even als deze nooit een
»stap verder in zijn betoog, eer hij wist, eer hij het van u
»zelven had gehoord, dat gij hem tot dusver voet voor voet
» waart gevolgd. Hij stampte, hij pompte ons de wetenschap
»in; en als wij hem zoo eenigen tijd hadden bezig gehoord,
»dan was het ons onbegrijpelijk, hoe er nog iemand zou
» kunnen wezen, die de dus toebereide kennis niet in zich
» opgenomen had. Ja, zijne langere aaneengeschakelde betoo-
»gen, zijne monologen bewezen het, dat hij toch eigenlijk in
»den dialoog het meest thuis was. Want telkens hield hij
» dan op. Telkens hoorden wij dan zijn classiek geworden Awm, —
»zie je? — zie je welf — begrijp je? En het was alsof hij
»door die vragen de voeling met zijne hoorders wilde her-
» stellen, die door de langere alleenspraak voor eenige oogen-
» blikken was afgebroken. In de originaliteit van al zijn doen
»en zeggen lag het geheim van den invloed, dien hij op ons
3> uitoefende. Daar ligt de verklaring van het feit, dat hij
» zooveel heeft bijgedragen tot de vorming van een groot
»deel der jongere Nederlandsche juristen, een feit, dat ik
»eens in dezen kernachtigen vorm hoorde beschrijven: »In-
» » dien men de hersenen onzer hedendaagsche rechtsgeleerden
»»kon openen en dan op al de bestanddeelen hunner juridi-
»»sche kennis hun certificaat van oorsprong vond opgeplakt,
»»hoevelen zouden ons overal den naam te lezen geven van
»»Mr. JoËL Emanuel Goudsmit"".

Tot zoover Prof. van der Vlugt.

Hoe gaarne zoude ik eindigen met dit juweeltje van plas-
tiek, en om den machtigen indruk niet te bederven u verder

( 85 )

mijü proza sparen. Toch moet ik, om de eenmaal op mg
genomen taak naar mijn beste vermogen te voleindigen, nog
voor eenige oogenblikken beslag leggen op uwe welwillende
aandacht.

Naast Goüdsmit's inaugurele oratie van 1859 en de toe-
spraak aan zijne leerlingen van 1864 heb ik nog eene derde
in druk verschenen academische redevoering te vermelden,
het is die waarb^ hij den 8sten Februari 1871 het rectoraat
der Leidsche Hoogeschool overdroeg aan zijn ambtgenoot
Rauwenhoff. Hij sprak toen de variis eausis quibus Jit, ut
populorum leges ah eorum morihus discrepent. Zal ik rond-
uit mgne meening zeggen, dan moet ik verklaren, dat deze
redevoering den toets der vergelijking met de beide andere
niet kan doorstaan. Haar onderwerp was te veelomvattend
om in één uur met vrucht te kunnen worden behandeld.
Vandaar welHcht, dat de spreker, die mij den indruk maakt
van te spreken meer omdat hij nu eenmaal 7nore maioru7n
spreken moest dan omdat hy iets zeer belangrijks te zeggen
had, vervalt in algemeenheden en gemeenplaatsen, die ons
uit zijn mond eenigszins vreemd klinken. Dan geef ik de
voorkeur aan de toespraak, die verband houdt met het thema
van deze rectorale oratie, en die aan het slot daarvan dan
ook in herinnering werd gebracht. Ik meen het korte,
krachtige en opgewekte woord, waarmede onze vriend weinige
maanden te voren, den 8 sten September 1870, te 's Graven-
hage de eerste vergadering der Neder landsche juristenver-
eeniging opende. Het doel deier vereeniging om door eene
goed voorbereide en ernstige gedachtenwisseling eene gemeen-
schappelijke overtuiging te vestigen onder de Nederlandsche
juristen over de leemten en gebreken van onze codificatie,
en daardoor mede te werken tot haar verbetering, zoo noodig
tot haar hervorming, moest wel krachtigen steun vinden bij
den hoogleeraar, die ons van jongs af geleerd had, dat de
wet eerst dan is wat zij zijn moet, de uitdrukking van het
in het volk levende recht, wanneer zij op eene zoodanige
gemeene overtuiging berust. De Nederlandsche juristen ver-

( 86 )

eeniging vond dan ook in haar eersten voorzitter een harer
ijverigste leden. Zoolang zijne krachten het toelieten, bezocht
hij jaarlijks bijna zonder uitzondering haar vergaderingen,
verlevendigde hy het debat en gaf hij daaraan dikwijls de
juiste richting door de meesterlijke wijze, waarop hy er aan
deelnam. Natuurlijk was dit vooral het geval, wanneer er
vragen aan de orde waren, die meer bepaald tot het gebied
zijner studiën behoorden. Maar onze vriend beperkte zich
daartoe niet. Van hem kan men niet naar waarheid zegcren
wat Cherbuliez getuigt van Dufaure, dat deze zich onder-
scheidde door wat de geestige Franschman vrij ondeugend
noemt son étrange hahitiide de ne parier jamais que de ce guil
savait. Goüdsmit liet zich door de parten, die zijn vernuft
hem speelde, en door de gemakkelijkheid, waarmede hij sprak,
wel eens medesiepen in een debat over onderwerpen, waarvan
studie en ervaring hem niet genoegzaam op de hoogte hadden
gesteld. Hadden zijne adviezen over die onderwerpen voor
deskundigen geen groote waarde, toch maakten zij door het
talent, waarmede, den eigenaar digen, oorspronkelijken vorm.
Avaarin zij werden voorgedragen, niet zelden een machtigen
indruk op minder deskundigen.

Was GoxjDSMiT een gevierd lid van onze juristenvergade-
ringen, hij was ook een zeer welkome gast in onze gezellige
bijeenkomsten. Zijn vroolijke luim en zijn goed hart trokken
ons waarlijk niet minder aan dan zijn groote rechtskennis
en zijn echt praktische zin. Wederzijds vereenigde hij zich
gaarne jaarlijks voor de hervatting zijner gewone werkzaam-
heden eenige dagen in wetenschappelijk en vriendschappelijk
verkeer met zijne oude en jonge vrienden uit alle deelen van
het vaderland.

Toch misten wij hem eens in ons midden, te Utrecht in
1873. Onze vriend, wien de vacantiën in den regel meer af-
wisseling van werk dan rust brachten, die de zomermaanden
gaarne te Leiden in den schoot zijner familie doorbracht, en
wien een rijtoer met vrouw en kinderen naar Katwijk of
Scheveningen meer toelachte dan een tocht naar Alpen of
Jaarboek 1882. 6

( 87 )

Pyreneën, had dit jaar zijne colleges een maand vroeger dan
gewoonlijk gesloten om een verre reis te ondernemen. Hy
was met zijne trouwe gade den Oceaan overgestoken om zijn
zestigsten verjaardag te New-York te vieren.

Die reis naar Noord-Amerika was voor Goudsmit op be-
trekkelijk gevorderden leeftijd eene gewichtige gebeurtenis, de
vervulling van een sedert vele jaren gekoesterden weusch.
Daar zoude hij met zijne broeders ook een zijner geliefde
zonen wederzien, die als kind het ouderlijk huis had verlaten
om zich in het verre Westen te vestigen. De Vereenigde
Staten met hunne jeugdige en krachtige ontwikkeling hadden
voor hem, die alleen door zich zelf, door voortdurenden, in-
gespannen arbeid geworden was die hij was, eene eigenaardige
aantrekkelijkheid. Door de vele betrekkingen, die hij er vond,
door de gemakkelijkheid waarmede hij het Engelsch sprak en
door de aanbeveling, die de titel alleen van » Professor at the
most celebrated University of Leiden" hem reeds schonk, bewoog
hij zich spoedig met gemak in de voor hem geheel vreemde om-
geving. De herinneringen aan zijn verblijf in de nieuwe wereld,
vooral belangrijk met het oog op 't geen hij daar van de
rechtspleging en het onderwijs zag, zijn voor ons bewaard ge-
bleven in zijne » Reisaanteekeningen" in » de Gids" van 1874.

Dankbaar, tevreden en gezond keerde hij na eene afwezig-
heid van ruim drie maauden voor den aanvang van den
nieuwen cursus in het vaderland terug. Met verfrischte
krachten hervatte hij den arbeid, dien hij nu nog vijf a zes
jaren in het belang van de wetenschap en het onderwijs on-
gestoord bleef voortzetten. Toen begon de treurige lijdensge-
schiedenis zijner laatste levensjaren. Maar voordat ik daarmede
besluit, heb ik nog een woord te zeggen over de verdiensten
van onzen grooten rechtsleeraar als rechtsgeleerd schrijver.

Reeds vroeger noemde ik Goudsmit's eerste pennevrucht,
die, voorzoover mij bekend is, in druk verscheen, nl. de ver-
gelijking van art. 1133 B. W. met art. 845 C. N., door
hem nog als student geschreven in de Tliemis van 1 840. Zij

( 89 )

werd in hetzelfde tijdschrift gevolgd door vele andere belang-
rijke verhandelingen, alle behoorende tot het gebied van het
Nederlaudsch burgerlijk recht en als om strijd getuigende
van zijne groote rechtskennis en zijn echt praktischen zin *).
De reeks van die verhandelingen werd in 1861 gesloten met
zijne bekende studie over het regt en de actie van den lega-
taris, eene bestrijding van de door den Hoogen Raad bij
arrest van 19 April 1861 aangenomen en een twintigtal
jaren later bij de breed gemotiveerde uitspraak van 4 Maart
1881 volgehouden leer, dat het legaat van eene bepaalde
zaak eigendom en dus eene zakelijke actie geeft.

De tweede reeks van Goudsmit's geschriften omvat die vele
en belangrijke, welke betrekking hebben tot het gebied,
waarop hij zich als wetenschappelijk jurist bij voorkeur be-
woog, het romeinsche recht.

Daaronder is naar tijdsorde het eerste en in wetenschappe-
lijk gehalte zeker niet het minste zijne Diss. lur. Inaug. de
notis Pauli et Ulpiani at? Pajommmtm (L. B., 1842). Gewichtig
is het onderwerp dezer historisch-exegetische proeve. In de dagen
van verval des Romeinschen rechts onder keizer Constantinus,
toen den rechters en hunnen bijzitters genoegzaam weten-
schappelyk inzicht ontbrak om bij verschil tusschen de groote
rechtsgeleerden van vroeger en beter dagen naar eigen over-
tuiging hun weg te kiezen f), werd bij eene constitutie van

*) Ziehier eene, naar ik meen, volledige opgave van die verhandelin-
gen : Over de gevolgen der doorhaling van eene hypothecaire inschrijving en
de bevoegdheid van hypotheehhtwaarders om eene gevorderde doorhaling te
weigeren (1843, bl. 105 — 423); over de vraag door en tegen wie de heredi-
tatis petitio volgens art. 881 B. W. (kan) loorde^i ingesteld (18M,hlz. 248 — i^62,
1845, bl. 505 — 526); over de verplichting tot (dubbele) levering van den
verkooper va?/, onroerende goederen (1846, bl. 497 — 522); verklaring \an
art. 1188 B. W. (1849, bl. 28 — 40); over de werking en den aard van het
bezit van roerende goederen, naar aanleiding van art. 2014 B. W. (1854,
bl. 473 — 496); over het regt en de actie van den legataris {\%^\,\i\.Z^Z —
378), ook afzonderlijk verschenen te 's Gravenhage bij Gebr. Belinfante.

f) Si dissentiunt, iudici licet quam velit sententiam sequi. GaiiComm.
I, § 7. Vgl. PucHTA, Institutionen, I, § CXXXIV, 3e Aufl., S. 645.

( 89 )

het jaar 321 aan vele beroemde controversen kortaf eeu einde
gemaakt door alle gezag te ontnemen aan de aanteekeningen
van Paulus en ülpianus op de adviezen van den vorst der
Romeinsche juristen, Papinianus *), al stond hij veel te hoog
om door zulke middelen zijn gevoelen tegenover dat van an-
dere uitnemende rechtsgeleerden , die het soms wederlegd,
maar in vele gevallen alléén nader verklaard hadden, door
te drijven. Ruim eene eeuw daarna, bij eene constitutie van
Theodosius II en Yalentinianus III, waaraan men later den
naam heeft gegeven van lex citandi, werd de kleingeestige
verordening van Constantinus vernieuwd, en tevens het van
het diepe verval dier tijden getuigend voorschrift, dat bij
verschil tusschen de responsa prudentium de stemmen geteld
en niet gewogen moesten worden, tot wet verheven. Justini-
anus verwierp deze leer in 1. 1. C § 6 <iê vetere iure enucle
ando (I, 17) en bepaalde tevens, dat de notae van ülpianus
en Paulus, althans voorzoover zij strekten tot aanvulling en
uitlegging der adviezen van Papinianus, in de keizerlijke com-
pilatie moesten worden opgenomen. De aanteekeningen, die
trouwens tot een getal van niet meer dan 14 (2 van ülpi-
anus, 12 van Paulus) ter voldoening aan het keizerlijk bevel
in de Digesta voorkomen, werden door Goudsmit verzameld,
maar hij voegde daaraan toe alle andere tot ons gekomen
fragmenten der genoemde juristen, waarin zij de meening
van den grooteu Papinianus bestreden of nader verklaarden,
ten einde zich zelf en zijne lezers te beter in staat te stellen
tot een oordeel over de door hem stellig ontkennend beant-
woorde vraag, of hunne notae alleen haar oorzaak hadden in
ijverzucht of kleingeestige betweterij, gelijk de constitutie van
Constantinus niet onduidelijk te kennen gaf. Voorwaar geen
gemakkelijke taak, waarvan onze Goudsmit zich voortreffelijk

*) L. 1 C. Th. de resp. prud. (I, 4): Perpetiias pnidentium conteuti-
OECS eruere cupientes XJlpiani ac Pauli in Papinianum notas, qui, duin
ingenii laudem sectantur, non tam corrigere euni (^uam depravare malue-
runt, aboleri praecipimus.

( 90 )

kweet. Na eeiie beknopte, maar volledige en duidelijke histo-
risclie inleiding worden al de door hem met groote zorg ver-
zamelde fragmenten, meest betreffende belangrijke, niet zelden
ingewikkelde controversen op verschillend rechtsgebied, ver-
klaard op eene wijze, die aan helderheid, soberheid en echt
juridisch acumen weinig of niets te wenschen overlaat. Deze
eersteling teekent reeds den meester: coup d'essai, coup de maitre.
Vier-eu-twintig jaren later, in 1866, verscheen het eerste
deel (algemeen deel) van Goudsmit's hoofdwerk, zijn Pandec-
ten-systeem. Veertien jaren verliepen er nu nog voordat het
lang en zorgvuldig voorbereide tweede deel van de pers kwam.
Het bevatte de algemeene leer der verbintenissen. Onze vriend
schijnt zich toen, hoezeer zijne krachten reeds waren vermin-
derd, nog gevleid te hebben, blijkens een kort bericht, bij
het tweede deel gevoegd, dat voor zijn dood het derde, be-
vattende de bijzondere overeenkomsten, zoude worden vol-
tooid, maar in die verwachting werd hij bedrogen, en zelfs
is in zijne nalatenschap geen voldoend materiaal gevonden
tot samenstelling van dit deel, veelmin tot voltooing van het
geheele werk, waarin, volgens de orde, door hem zelf geschetst
iu Dl I, § 10 en in de nieuwe Duitsche systemen algemeen
gevolgd, de behandeling der zakelijke rechten aan die der
verbintenissen had moeten voorafgaan. Waarom die afwij-
king van de in de inleiding van het systeem vooropgestelde
orde? Vermoedelijk om dezelfde reden, waarom het geheel
onafgewerkt bleef. Bij voorkeur behandelde hij op zijn pan-
decten-college na het algemeene deel de verbintenissen, omdat
hij ook als docent de meeste waarde hechtte aan en dus het
liefst stilstond bij die deelen van het romeinsche recht, waar-
uit zich het moderne recht, zij het dan ook niet altijd langs
den besten weg en niet zonder het opnemen van andere be-
standdeelen, heeft ontwikkeld. In die orde van denkbeelden
moesten de verbintenissen gaan vóór de zakelijke rechten, en
had hij voor gene in de uitgewerkte schriftelijke aanteeke-
uingen van zijn college een rijke bron, die veel minder mild
vloeide voor deze en voor wat er verder aan zijn boek ont-

(91 )

breekt, erf- en familierecht. Gelukkig, dat, nu toch eenmaal
het groote werk onvoltooid bleef, ten deele door de afwijking
van het oorspronkelijke plan, immers van de aangekondigde
volgorde, juist dat gedeelte het licht zag, dat voor de be-
oefening van het bij ons geldende recht van het meest on-
middellyk belang is. Daaraan hebben wij het te danken,
dat het systeem niet alleen belangrijke diensten kan bewijzen
voor het onderwijs, nu de schrijver, die ook door dat boek
bewezen heeft een docent van den eersten rang te zijn *),
niet meer van deze wereld is, maar dat het ook spoediger
dan bij ons in den regel met geleerde werken het geval is
zijn weg heeft gevonden tot de pleitzaal, waar het nu reeds
een welverdiend gezag geniet. In eene beoordeeling van het
systeem zal ik hier verder niet treden. Alleen zal ik er dit
van zeggen, dat hij, die hier in den schrijver zoekt die » ge-
niale oorspronkelykheid", waardoor de docent zich kenmerkte
vooral in de wijze, waarop, den vorm, "waarin hij de zaken
mondeling voordroeg, zich teleurgesteld ziet. Zullen wij daar-
van onzen vriend eene grief maken? Dit ware mijns inziens
onbillijk. Liever sluit ik mij hier aan bij het oordeel van
Gocdsmit's geleerden recensent in de Themis van 1867 en
1880, ons geëerd medelid Kappeijne van de Coppello.
Waar de weg door zooveel uitnemende Duitsche voorgan-
gers — PucHTA, WiNDSCHEiD, Keller, Arndts en anderen —
gebaand was, had men geen reden om » oorspronkelijkheid"
te verwachten. »De Hoogleeraar, juist door daarnaar niet te
» streven, toonde, dat hij zijne ware taak begreep. Met een
» weinig handigheid in het verschikken der leerstoffen kan
»men zich uiterst gemakkelijk den roem bezorgen van een
» eigen systeem te hebben, doch de hoorders van den Hoog-

*) //Zoo er nog twijfel kon bestaan of het onderwijs in het Romein-
//sche regt te Leiden aan de geschikte hand was toevertrouwd, alle on-
//zekerheid hieromtrent zou door het tegenwoordige werk van den ver-
//dienstelijken hoogleeraar ten eenenmale zijn opgeheven". Aldus de heer
Kappeijne in de Themis van 1867, bl. 469.

( 92 )

» leeraar zijn veel beter gediend met eene methode, die hen
» langs den geleidelijksten weg bekend en vertrouwd maakt
»met de uitkomsten en leeringen der tegenwoordige weten-
» schap" *).

De vele jaren, door Goüdsmit gewijd aan de voorbereiding
en samenstelling van het tweede deel van zijn systeem, gingen
voor hem niet daarheen zonder anderen letterkundigen arbeid.
In die jaren verschenen vele belangrijke kleinere geschriften
van zijne hand. Daarover nog een enkel woord.

Reeds vernamen wij van den Heer van der Vlugt, dat,
wanneer Goüdsmit op het Instituten-college de leer van het
bezit besprak, hij gewoon was een lans te breken met zijn
Duitschen collega Büchel. Naar aanleiding van diens werkje
ueher die Natur des Besitzes schreef hij dan ook reeds in
1868 een open brief aan zijn ouden vriend Prof. Opzoomer f),
waarin hij op zijn gewonen levendigen toon Buchel's (ook
Savigny's) stelling, dat het bezit geen recht, » maar een bloot
» feitelijke toestand is", bestrijdt.

Dien levendigen, opgewekten toon missen wij in Goudsmit's
» Nieuwe gezichtspunten omtrent de actio ad exhibendum" §),
eene zeer geleerde en doorwrochte, maar eenigzins dorre ver-
handeling, waarvan het mij niet duidelijk is geworden, waar-
om zij in »de Gids" verdwaald ]'aakte, daar zij toch om
haar streng juridieken aard veeleer in een rechtskundig tijd-
schrift thuis behoorde.

Onder de kleinere geschriften van onzen vriend is er geen
van zooveel belang als zijne » Kritische Aanteekeuingeu op
»Gaius naar aanleiding van het laatste Veronesische Hand-
» schrift" **), als blijk van hulde en dankbaarheid toegewijd
aan de Leidsche litterarische faculteit. Reeds in onze afdee-
ling was door Goüdsmit de aandacht gevestigd op het groote

*) Kappeyne, t. a. p., bl. 470.
f) Leiden, bij J. BUzenbekg Czn, 1868.
§) Gids, 1872, b!. 8-4é.
**) Leiden, bij J. W. van Leeuwen, 1875.

( OR )

wetenschappelijk belang van Studemund's nieuwe collatie van
den Codex Veroneusis. Hier worden de resultaten van dezen
arbeid, voorzoover betreft B, I en II, verzameld, onder by-
voeging van eenige kritische opmerkingen, door Goudsmit
» vroeger en onafhankelijk van Studemund" op Gaius gemaakt
(InL, bl. VIII).

Onder Goudsmit's geschriften moet ik hier eindelijk nog
vermelden zijne Opmerkingen betreffende het Romeinsche
recht (Themis, 1857 en vele volgende jaren), proeven van
scherpzinnige en dikwijls welgeslaagde tekstkritiek. Tot deze
categorie behoort ook zijne Bijdrage tot kritiek en verklaring
van Ulpiani Reg. I, § 12, in 1865 in onze afdeeling voor-
gedragen. Bij zijne werkzaamheid als lid der akademie, waar-
aan zijn naam een twintigtal jaren met eere verbonden was,
zal ik verder niet stilstaan. Uit eigene ervaring kan ik haar
niet beoordeelen, omdat ik hem gedurende mijn vijfjarig lid-
maatschap hier zelden ontmoette en nooit het woord hoorde
voeren. Ik zoude hier dus alleen kunnen optreden met een
testimonium de auditu, en daarmede zoude ik alleen kunnen
bederven den indruk van het korte en kernachtige woord,
door onzen geëerden voorzitter in de vergadering van 17
April jl. aan ons overleden medelid als zoodanig gewijd.

Ik heb Goudsmit trachten te schetsen als student, als ad-
vokaat, als rechtsleeraar en als rechtsgeleerd auteur, in zijn
ontwikkeling en bloei, in zijne toenemende en volle kracht.
Ik mag, hoe pijnlijk het mij ook valle daarover te spreken,
niet geheel zwijgen van zijn verval, van de boven beschrij-
ving kommervolle dagen, waarin het zijn lot was zich zelf,
zijn geluk, zijn idealen en zijn roem te overleven.

Den 28sten Mei 1878 ontmoette ik hem te 's Gravenhage
bij eene voor mij zeer treurige plechtigheid. Hij was daarheen
gekomen om de laatste eer te helpen bewijzen aan een voor mij
onvergetelijken broeder, zijn vriend en tijdgenoot. Bij diens
geopende groeve sprak hij nog met diep bewogen gemoed
maar met heldere stem een kort, kernachtig woord. Toch

( 94 )

trof het mij bi] deze droevige gelegenheid, hoezeer onze vriend
in enkele maanden, gedurende welke ik hem niet gezien had,
was veranderd en verouderd. Kort daarna openbaarden zich
dan ook de eerste sporen der onmeêdoogende, hardnekkige
kwaal, die hem na een meer dan driejarig lichamelyk en
geestelijk lijden ten grave sleepte. In September 1878 begon
hi] niettemin als naar gewoonte zijne colleges, en hij bragt
ze niet zonder veel inspanning en moeite, zoo goed en zoo
kwaad als het ging, ten einde. Den 25sten Maart 1879
brachten zijne ambtgenooten en vrienden hem hun feestelijke
hulde bij het vervullen van het vierde lustrum van zijn pro-
fessoraat. Den ISdenJuui daaraanvolgende, zijn zes-en-zestig-
sten verjaardag, gaven zyne oud-leerlingen, vrienden en ver-
eerders uit alle oorden des vaderlands door eene commissie
uit hun midden getuigenis, welke gevoelens van liefdevolle
waardeering ook hen bezielden bij de herdenking zijner twin-
tigjarige trouwe ambtsvervulling. Helaas," de eenmaal, zelfs
op reeds gevorderden leeftijd, zoo krachtige en welbespraakte
man was toen reeds zoozeer verzwakt en geknot dat Mevrouw
GouDSMiT voor hem moest optreden om een eenvoudig, ge-
voelvol, met echt vrouwelijken takt gekozen woord van dank
uit te spreken. Toch waren die 25ste Maart en ISde Juni,
ofschoon geen dagen van onvermengd geluk bij de herdenking
van wat hg voor weinige jaren nog geweest en nu geworden
was — quantum mutatus ah Ulo ! — , de laatste zonnige dagen
van zijn leven. Ik zal het nooit vergeten, met welk een
van vreugde stralend gelaat en van dankbaarheid vervuld ge-
moed hij mij, toen ik hem kort na zijn zes-en-zestigsten ver-
jaardag bezocht, het fraaie album vertoonde, dat de portret-
ten van zijne leerlingen, vrienden en vereerders bevatte, en
de feestgaven, die zij hem daarbij hadden aangeboden. Bg
den aanvang van den nu volgenden cursus 1879/80 vatte hig
zijne lessen nog eenmaal op, maar hij zoude ze nu niet meer
ten einde brengen. Zijn instituten-college werd na de Kerst-
vacantie overgenomen door den nieuw benoemden lector, den
heer Mr. W. M. d'Ablaing, een zijner verdienstelijkste leer-

(95 )

lingen, die hem na zijn dood als hoogleeraar is opgevolgd;
het pandecten -college bleef hij ongeregeld, voorzoover zijne
steeds meer afnemende krachten het toelieten, geven tot de
zomervacantie. Daarna torschte hij het leven nog een twee-
tal jaren ongeveer, maar het was geen vita vitalis. Tot het
geven van onderwijs was hij evenals tot eiken anderen ge-
regelden arbeid buiten staat, zijne kracht was voor goed ge-
broken, maar het volle, folterende bewustzijn van wat hij eens
geweest en nu geworden was verliet hem geen oogenblik,

In deze herinneringen aan onzen armen vriend gaf ik hem
meer dan eens zelf het woord. Vergunt mij dit nog eenmaal
te doen, nu niet om u woorden van levenswijsheid en weten-
schap uit den mond van den grooten rechtsleeraar te doen
hooren, maar om u een onwraakbaar getuigenis van zijn
zielelijden te geven, gelukkig tevens een getuigenis van dat
goede, trouwe hart, dat tot zijn laatsten ademtocht voor zijne
oude vrienden even warm als voor zijne naaste geliefde be-
trekkingen bleef kloppen.

Ik copieer zijn laatsten brief, ruim twee maanden
vóór zijn dood aan zijn vriend Opzoomee, geschreven:

Amicissime,

Ik was te meer verheugd met het mij toegezonden portret
en het nog daarbij gevoegde bijschrift, naarmate het onze
oude betrekking herinnerde in mijn tegen woordigen geïso-
leerden toestand. O wat een toestand! Ik kan nauwelijks
lezen, en gij zijt degeen, die mij weder wat opfrischt en op-
wekt, en hoe gelukkig zijt gij, die nog volkomen compos
mentis zyt. Moogt gij lang nog genieten van onge-
krenkte gezondheid, en gg steeds in uwe oude krachten blij-
ven, niemand zal zich daarin meer verheugen dan ik.

Leiden, 4 Januari 1882.

Uw oude GouDSMiT.

Tegenover zulk eene smart past het alleen te zwijgen met
een gevoel van dankbaarheid, dat nu toch spoedig de verlos-

( 96 )

sing uit dit nameloos lijden volgde, de treurige, maar eenig
mogelijke verlossing door de oplossing van dit aardsclie leven.
Hij stierf na een ziekbed van weinige weken den 1 T'^en Maart
1882. Zijne laatste gedachten, zijne laatste woorden waren
voor zijne door en in haren eenvoud edele vrouw, met wie
hij door een schier voorbeeldeloos gelukkigen echtband acht-
en-dertig jaren lang verbonden was geweest, voor zijne drie
lieve dochters, voor zijne zeven brave zonen, die hij — het
is een zeldzaam geluk — allen, met uitzondering van den
jongste, kort voor zijn dood als student in de rechten inge-
schreven te Leiden, na eene hoogst zorgvuldige opvoeding,
tot nuttige leden der maatschappij had mogen zien opgroeien,
twee tot juristen, die — hun verleden staat in dat opzicht
in voor hunne toekomst — den naam van hun onvergete-
lijken vader hoog zullen houden op het gebied der rechts-
wetenschap en der rechtspraktijk. Een hunner, de heer Mr.
M. Th. Goudsmit, advokaat te Rotterdam, verplichtte mij
door belangrijke inlichtingen, waarvan ik een dankbaar ge-
bruik maakte bij het in schrift brengen van deze herinneringen.

Den 20sten Maart 1882 bewezen wij aan het stoffelijk hul-
sel van onzen vriend de laatste eer. Het was een schoone,
heldere lentedag. Vroolijk schoot de zon haar stralen op de
stille, vriendelijk en schilderachtig tusschen de beide Katwij-
ken gelegen Israelietische begraafplaats, maar het was duister
in ons gemoed bij de gedachte, dat de oude en trouwe vriend,
hij, die gewerkt had zoolang het voor hem dag was, nu voor
goed van ons was heeu gegaan. Zeker was het voor hem zoo
beter, maar wie dacht daaraan onder den eersten, pijnlijken
indruk van het scheiden? Het hart spreekt in die droeve
oogeublikken luider dan het verstand, en de smart is dan
niet altijd vry van eene licht vergefelijke zelfzucht.

En nu ten slotte. Nog klinkt de stem mij in de ooren,
de mannelijke, krachtige, maar van aandoening trillende stem,
waarmede Goudsmit den 25sten Maart 1859 de slotwoorden
zijner professorale inwijdingsrede uitsprak : » Precor D. O. M.
»ut sicut adest voluntas, ita mihi suppeditet vires, neque

(97 )

»umquam dedecori sim Acadeniiae Lugd. Bat. qiiara olim
»oruavit is, quem cuin cogito et cum mediocritate mea com-
»paro, tota mente et omnibus artubus contremisco, Hugo

»D0NELLUS".

Ik vertrouw, dat niemand mij van vleierij jegens onzen
vriend zal beschuldigen, wanneer ik hem den lof nageef, dat
zijne ootmoedige bede ruimschoots in vervulling is gegaan,
dat gedurende een twintigtal jaren zijne krachten geëvenre-
digd bleken te zijn aan zijn edel streven, dat hij alzoo der
Leidsche akademie niet alleen niet tot oneer heeft gestrekt,
maar dat hij zelfs tot in late dagen onder haar grootste
rechtsleeraars zal worden gerangschikt, niet onwaardig om
als zoodanig naast Donellus te worden genoemd.

Wat my zelf betreft, voordat ik eindig nog een woord.
Ik begon met geen captatio benevolentiae, en ik zal er ook
niet mede eindigen. Nooit zoude ik uit eigen beweging de
taak op mij hebben genomen, die ik naar mijn beste ver-
mogen heb getracht te volbrengen. Maar nu ik er mij, op
de vereerende uitnoodiging van onzen hoog geachten voor-
zitter, mede belastte, na mij te hebbeu vergewist, dat ande-
ren, daartoe veel meer bevoegd en bekwaam dan ik, er om
verschillende redenen bezwaar in zagen, zoude ik uw gevoel
van billijkheid gering achten, indien ik een dringend beroep
deed op uw welwillendheid. Ik gaf wat ik met mijne zwakke
krachten kon geven, en tot meer is niemand gehouden.

LEVENSSCHETS

Dr P. A. B FJ R G S M A,

J. J^. C, OU DEMONS.

Hoewel met bezigheden overladen, heb ik het vereerend
verzoek van onzen geachten Voorzitter, een levensbericht van
wijlen ons correspondeerend lid Dr. P. A. Beegsma op te
stellen, niet willen van de hand wijzen ; immers, hoewel de
wetenschap, die hij beoefende, en waaraan hij zijne beste krach-
ten gewijd heeft, de mijne niet is, heb ik gedurende den langen
tijd, dat ik in zijne nabijheid leefde, meer de gelegenheid
gehad hem in zijn werken en streven te waardeeren dan dit,
alle omstandigheden in acht genomen, hier te lande voor
anderen mogelijk geweest is.

Er zijn personen, wier werkzaamheid zich, al is het dan
in hetzelfde vak van wetenschap, in velerlei verschillende
richtingen geuit heeft; wier lijst van uitgegevene stukken
een hoog nummer bereikt ; er zijn anderen, even verdienste-
lyk, die aan één groot werk gearbeid, daaraan een groot
gedeelte van hun leven en hunne krachten gewijd hebben ;
tot de laatste behoorde Bergsma ; het multum, non t)iulta was
zijne leus.

Een levensbericht van Bergsma kan niet anders dan tevens
eene geschiedenis zijn van de stichting van het door hem
gedurende twintig jaren bestuurd Magnetisch en Meteorolo-
gisch Observatorium te Batavia.

( 99 )

Als adviseur ben ik menigmaal bij die zaak zelf betrokken
geweest, maar ik heb baar, met de mij door den Minister van
Koloniën goedgunstig afgestane officieele bescheiden in de
band, nog beter kunnen nagaan, dan ik baar vroeger kende ;
en vooral omdat Bergsma door de vele tegenspoeden, waar-
mede bij te worstelen gebad beeft, blootgestaan beeft aan
eene min gunstige beoordeebng bier te lande, zal bet noodig
zijn de boofdmomenten dezer gescbiedenis te vermelden. Ik
zeg boofdmomenten, want eene volledige gescbiedenis zou de
grenzen van een levensbericht overschrijden.

PiETER Adriaan Beegsma wcrd geboren te Gent, den
23sten April 1830. Hy was de zoon van Cornelis Adriaan
Bergsma, (geboren 12 Mei 1798, gestorven 22 Juni 1859)
en Johanna Theodora van Schermbeek, geboren October 1803,
gestorven Mei 1876 *).

Bij zijne geboorte was z^n vader Hoogleeraar in de plan-
tenkunde aan de daar gevestigde boogescbool, doch na de
Belgische omwenteling, die in betzelfde jaar uitbrak, werd
deze naar de Utrechtsche boogescbool overgeplaatst, en bet
was dus in die stad, dat Bergsma eerst de lagere school,
daarna het gymnasium en eindelijk de universiteit bezocht,
waar bij den 27**^'^ Augustus 1847 als student werd inge-
schreven, en den l^^en September 1854 den graad van doctor

*) Zijne broeders en zusters waren : Wilhelmika Bernardina, gebo-
ren Januari 1829, gestorven April 1880,
Eizo, geb. üctober 1831, rechter in de arr.-rechtbank te Rotterdam,

Johannes Justintjs, Advocaat te 'sHage, \ . ^■ ■,

. ^ ' . , , f tweelingen, geboren

Arnoldus Jacobtjs, Lid der firma Lens > t • to.jo

i Juni iöóó,

en Bergsma, te Arnnem, j

TnEODORUs Paulus, geb. Augustus 1835, Predikant te Winterswijk,

Maria Anna, geboren Maart 1837, gehuwd met Mr. J. P. B. Baert,
te Utrecht,

Jacob Henbrik, geboren September 1838, Raadsheer in het Hoog-
Gerechtshof te Batavia,

Sjoukje Theodora Johanna, geboren Maart 1840.

( 100 )

in de wis- en natuurkunde verwierf, op eene dissertatie, Over
de phospJio7-escentie door hestraling^ waarin een historisch over-
zicht gegeven werd van de proeven, die tot op dien tijd
omtrent het phosphoresceeren van sommige stoffen waren ge-
nomen.

Reeds vóór zijne promotie moest Bergsma de gewone loop-
baan intreden van hen, die zich op de wis- en natuurkunde
toeleggen: hij werd den 28s<en November 1853 aangesteld
tot leeraar in de wiskunde aan het gymnasium te Deventer,
welke betrekking hij echter slechts 3^/2 jaar vervulde. Bij
raadsbesluit van 11 Mei 1857 werd hem uit die betrekking
ontslag verleend en in September 1857 begaf hij zich naar
Delft, om zich aldaar te bekwamen voor het ambtenaars-
examen voor Nederlandsch-Indië. Men make hieruit niet
op dat zijn plan was, de studie der wis- en natuurkundige
wetenschappen vaarwel te zeggen. Reeds vroeger was de
wenschelijkheid, dat in Indië magnetische waarnemingen ge-
regeld gedaan zouden worden, door zijn leermeester, den Hoog-
leeraar BuYS Ballot, met hem besproken, en met geen ander
doel vertrok hij naar Delft, dan om in de eerste plaats zich
met de Maleische en Javaansche talen bekend te maken, en
verder het radikaal van ambtenaar te verkrijgen, waardoor
hem de toegang tot onze koloniën zou geopend worden. Op
welke wijze dan de mogelijkheid ontstaan zou, aan het ge-
noemde doel te arbeiden, zou een punt van latere zorg kun-
nen uitmaken.

Weinig dacht hij toen, dat de omstandigheden zoo zouden
loopen, dat zijne toekomstige loopbaan voor goed in de door
hem gewenschte richting zou liggen.

De Heer C. F. Pahud was in het begin van 1856 tot
Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië benoemd en nam
zijne reis naar Batavia over Duitschland.

Te Berlijn zijnde, bracht hij een bezoek aan den beroem-
den Alexander von Humboldt, die hem op de wenschelijkheid
wees, dat Nederland zich aansloot aan Rusland, Engeland
en Duitschland, om in zijne Oost-Indische koloniën geregelde

( 101 )

maguetisclie en meteorologisclie waarnemingen te laten doen.
De Heer Pahud verzoclit Humboldt, hem over dat onder-
werp een brief te schrijven, aan welk verzoek deze den IS'^^n
Maart 1856 voldeed. Hij stipte hierin aan, hoe eene reis,
door hem in het belang van mineralogie, sterrekundige plaats-
bepaling en de kennis van het magnetisme, op verzoek van
Keizer Nikglaas in het Ural- en het Altai-gebergte en naar
de Kaspische Zee gedaan, hem aanleiding gegeven had in
1829 in eene openbare zitting der Keizerlijke Akademie van
Wetenschappen te St. Petersburg uiteen te zetten, hoe de
zeevaartkunde sedert eeuwen behoefte heeft aan eene nauw-
keurige kennis der variaties van het aardmagnetisme, en hoe
de keus der cultures afhankelijk is van kennis van den meteo-
logischen toestand van den dampkring. Rusland was door
deze uiteenzetting er toe overgegaan, magnetische en meteo-
rologische stations op te richten van de Witte Zee tot de
Krim en den Kaukasus, van de Oostzee tot Peking en Sitka,
en in Russisch Amerika, op twee plaatsen.

Tn 1836 werd door een brief aan den Hertog van Sussex,
toen President der Royal Society te London, verkregen, dat
de Engelsche Regeering onder oppertoezicht van Kolonel
Sabine elf magnetische en meteorologische stations stichtte
te Dublin, Greenwich, St. Helena, de Kaap, Madras, Sin-
gapore, Simla (aan den voet van het Himalaja gebergte), van
Dieraenslaud, Aden en Toronto *).

In 1844 volgde ook Pruisen het voorbeeld van Rusland
en Engeland, en stichtte onder Dove meteorologische stations
van den Memel tot aan den Rijn, terwijl te Berlijn, Breslau
en Bonn ook magnetische waarnemingen verordend werden.
In 1846 — 49 was den kapitein Elliot, van de Madras
Engineers, door de Engelsche Regeering opgedragen in den
Oost-Indischen Archipel waarnemingen te doen , ter bepaling van
den magnetischen equator, en evenzoo den loop der isogonen,

*) Hier zijn slechts 10 stations genoemd.

( 102 )

isoklinen en. lijnen van gelijke intensiteit te bepalen ; natuur-
lijkerwijze strekte zijne opdracht zicli niet uit tot het oprich-
ten van blijvende inrichtingen.

Het voorstel zou uu zijn één magnetisch station te Bata-
via of omstreken te vestigen, en in dezelfde inrichting even-
zoo een meteorologisch station, maar laatstgenoemde stations
verder ook op verschillende plaatsen op Java.

Ten slotte ried v. Humboldt aan, volkomen gelijke, zoowel
magnetische als meteorologische, instrumenten aan te schaffen
als op de Engelsche stations gebruikt werden, en ook een
even groot personeel aan te stellen als daar werkzaam was.

By dit schrijven voegde von Humboldt een aanbevelings-
brief aan den Kolonel (later Generaal) Sabine, welke brief zou
kunnen strekken om de noodige inlichtingen te verkrijgen
omtrent alles wat de inrichting van een magnetisch en me-
teorologisch observatorium aanging, en omtrent de wijze, die
gevolgd zou moeten worden om toegang te verkrijgen tot de
magnetische en meteorologische observatoria te Greenwich,
Woolwich en Dublin, ten einde het gebruik der instrumenten
te leeren kennen.

Wegens het belangrijke dezer beide brieven neem ik de
vrijheid, afschriften er van aan te bieden, met voorstel, die
achter dit levensbericht in het Jaarboek der Akademie te
doen afdrukken.

Het blijkt uit de officieele bescheiden, dat de Gouverneur-
Generaal Pahud deze zaak eerst in partikuliere brieven, later
in een semi-ofi&cieelen brief met den Minister van Koloniën
behandelde, zoodat er eerst in den zomer van het jaar 1857
stappen van wege dezen laatsten gedaan werden om aan het
verlangen van voN Humboldt te voldoen.

Nadat eerst eene andere poging, om in het door von Hum-
boldt voorgestelde te voorzien, niet tot het gewenschte doel
geleid had, *) werd ons medelid Buys Ballot door den Mi-

*) Steller dezes, toen op eene reis door Duitscliland, en op het punt
Jaakboek ISSZ. i

( 103 )

nister van Koloniën, Mr. P. Mijer, uitgenoodigd, »eene globale
opgave te verschaffen der kosten, die aan de aanscliaffing der
werktuigen zouden verbonden zijn en een persoon aan te
wijzen, geschikt om liet plan van vo:s' Humboldt uit te voeren".

Na eerst daarover met dien minister een mondgesprek ge-
had te hebben, diende de heer Buys Ballot den 6*^» October
1857 over deze zaak een rapport in; hij betuigde zijne hooge
ingenomenheid met de voorstellen van »den eersten geleerde
van onzen tijd;" herinnerde dat reeds in 1851 van Engelsche
zijde eene uitnoodiging was ontvangen tot aansluiting aan
de Engelsche inrichtingen, waaraan onze Regeering toen niet
beantwoord had, en wees op het onvertrouwbare der tot nog
toe in Indië gedane waarnemingen ; beaamde de wenschelijk-
heid dat de denkbeelden van Alexaxder von Humboldt wer-
den uitgevoerd, en gaf de wijze op, waarop hy meende dat
dit zou kunnen geschieden.

» De waarnemingsstations zouden, met eenige wijziging, de-
zelfde kunnen blijven als zij tot nog toe geweest waren; de
uit te zenden Directeur der meteorologische en magnetische
waarnemingen zou een hoofd-observatorium te Batavia moe-
ten vestigen, waar de meteorologische waarnemingen met
meerdere uitvoerigheid dan op de overige stations moeten
uitgevoerd worden. De Directeur zou in de onmiddellijke nabe-

staande, zijne benoeming tot Hoofdingenieur van de Geographische Dienst
in N. Indië te volgen, ontving van den Minister van Koloniën in een
Kabinets-sclirijven van 19 Augustus 1857 de vraag, of hij bereid was,
zich vóór zijn vertrek naar Engeland te begeven, om van kolonel Sa-
BINE de noodige inlichtingen te ontvangen en verder in Indië de ver-
wezenlijking van het denkbeeld van VON Humboldt bevorderlijk te zijn.
In zijn antwoord wees hij op de vele bezwaren, die daaraan verbonden
zouden zijn, op de noodzakelijkheid dat zijn vertrek naar Indië langen
tijd zou moeten uitgesteld worden, en op de onvereenigbaarheid der
betrekking waartoe hij benoemd was, met die van Directeur van een
magnetisch en meteorologisch observatorium.

Hij gaf den Minister in overweging, liever een ander daarmede te be-
lasten en over de verwezenlijking der plannen van voN Humboldt den
Hoogleeraar Buys Ballot te raadplegen.

( 104 )

heicl van het observatorium moeten wonen. Hij zou acht moeten '
geven op het doen van uurwaarnemingeu der declinatie, ver-
tikale en horizontale intensiteit; meermalen 's j aars de absolute
grootte dezer elementen bepalen; aan de stations vergeleken
instrumenten doen toekomen, en ze van tijd tot tijd bezoeken,
teveus aldaar de absolute waarden der magnetische elementen
bepalende; inlichtingen geven aan de schepen der Vloot en
der Koopvaardij, alsmede gelegenheid tot het vergelijken der
instrumenten, en zich bovendien wijden aan het onderzoek
van het aardmagnetisme, ook tot het doen van berekeningen.

De waarnemingen der verschillende stations zouden door
den te benoemen Directeur vereenigd, en met de zijne aan
den Hoofddirecteur van het Koninklijk Nederlandsch Meteo-
rologisch Instituut worden opgezonden, die dan de uitgave
zou bezorgen."

Het rapport bevatte nog eene schatting der voor het aan-
schaffen der instrumenten te maken onkosten, naar den toen-
maligen stand der magnetische en meteorologische waarne-
mingen.

De persoon, die aanbevolen werd om met de opdracht dier
uitvoering belast te worden, was Bergsma. »Dat de geheele
inrichting doeltreffend zal zijn", aldus besloot ons geacht mede-
lid zijn rapport, — daarvoor sta ik borg, indien men den
persoon, dien ik op het oog heb, voor de zaak kan winnen".

Ten slotte werd den Minister voorgesteld, het advies van
de Natuurkundige Afdeeling der Koninklijke Akademie van
Wetenschappen te verzoeken, dat den 2^^^ Maart 1858, het
behoeft niet gezegd te worden in welken zin, volgde.

Inmiddels was het Departement van Koloniën in andere
handen overgegaan. De Minister P. Mijer werd opgevolgd
door den Minister J. J. Rochussen, en de Heer Buys Ballot
drong bij dezen aan op eene beslissing, onder herhaalde aan-
beveling van Beugsma.

De Minister wilde echter eerst het Indisch Bestuur raad-
plegen; »hoe geneigd ook : dezen tak van wetenschap te bevor-
deren", — aldus schreef hij den Landvoogd, — »wenschte

( 105 )

hg dit doel te bereiken zonder daardoor aanleiding tot nieuwe
belangrijke uitgaven te geven."

Hoe de Minister er toe gekomen is, deze noodlottige zin-
snede aan den brief toe te voegen, is duister.

Tevens raadpleegde Z.Esc. den Gouverneur-Generaal omtrent
de mogelijkheid, in Indië aanwezige krachten voor de ver-
wezenlijking van het doel van vo^^ Humboldt ten nutte te
maken.

' Aan den Heer Buys Ballot werd van dit raadplegen van
den Gouverneur-Generaal kennis- gegeven, doch er tevens
bijgevoegd, dat de Minister ongenegen was, Beegsma op de
voorgestelde voorwaarden, die den Minister te bezwarend
voorkwamen, naar Indië te zenden, hetgeen den Heer Buys
Ballot aanleiding gaf, hem op nieuw krachtig aan te beve-
len: »Ik meen te moeten herhalen, dat ik onder degenen,
die in Indië zijn of naar Indië wenschen te gaan, niemand
weet", dus luidde het in dien brief, »dieu ik naast Dr. Bergsma
zou durven aanbevelen, zoo om ervarenheid in wis- en natuur-
kunde, als om volharding en ijver". A'^erder luidde het voorstel.
Dr. Beegsma vóór zijn vertrek in de gelegenheid te stellen
zich eerst te Utrecht te bekwamen en dan in Engeland en
Ierland de inrichtingen van den Generaal Sabine en den Heer
Lloyd te bezoeken.

Dit voorstel werd, nadat Beegsma in den zomer van 1858
te Delft het examen als ambtenaar 2*^'-' klasse had afgelegd,
door den Minister van Koloniën bij den Koning ondersteund, en
Beegsma vertrok, na bekomen machtiging, en na geruimen tijd
voorbereidende studiën te Utrecht gemaakt te hebben, in het
voorjaar van 1859 naar Engeland en Ierland, en eerst na zijne
terugkomst werd over zijne definitieve aanstelling onderhandeld.

Om welke reden, is niet recht uit de stukken duidelijk,
wenschte de Minister Beegsma te brencjen onder de Geog-ra-
phische Dienst. Vroeger was hem niets over eene indeeling
bij de Geographische Dienst medegedeeld; hij verlangde dus
hieromtrent nadere verklaring en het antwoord luidde: »de
jnet het doen der magnetische en meteorologische waarne-

( 106 )

mingen in Nederlandscli-Inclië te belasten persoon is bestemd
om in dien werkkring de eerste persoon te zijn, maar hij
is, evenals de voor liet doen van triangulatiën aan te wyzen
Ingenieur, ondergeschikt aan den Hoofdingenieur, Chef van
de Geographische Dienst".

Dat de hier bedoelde ondergeschiktheid, die eerst veel later
opgeheven is, geene andere gevolgen gehad heeft, dan dat
Bergsma te Batavia iemand vond, die niet alleen ambtshalve
maar ook door belangstelling, hem, voor zoover hem dit
mogelijk was, in zijn wetenschappelijk streven steunde, be-
hoeft wel nauwelijks vermelding.

De termen, waarin later zijne benoeming vervat werd,
drukken ook duidelijker de door den Minister bedoelde ver-
houding uit, waartegen Bbkgsma ook geen bezwaar had:
»de benoemde ambtenaar der 2'"*' klasse voor de dienst in
Nederlandsch Indië Dr. P. A. Bebgsma werd onder den titel
van Ingenieur voor de GeographiscJie Dienst in Nederlandsch-
Indië belast met het doen van magnetische en meteorologi-
sche waarnemingen".

Reeds vóór zijn vertrek naar Engeland had Bergsma op
de wenschelijkheid gewezen om ook Duitschland te bezoeken,
en nadat dit denkbeeld ook door den Hoofddirecteur van het
Meteorologisch Instituut ondersteund was, vertrok hy in het
najaar van 1859 daarheen, en bezocht hij Göttingen, Bonn,
Munchen, Kremsmunster en Weenen. Overal ontmoette hg
veel belangstelling in de taak, die hem in Indië wachtte.
Ook in Engeland was dat niet minder het geval geweest en
door tusschenkomst van onzen Gezant te Londen gaf Gene-
raal Sabine te kennen: »it gave General Sabine much plea-
sure to maJce Dr. Bergsma's acquaintance and to be of such
slight service as migJit be in his poiuer to so well instructed
a geiitleman preparing for an employment of so interesting
a nature \

Het bezoeken van de weliugerichte observatoria in Groot-
Brittanje en Duitschland had Bergsma tot de overtuiging
gebracht van de wenschelijkheid, dat de voorraad instrumen-

( 107 )

ten, tot welker bestelling besloten was, aanzienlijk vermeer-
derd werd. De som van f 5400, aanvankelijk voor aan-
schaffing van instrumenten toegestaan, moest dus tot ƒ 13000
verhoogd worden.

Nagenoeg twee jaar ging er nog voorbij, eer al die instru-
menten besteld en aangekomen waren, en nadat Bergsma
nog naar Kew geweest was, om sommige zijner instrumenten
met de aldaar aanwezige te vergelijken, vertrok hij eindelijk
den 16'^^'^ October 1861 met de Aeolus, gezagvoerder N. J.
DE Vries, naar Batavia. Van de door bem medegenomene
instrumenten en andere behoeften zond bij eene volledige lijst
aan het Departement vau Koloniën in ; uit deze blijkt bet
dat bet observatorium te Batavia goed voorzien werd van
alle instrumenten, benoodigd zoowel voor meteorologiscbe
als voor magnetische waarnemingen, zoowel van zulke, welke
(Joor den waarnemer moesten afgelezen worden, als van zelf
registre erende, de laatste voor zoover bet magnetisme aangaat,
door middel van pbotograpbie.

In Indië aangekomen, begon voor Bergsma eene lange
reeks teleurstellingen. Het was evenals elf jaren vroeger
bij de komst van den Geographiscben Ingenieur de Lange,
men zag bet nut van zijne zending niet in, en zg kostte
geld, dat soms voor andere behoeften geweigerd werd. De
missive, uit Nederland, waarbij door den inmiddels opgetre-
den Minister Mr. J. A. Loudon, zijn verzoek werd overge-
bracbt en ondersteund om te zorgen dat er een geschikt
lokaal werd aangewezen, alwaar de door bem medegenomene
instrumenten onder zijn toezicbt, voorloopig zouden kunnen
o-eborgen worden, was bij zijne aankomst nog in bebande-
ling, en na eenige uren met Bergsma van bet eene bu-
reau naar bet andere gereden te hebben om bet spoor dier
missive te vervolgen, vonden wij baar eindelijk op het resi-
dentiebureau te Batavia, betgeen ten gevolge bad dat wij de
spoedige beschikbaarstelling van eene lokaliteit in een der
gouvernementspakbuizen konden verkrijgen.

De boofdzaak, die in de eerste plaats de behartiging van

( 108 )

Bergsma vorderde, was, in afwacliting dat er tot het bouwen
van een magnetisch en meteorologisch observatorium kon
overgegaan worden, een huis te vinden om voorloopig te be-
trekken en er de voornaamste instrumenten op te stellen.

Na eenig zoeken werd een huis op Salemba gevonden,
dat volkomen geschikt was voor het doel. De eigenaar wilde
het voor ƒ 30000 verkoopen, een prijs, die door iedereen,
ook door de autoriteiten, die op het voorstel, het aan te koo-
pen, geadviseerd hebben, alleszins billijk geoordeeld werd. Het
bevatte niet alleen eenige kamers in het hoofdgebouw en
eenige andere in de bijgebouwen, kamers, die zoowel tot
woning, als voor verschillende doeleinden gebruikt zouden
kunnen worden, maar ook een zeer uitgebreid ledig erf achter
het huis zelf, ruimte genoeg aanbiedende om de noodige ge-
bouwen voor de waarnemingen te plaatsen, waarvoor nog
/ 25000 werd noodig geacht. Hoewel dit voorstel onder-
steund werd door den Hoofdingenieur der Geographische
Dienst, den Kommandant der Zeemacht, den Directeur der
Burgerlijke Openbare Werken, (die alleen te adviseeren had be-
treffende den gevraagden prijs), en den Directeur van Financiën,
werd het op advies van den Raad van Indië verworpen om
den hoogen prijs, en tevens de wenschelijkheid beweerd, ook
op grond van de ondergeschikte verhouding van den Geogra-
phischen Ingenieur Dr. Bergsma tot het Marine-Departement,
dat hij voor zijne waarnemingen een gedeelte van de gebou-
wen en het erf zou inrichten, die onlange ten behoeve van
het Marine-Departement op Goenong-Saharie waren aan-
gebracht.

Bergsma toog opnieuw aan het werk om de ondoelma-
tigheid van dit plan te bewijzen, toonde aan, dat er in die
gebouwen en op dat erf geene plaats was; bewees uit den
prijs, dien het bouwen Van sommige gouvernementswoningen
gekost hadden, dat de prijs, voor het huis op Salemba gevraagd,
niet te duur was, noemde op, welke vertrekken voor het obser-
vatorium noodig waren, wees op de sommen, die de Engelsche
magnetische en meteorologische observatoria jaarlyks kostten

( 109 )

en beriep zich op de belangstelling, die zijne zending bg de
wetenscbappelijke wereld in Europa had opgewekt.

De Raad van Indië, opnieuw adviseerende, gaf zich ge-
wonnen, en ondersteunde het voorstel, doch één lid, de Heer
VAN DE Geaaff, gaf een afwijkend advies wegens het voor-
komende in de ministerieele dépêche van 23 Augustus 1858,
♦ mits daarvoor geene nieuwe belangrijke uitgaven worden
ereischt".

De Gouverneur-Generaal, Baron Sloet van de Beele, ver-
eenigde zich in een besluit van 8 September 1862 met dit
laatste advies, en gaf daarvan kennis, zoowel aan de voor-
stellers, als aan den Minister van Koloniën. De Directeur van
Openbare Werken werd aangeschreven »om, na overleg met
Dr. Beegsma en, voor zooveel de plaats van de oprichting
betreft, met den Resident van Batavia, door tusschenkomst
van den Hoofdingenieur van de Geographische Dienst en van
het Marine-Departement ten spoedigste de noodige voorstellen
in te dienen tot het bouwen van een observatorium voor
magnetische en meteorologische waarnemingen met bijbehoo-
reu tot berging van instrumenten enz , en daarbij te letten
op de wenschelijkheid van eene woning voor een ingenieur,
belast met de waarnemingen in of in de onmiddellijke nabij-
heid van het op te richten observatorium."

Zoo was dus een vol jaar verloren. Ieder zaakkundige
moest het laatste besluit bejammeren, want kostte het huis
op Salemba ƒ 30000, het was te voorzien, dat zoodra de
Regeering een terrein wilde aankoopen, groot genoeg om er
een observatorium met de noodige ijzervrije magnetische
gebouwen en eene directeurswoning op te plaatsen, er niet
veel minder voor zou moeten betaald worden dan nu voor
het erf met woonhuis op Salemba gevraagd was.

Op eene door den Resident van Batavia geplaatste adver-
tentie kwam slechts één aanbod in, dat dan ook geheel onaan-
nemelijk verklaard werd, en zoo kwam het denkbeeld op,
het definitieve magnetische en meteorologische Observatorium
te Buitenzorg te stichten, waar wellicht eene goedkoopere

( 110 )

gelegenheid zou zijn om aan grond te komen, en voorloopig
te Batavia een liuis te huren tot tijdelijke opstelling der
meteorologische en maujnetische instrumenten.

Dit huis nu, staande op Parapatan, waarvoor /' 350 'smaands
huur betaald werd, benevens f 30 voor schoonhouden en
bewaken van het erf, is eenigé jaren later aangekocht; daar
heeft Bergsma, tegen terugbetaling aan de Regeering van
f 60 voor huishuur, 14 of 15 jaar gewoond, en op het erf
werden de verplaatsbare houten gebouwen opgericht.

De Raad van Indië vroeg of het Gebouw van het Mijn-
wezen niet tot magnetisch en meteorologisch observatorium
zou kunnen ingericht worden, maar het denkbeeld om het
Observatorium te Buitenzorg te hebben scheen den Land-
voogd niet aan te lachen. Een brief van den l^ten Gouver-
nements-Secretaris, bevatte de verschillende bezwaren die hier-
tegen gekoesterd werden :

»E[et khmaat was te abnormaal om een magnetisch en
meteorologisch observatorium te vestigen. Al werden nog
zoovele gevolgen uit de waarnemingen te Buitenzorg becij-
ferd, toch zou men geen denkbeeld van den klimaatstoestand
van Tridië, zelfs niet bij vergelijking met andere plaatsen
kunnen geven. De veelvuldige aardbevingen, al zijn er onder,
die voor den mensch niet merkbaar zyn, zullen op de zeer
gevoelige instrumenten een gevoeligen invloed uitoefenen.
De lucht te Buitenzorg verkeerde zelden in dien toestand, dat
een heldere sterrenhemel zichtbaar is. De gezichteinder is er
niet vrij en wordt door bergen, heuvelen en boomen begrensd".

Bergsma was de man niet om zich door dergelijke beden-
kingen te laten afschrikken. Hij weerlegde ze alle in eene
uitgebreide nota; de datum dezer nota was 12 Januari 1864,
zoodat het geheele jaar 1863 wederom was voorbijgegaan
zonder dat de zaak der stichting van het definitieve obser-
vatorium een stap verder was gekomen.

Ik moet nog even terug om te vermelden dat in 1862,
toen de voorstellen, betreffende den aankoop van het huis op
Salemba, voor de eerste maal verworpen waren, en daarvan

( 111 )

kennis gegeven werd aan den Minister van Koloniën, deze
wederom liet advies vroeg aan den Hoofddirecteur van het
Meteorologisch Instituut, die daarop uitlegde, waaraan het toe
te schrijven was, dat er nu door Beugsma veel meer loka-
liteit gevraagd werd dan oorspronkelijk het plan geweest
was. In het begin was er nog geene sprake geweest van door
photographie zelfregistreerende instrumenten ; evenmin was ge-
dacht aan een archief, doordien eerst het plan geweest was,
de waarnemingen als aanhangsel van het Jaarboek van het
Meteorologisch Instituut te doen uitgeven, een plan, dat later
is opgegeven, zonder twijfel omdat het doelmatiger werd
gevonden dat, evenals in verschillende Engelsche bezittingen
gebeurde, Bergsma zelf voor die uitgave zorgde, waartoe te
Batavia aan de Landsdrukkerij eene uitstekende gelegenheid
was. Behoudens enkele opmerkingen, ried genoemde Hoofd-
directeur aan, de voorstellen van Bergsma gaaf aan te nemen,
en wees vooral op de belangstelling, die buiten 'slands de
door Bergsma uit te voeren werkzaamheden hadden opgewekt.
Vatten wij ons verhaal weder op. Daar Bergsma het Ge-
bouw van het Mijnwezen niet voor geschikt kon verklaren
om voor magnetisch en meteorologisch Observatorium te dienen,
werd in Juli 1864 besloten dat het gesticht zou worden op
een stuk grond in de kampong Panaragan, behoorende tot
het gouvernementsdomein Bloeboer. Eene voorloopige be-
spreking van de inrichting der gebouwen had plaats tusschen
Bergsma en den Ingenieur voor Burgerlijke Openbare Werken
te Buitenzorg, die de schetsteekeningen van Bergsma nader
zou uitwerken en een bestek en begrooting zou ontwerpen;
maar noch deze, noch twee opvolgers brachten de zaak een
stap verder. Het schijnt dat geen der beide Gouverneur-Ge-
neraals, die in de jaren 1864 — 68 aan het bestuur waren,
er aan gedacht heeft, uit belangstelling in de oprichting eener
wetenschappelijke inrichting, hetzij den Ingenieur van Buiten-
zorg, hetzij den Directeur der Burgerlijke Openbare Werken,
den bepaalden wensch te kennen te geven, dat met het in-
dienen der projecten spoed gemaakt werd, want dan had een

( 112 )

dergelijk uitstel van eene ontvangene opdracM waarschynlyk
niet plaats gehad.

In October 1868 trad een nieuwe Directeur van Openbare
Werken, de Heer Beijehinck, op, die, na overleg met Beegsma,
voorstelde het geheele plan eener stichting te Buitenzorg te
laten varen, en het observatorium definitief te vestigen op
het terrein van het tijdelijk observatorium op Parapatan.
Daar nu sedert 1 Januari 1866 op dit erf de waarnemingen
gedaan waren, oordeelde Bergsma het werkelijk voordeeliger,
het definitieve observatorium er nu ook te stichten, ten einde
de waarnemingsreeksen niet af te breken.

De wederwaardigheden, waartegen gekampt moest worden,
waren nog niet ten einde. Reeds toen er nog sprake van
was, het observatorium te Buitenzorg te stichten, had
Bergsma op nieuw opgegeven, welke lokalen noodig waren,
en de begrooting voor het bouwen dezer lokalen bedroeg
niet minder dan / 46000, terwijl voor den aankoop van het
huis en erf, dat reeds in huur was genomen, / 450Ö0
gevorderd werd.

De Raad van Indië, die zooals gebleken is, vroeger — op
één lid na — hare ondersteuning aan de voorstellen betref-
fende het observatorium had geschonken, werd thans door
deze cijfers afgeschrikt en op zijn advies onderwierp de
Gouverneur-Generaal, Mr. P. Mijer, de nieuwe voorstellen
aan de beslissing van het Opperbestuur ; maar wees op een
nader bijgevoegden brief van Bergsma, waarin deze verschei-
dene aanmerkingen, die op zijne voorstellen gemaakt waren,
weerlegde, en »gaf als zijn bijzonder gevoelen de wenschelijk-
heid te kennen, om den werkkring van Dr. Bergsma in het
belang der door hem behartigde wetenschap te behouden, en
mitsdien hem de daartoe dienstige middelen niet te onthouden".

Het blijkt hieruit dat de Heer Mijer, die in den beginne
wellicht niet zeer ingenomen was met het kostbare plan,
voor overtuiging vatbaar was ; de persoonlijke aanraking met
Bergsma kon ook niet nalaten in hem den man te zien,
wien het niet te doen was om praalvertooning, maar die

( 113 )

een goed uitgewerkt plan voorlegde, zonder te schromen,
ridderlijk voor de liooge kosten uit te komen.

Ongelukkig trof liet, dat de thans met het Departement
van Koloniën belaste Minister E. de Waal weder meer door
de geldelijke opofferingen dan door de wetenschappelyke
waarde der inrichting werd getroffen. Eene missive, die
alles behalve van tevredenheid over de voorstellen en werk-
zaamheden van Bergsma getuigde, ging den 21^^^"^ October 1870
naar Batavia af. »Toen het Opperbestuur bewilligde tot het
toetreden tot de aansluitino- aan de waarnemingen, door voN
HuMBOLDT bedoeld, was dit onder voorbehoud, dat daardoor
geene nieuwe belangrijke uitgaven zouden worden veroor-
zaakt.

»In het algemeen gaven de gewisselde stukken geen gun-
stigen indruk omtrent de handelingen van Dr. Bergsma.
Hij koopt in Engeland zulk een voorraad instrumenten, dat
vele nu na 10 jaren nog niet eens gebruikt zijn. Het eigen-
lijke doel der zending — het onderzoek der magnetische
verschijnselen op Java — is door hem ter zijde gesteld, hij
veroordeelde het werk van anderen", enz. enz.

Bij slotsom werd de Gouverneur-Generaal uitgenoodigd :
» niet aan de klimmende eischen van Dr. Bergsma toe te ge-
ven; niet meer toe te staan, dan voor het oogenblik bepaald
noodig was, en de zaak zoover mogelijk tot de aanvankelijk
voorgenomene bescheidene proportiën terug te brengen."

Opnieuw moest Bergsma zich dus de onaangename, maar
toch in dit geval gemakkelijke taak getroosten, dergelgke be-
schuldigingen te wederleggen. Hij merkte in de eerste plaats
op, dat hij nooit bekend geweest was met het voorbehoud,
van geene nieuwe belangrijke uitgaven ; en gaf eene verge-
lijking met de kosten van een onlangs opgericht magne-
tisch en meteorologisch Observatorium te Weenen. »De be-
stelde instrumenten zijn alleen daarom nog niet alle ge-
bruikt — dit sloeg op de photographische zelfregistreerende
instrumenten, — omdat er nog geen lokaal voor was."

Merkwaardig was zyne verdediging omtrent de »klim-

( 114 )

mende eischen" : »Dat de begrooting der op te richten ge-
bouwen liooger was dan vroeger, is niet eene fout van de
latere, maar van de vroegere begrooting, Nadere bekendheid
met de eiscben, die door het klimaat werden geboden, had
hem genoodzaakt wijzigingen aan te brengen, die meerdere
uitgaven na zich sleepten".

Hij moest ontkennen dat hij de magnetische waarnemingen
verwaarloosd had. » Zijne Excellentie de Minister van Koloniën
is van oordeel, dat ik het eigenlijke doel van mijne zending,
het onderzoek der magnetische versch^nselen op Java, tot
dusver geheel ter zijde gesteld heb.

Ik zal in de eerste plaats nagaan, in hoeverre het onder-
zoek van de magnetische verschijnselen op Java vroeger het
eigenlijke doel van mijne zending kan genoemd worden.

Mij was tot nu toe niets bekend, hetwelk mij het regt
zou gegeven hebben, mijn werk zoodanig in te rigten, alsof
dat onderzoek het eigenlijke doel van mijne zending was.
Vóór mijne benoeming is er steeds sprake geweest van het
doen van magnetische en meteorologische waarnemingen, zon-
der dat aan het eene gedeelte van deze waarnemingen de
voorrang boven het andere gegeven werd. Tijdens mijne
benoeming is mij ook niets in dien geest medegedeeld. Uit
de door generaal Sabine uitgegevene werken blijkt dat op
de Engelsche observatoria even veel werk is gemaakt van
meteorologische waarnemingen als van magnetische. In het
deel, waarin de waarnemingen, gedaan te Toronto gedurende
de jaren 1843, 1844 en ]845, zijn medegedeeld, vindt men
251 quarto-bladzijden met meteorologische waarnemingen, en
71 quarto-bladzijden met gelijktijdige magnetische en meteo-
rologische waarnemingen, zoogenaamde »term-observations".

Ook in het programma van de door mij te verrigten werk-
zaamheden, opgemaakt door den Hoogleeraar Buys Ballot
in zijn rapport aan zijne Excellentie den Minister van Kolo-
niën dd. 6 October 1857, wordt aan de meteorologie evenveel
gewigt toegekend als aan het aardmagnetisme."

Na verder opgesomd te hebben, welke magnetische bepa-

( 115 )

lingen reeds sedert eenige jaren geregeld waren uitgevoerd,
vervolgt Bergsma aldus: »Het is waar, dat ik nog geen
begin heb gemaakt met de magnetische opneming van Neder-
landsch-Tndië, hetwelk een belangrijk deel van het mij opge-
dragen werk is. De reden, waarom ik hier nog geen begin
mede gemaakt heb, is dat ik, om die opneming goed te
kunnen doen, eerst een observatorium noodig heb, waar de
veranderingen van het aardmagnetisme voortdurend worden
waargenomen. Dit is noodig om de op verschillende tijd-
stippen gedane waarnemingen te kunnen corrigeeren voor
dagelijksche, jaarlijksche, seculaire en onregelmatige verande-
ringen en al die waarnemingen tot één zelfden tijd te kun-
nen herleiden. Indien ik nu met die opneming begonnen was,
voordat ik een behoorlijk centraal observatorium had, zoo
had ik later, nadat ik een observatorium gekregen zou heb-
ben, al dat werk moeten overdoen, en dan zouden al de
door het vroegere werk veroorzaakte kosten gebleken zijn
eigenlijk nutteloos geweest te zijn. Zoo lang ik dus geen
observatorium had, zoodanig ingerigt als een centraal obser-
vatorium van eene magnetische opneming moet ingerigt zijn,
maar er nog kans bestond, dat ik er een zou krijgen, geloof
ik dat ik verkeerd zou gehandeld hebben, indien ik met de
magnetische opneming van Nederlandsch-Indië begonnen was.
Bovendien laat het personeel van het observatorium, zooals
het tot nog toe is, niet toe dat ik mij langer dan eenige
dagen er van verwijder. Het personeel bestaat uit inlanders,
en hoewel ik moet erkennen, dat zij onder mijn toezigt zeer
goed werken, zoo is het toch onmogelijk het observatorium
voor langen tijd aan hen alleen over te laten. Indien ik
dus een begin had gemaakt met de magnetische opneming
van Java, zoo zoude ik om een gebrekkig werk te doen, het-
welk ik toch later weder had moeten overdoen, het werk van
het observatorium verwaarloosd hebben. Ik geloof niet dat het
verstandig zou geweest zijn, indien ik zoo gehandeld had" *).

*) De magnetiselie opueming, die Bergsma verliiaderd was te onder-

( 116 )

Verder nog, sprekende van de waarnemingen op de sta-
tions buiten Batavia :

»De Heer Buys Ballot wil de waarnemingen laten doen
door daarvoor bezoldigde onderofficieren, onder aanwijzing
van een officier van gezoi^dheid of ander geschikt persoon,
en wil verder dat de stations van tijd tot tijd door mij be-
zocht worden.

Hetgeen wat door mij wenschelijk geacht wordt, verschilt
dus niet zoo heel veel van de denkbeelden omtrent deze
zaak, reeds in 1857 aan de Regeering medegedeeld. Het
stellen van inlanders in plaats van onderofficieren zal wel
geene vermeerdering van uitgaven ten gevolge kunnen hebben.
Het groote onderscheid ligt in de wijze van inspecteren van
de stations. Nu beweer ik dat het onmogelijk is tegelijk
behoorlijk de werkzaamheden van Directeur van een magne-
tisch en meteorologisch observatorium te verrigten, eene mag-
netische opneming van den Archipel te doen, en geregeld
een groot aantal ver van elkander verwijderd liggende stations
te bezoeken. En toch die inspectie is noodig, enz.".

Nog meer punten van dergelijken aard werden door Bergsma
op even kalmen en waardigen toon wederlegd, maar het zou
ons te ver voeren, indien wij van die wederleggingen, zelfs
den korten inhoud wilden mededeelen, Hij eindigt met te
zeggen: »De eenige vermindering, waarvoor ik kan adviseren,
is het voorloopig achterwege laten van het doen van mete-
orologische waarnemingen op andere punten van den Archi-
pel. Ik geloof niet dat daardoor de wetenschappelijke waarde
van de zaak veel zal verminderd worden. Later, wanneer
de magnetische opneming afgeloopen zal zijn, zoude men
tot het doen van meteorologische waarnemingen op andere
punten van den Archipel kunnen overgaan, en dan zoude

nemen, is in de jaren 1874 — 1878 door Dr. E. van Eijckevoksel, op
eigene kosten uitgevoerd. Zijne verslagen daarover zijn in de quarto-
verhandelingen der Natuurkundige Afdeeling dezer Akademie opgenomen.

( 117 )

daarop geene vermeerdering vaa het wetenschappelijke perso-
neel van het observatorium noodig zijn" *).

Na opnieuw hij verschillende bureaux iu behandeling ge-
weest en van eene volledige begrooting, zoowel wat de
eerste oprichting als wat de jaarlijksche uitgaven aangaat,
voorzien te zijn, ging het voorstel opnieuw den h^^"^ Decem-
ber 1872 naar Nederland.

Inmiddels was weder een ander hoofd aan het Departement
van Koloniën gekomen. De Heer Franssen van de Putte,
hoewel er tegen op ziende, de aanzienlijke som die gevraagd
was, op de begrooting van Nederlandsch-Indië te brengen,
was blijkbaar gunstiger voor het ontwerp gestemd, dan zijn
voorganger 2^2 jaar geleden.

Nadat opnieuw door den Hoofddirecteur van het Meteoro-
logisch Instituut in een krachtig advies aangedrongen was,
de door Bergsma ontworpen plannen tot aanbouw van een
m/m observatorium 1^ klasse te Batavia aan te nemen, en slechts
onder reserve eenige opmerkingen gemaakt waren omtrent
mogelijke bezuinigingen, werd het ontwerp naar Indië terug-
gezonden, met aanschry ving er alle bezuinigingen in te bren-
gen die mogelijk waren ; onder welk beding alleen het voor-
uitzicht op eene verwezenlijking gegeven werd. Zooveel dit
doenlijk was werd hierin door Bergsma voldaan, en het resul-
taat was, dat eindelijk op het einde van 1873 door den
Minister van Koloniën aan den Gouverneur-Generaal kon
geschreven worden : » dat de Wetgevende Macht de fondsen voor
het magnetisch en meteorologisch observatorium had toege-
staan, en dat er in het volgend jaar met de voorbereiding
tot het bouwen kon begonnen worden". Toen ik Batavia in
Augustus 1875 verliet, waren een aantal materialen op het
erf op Parapatan bijeengebracht, eenige boomen gekapt, maar
met het bouwen was nog niet begonpen, en men zal niet

*) De uittreksels uit dezen brief van Bergsma zijn hier eeuigszins uit-
voeriger medegedeeld dan bij het voorlezen op de Vergadering van 25
ï(ovember 1883.

( ns )

ver van de waarheid af zijn, als men aanneemt dat er, nadat
het gesprek van Alexander von Hümboldt met den Heer
Pahud had plaats gehad, 20 jaar moesten verloopen eer het
Meteorologisch en Magnetisch Observatorium te Batavia ver-
rezen vras.

Waarom, kan men vragen, heeft het zoo lang geduurd,
eer er van de verwezenlijking van het eens opgevatte plan
sprake was? Is Indië of Nederland daar de schuld van?
Ik geloof deze vraag aldus te moeten beantwoorden: de
moeielijkheden, die aan de stichting van het Magnetisch
en Meteorologisch Observatorium in den weg hebben gelegen,
zijn daaraan toe te schrijven, dat in Nederland de geldelijke
gevolgen niet klaar en duidelijk, voor zooveel mogelijk, aan
de Regeering zijn blootgelegd. Toen Beugsma naar Indië
vertrok, was deze gewichtige aangelegenheid slechts zeer ter
loops behandeld; van daar het herhaalde terugkomen op de
zinsnede, in de eerste missive van den Minister Rochussen
voorkomende, dat hij niet ongenegen was de zaak te bevor-
deren, »mits zij tot geene nieuwe belangrijke uitgaven zou
aanleiding geven", van daar ook het herhaalde beroep op eene
uiting van den Hoofddirecteur van het Meteorologisch Insti-
tuut, » dat twee ijzervrije vertrekkea van 40 vierkante meters
oppervlakte voldoende zouden zijn," waarmede natuurlijk alleen
bedoeld kunnen geweest zijn, — zooals Bergsma genoodzaakt
was aan te toouen, — de vertrekken voor de magnetische
variatie-instrumenten, dus zonder de vertrekken te rekenen,
noodig voor een meteorologisch observatorium van de eerste
soort, (dat wil zeggen waar van alle verschijnselen uurwaar-
nemingen gedaan worden), voor de zelfregistreerende magne-
tische instrumenten, voor het bewaren en bereiden van het
photographisch papier en het ontwikkelen der photographiën,
van al welke vertrekken by het neerschrijven dier zinsnede
nog geene sprake was.

Het is jammer dat men in Nederland den gang van zaken
in Indië niet beter vooruitzag; meji had blijkbaar niet over-
wogen, welke gevolgen aan de verwezenlijking van het voor-
Jaaksoek. 188^. 8

( 119 )

sf ' van HuMBOLDT verbonden waren. De vraag, in den
eersten brief van den Minister aan den Hoofddirecteur van
bet Meteorologisch Instituut gedaan, betrof, wel is waar, » de
kosten der instrumenten," niet van het gebouw; maar reeds
in den brief van Humboldt werd van een meteorologisch en
magnetisch station gewaagd, dat toch niet in de open lucht
kan gevestigd zijn.

Het ware wel wenschelijk geweest dat de Minister hierop
opzettelijk opmerkzaam gemaakt was, en veel zou voorkomen
zijn, indien ook was medegedeeld geworden, dat de vermeer-
dering der instrumenten en het aanschaffen van zelfregistree-
rende magnetische werktuigen ook noodzakelijk vermeerdering
der noodige lokalen ten gevolge zou hebben.

Het is te hopen dat de geschiedenis van de moeielijkheden,
die Bergsma ondervonden, en door zijne onverstoorbare kalmte
en volharding, zijn duidelijkeu en overtuigenden bewijstrant,
eindelyk overwonnen heeft, eene les zij voor het vervolg,
wanneer er weder eens sprake is, in onze overzeesche bezit-
tingen eene wetenschappelijke inrichting te stichten of een
wetenschappelgk doel te bereiken.

Men denkt zoo licht : » dat zal in Indië wel te recht komen,"
maar tegen dat de overwegingen, die aan het oprichten eener
nieuwe zaak moeten voorafgaan, in Indië tot rijpheid geko-
men zgn, moeten zy eene reeks bureaux doorloopen, worden
zij van alle kanten bekeken en beoordeeld, en het duurt ge-
ruimen tijd eer zij naar Nederland terugkeeren, terwijl er
dan, bij onze soms snelle wisseling van Ministeries alle kans
is, dat er een ander Minister aan het hoofd van het Departe-
ment van Koloniën staat, die niet in allen deele met zijn
voorganger in zienswijze overeenstemt.

Daarbij komt, dat in Indië zelf menigmaal behoeften ge-
voeld worden, waaraan wegens de daaraan verbondene kosten
niet altijd door het Opperbestuur voldaan wordt; en dat
daardoor uitgaven, op last van het Opperbestuur te doen
voor een doel, waarvan het nut of belang verder verwgderd
ligt, moeilyk de sympathie der Indische ambtenaren, al-

( 120 )

thans der wetenschappelijk minder ontwikkelde, kunnen weg-
dragen.

Hoe schijnbaar veeleischend Bergsma voor het Observato-
rium was, de indruk, dien hij op de ambtenaren maakte, met
wie hij dikwijls in aanraking kwam, was uitermate gunstig.
De Geographische Dienst ressorteerde onder het Marine-Depar-
tement, en daar werden dus de voorstellen van Bergsma
behandeld. Onder de vlootvoogden, die gedurende al dien
tijd aan het hoofd van het Marine-Departement stonden, was
er geen een, die niet altijd Bergsma's voorstellen ondersteun-
de ; hij was er bekend als iemand die wist, wat hij wilde
en wenschte, en daarvan ook niet af te brengen was. Daarbij
boezemde zijne werkzaamheid eerbied en vertrouwen in. Men
wist dat hij zich geheel aan zijne taak wijdde; de Javaansche
observatoren, die in geregelde beurten, het gansche etmaal
door, de uurwaarnemingen aan thermometer, psychrometer,
barometer, regenmeter en declinatorium deden, werden door
hem geheel opgeleid, hij leerde ze schrijven, lezen en voor-
zoover noodig rekenen. Op recepties, waar de avond met
gezellig onderhoud, kaartspel of muzijk werd doorgebracht,
zag men hem vóór zijn huwelijk zelden *), na zijn huwelyk
in het geheel niet meer. Mij heeft hij toen zelf medegedeeld
dat hij zich alleen terugtrok omdat hij zijne avonden moest
gebruiken, zoowel om door lectuur zijn vak bij te houden^
als voor de berekeningen, die noodig waren voor het her-
leiden en bekendmaken der waarnemingen, het gereedmaken
der kopij en het corrigeeren der drukproeven. Immers reeds
in het eerste deel der door hem uitgegevene Observations
made at the Magnetical and Meteorological Ohservatory at Bata-
via werden behalve de aflezingen van standaard- thermometer
en barometer, van windrichting en windkracht, van de hoeveel-

*) Bergsma huwde in het begin van 1868 met Mevrouw de wed. Bol,
geb. EiiMA Bryson, die hem eene voordochter aanbracht, en bij wie hij
nog twee zoons kreeg, Adriaan, in 1877 overleden, en Eiso, thans nog
in leven.

( 121 )

heid regen, en den natten en drogen thermometer, ook de
betrekkelijke voclitiglieid der lucht en de spanning van den
waterdamp, (die beide berekend moesten worden), van uur tot
uur, gedurende de jaren 1866, 67 en 68 vermeld, en zoo-
wel de dagelijksche gemiddelden als de maandelyksche ge-
middelden voor hetzelfde uur, van al de meteorologische
grootheden medegedeeld.

Dit eerste deel verscheen in 1871 en bevatte niet alleen
de waarnemingen van 1866, 67 en 68, maar bovendien eene
volledige bewerking dezer waarnemingen, een onderzoek naar
de formules, die voor elke maand de barometerdrukking aan-
geven, zoowel in functie van den middelbaren als van den
waren tijd, eene bepaling van de oogenblikken, (al weder
naar deze beide tijdsoorten gerekend,) waarop in elke maand
de barometerhoogte aan de middelbare van het etmaal gelijk
was, verder een allerbelangrijkst onderzoek van het atmos-
pherisch maan-getij te Batavia, waarvoor eerst de barometer-
standen voor al de maan-uren, gedurende die drie jaren moesten
berekend worden, maar dat gelukkig die moeite wel beloond
heeft, zooals u allen bekend is; immers het resultaat van
dit onderzoek is in het b^^ deel der 2*^^ reeks der Verslagen
en Mededeelingen opgenomen.

Even grondig werden de overige elementen behandeld,
namelijk die, welke op de temperatuur en de vochtigheid der
lucht, de declinatie, inclinatie en de horizontale kracht van
het magnetisme betrekking hebben.

Het tweede deel der Observations verscheen in 1875, en
bevatte de waarnemingen van 1869 tot en met 73. Daar
de stichting van het definitieve Observatorium nog onzeker
was, onthield Bergsma zich daarin nog altijd van een geschied-
kundig verhaal omtrent de inrichting, waar hij arbeidde.

Maar het derde deel, dat in December 1878 voltooid was,
werd door eene voorrede voorafgegaan, waarin Bergsma met
de hem eigene kortheid en zakelijkheid mededeelde, welke
moeielykheden hij had te doorworstelen gehad, en zijne vreugde
betuigde over het eindelyk behaalde succes. Ik reken het

( 122 )

plichtmatig de volgende zinsneden uit die voorrede aan te
halen :

The principle upon which the Batavia Observatory was to be
organized, being still a matter of discussion for Government
when I published my first volume of observations, I thougt it
better then, not to enter into aiiy details concerning it. Now,
however, the question having been decided, and the Obser-
vatory having been built, I feel at liberty to say a few words
about its history. At the same time I wish to fulfil now a
duty which I have been obliged to defer too long, the duty
of expressing my most hearty thanks to all those who have
assisted in any way in the foundation of the Batavia Obser-
vatory; — to the Royal Academy of Sciences of Amsterdam,
who so effectually supported von Humbolüt's suggestion; —
to Professor Büys Ballot, the Director of the Royal Dutch
Meteorological Institute of Utrecht, who first made a detailed
plan to give execution to it ; — to the Kew Committee and
to the Staff of the Kew Observatory, at which Institution
I found ample opportunity for studying terrestrial mag-
uetism and meteorology; — but above all to General Sir
Eduard Sabine, who did all he could to promote my object,
and who placed with the utmost kindness his great experience
in magnetical research at my disposal.

On account of the great delay, which by unforeseen cir-
cumstances the building of the Batavia Observatory experien-
ced, I have been unable to fulfil entirely the expectations
of those who so kindly lent me their assistance when I was
preparing for my undertaking. But the principal object,
for which I went to India, has been attained. The work
done at the temporary observatory, however little it may
be, has, I flatter myself, afforded ample proof for the
great services, which magnetical aud meteorological obser-
vations in this country may render to Science, and for
the future, the study of terrestrial magnetism and meteoro-
logy in the East Indian Archipelago has been founded on
a solid basis by the erection of a Central Observatory at Bata^

( 123 )

via, provided with the best instruments now required by
Science" *).

Dit derde deel bevatte uurwaarnemingen, enkel van de
jaren 1874 en 1875, maar bovendien eene grondige bewerking
van al de waarnemingen gedurende de 10 jaren 1866 — 1875.

Tot het jaar 1874 had Beegsma steeds alleen al het
werk gedaan, dat aan het bestuur der inrichting verbonden
was. Toen eerst werden een Onderdirecteur en een Europeesch
rekenaar toegestaan. Drie jaar lang, van Mei 1874 tot Mei
1877 werd de betrekking van Onderdirecteur waargenomen
door den Luitenant ter zee L. Backee, Overbeek, tot de aan-
komst van den expresselijk tot Onderdirecteur benoemden
Dr. J. P. va:n der Stok, die zich te Utrecht en in Engeland
bijzonder voor zijne taak had bekwaamd.

Nog twee deelen van de Observations mocht Beegsma in
het licht zenden. Het 4^ deel bevat de meteorologische waar-
nemingen van 1876, 77 en 78, en de afleiding der midden-
tallen en verdere bewerking van al de waarnemingen, in de
13 jaren 1866 — 78 gedaan.

Het 5^ deel evenzoo de meteorologische waarnemingen van
1879 en 1880, en de bewerking van al de waarnemingen,
in 15 jaren (1866 — 1880) gedaan.

De mao-netische waarnemingen werden in Augustus 1875
afo-ebroken. Beegsma, die dit in de inleiding tot het derde
deel der Observations vermeldt, geeft er de reden niet van
op. Hij was van plan ze, na de komst van Dr. van dee
Stok, met de zelfregistreerende instrumenten voort te zetten ;
maar hoewel deze zich te Kew met de bewerkingen had
vertrouwd gemaakt /om het papier te bereiden en te ontwik-
kelen, werden te Batavia niet anders dan on volkomene resul-
taten verkregen. Te vergeefs werd een photograaf van beroep
aan het observatorium toegevoegd, te vergeefs inlichting ge-

*) Het zal voorzeker vele lezers van dit levensbericht aangenaam zijn,
deze voorrede in haar geheel te lezen, daarom is zij hierachter in Bijlage C
medegedeeld.

( 124 )

vraagd aan het observatorium te Calcutta; de toevoeging,
op raad van den Heer Blanford, van een weinig citroenzuur
aan het ontwikkehngsbad, verbeterde den uitslag niet. Te
Bombay scheen men gelukkiger te zijn. Bergsma raadpleegde
den Directeur Chimbers, en ontving den raad, het gevoelig
gemaakt papier, voordat het opgehangen werd om te drogen,
een paar minuten in eene zwakke oplossing van tannine te
laten verblijven. Dit was het laatste, wat Bergsma in de
voorrede van het 5*^ deel der Observations vermeldde.

»I placed Mr. Chambers's notes into the hands of our
photographer, who is now tryiug to apply the ameliorations
introduced by Mr. Chambers. My hearty wish is that he
may be successful and that the Batavia Observatory may not
be obliged to give up photography as a means for recording
the changes in terrestrial magnetism.

The difficulties experieuced with the photographic process
is the reason why no magnetical observations are published
in this volume. I hope the next volume, published by the
Batavia Observatory, will again contain magnetical observa-
tions. The publication of that volume will not, however,
be superintended by me, the state of my health after a
sojourn of twenty successive years bet ween the tropics obliging
me to return to Europe next month. I return my most
hearty thanks to the many scieutific men and institutions
who have shown an interest in the work of the Batavia
Observatory and I trust that this interest will not diminish
in future, convinced as I am that a longer continuance of
the observations at this Institution cannot fail to increase
the value of their result."

Behalve de waarnemingen te Batavia, stond ook in het pro-
gramma, dat er meteorologische waarnemingen buiten Batavia,
op een aantal plaatsen in den Archipel zouden gedaan worden.
Den vroeger door den Chef der Geneeskundige Dienst Wassink
ingevoerden maatregel, de waarnemingen zonder de minste
belooning aan Officieren van Gezondheid op te dragen, keurde
Bergsma te recht af. Reeds bij de eerste briefwisseling, die

( 125 )

de Heer Buts Ballot met den Minister over die waarnemin-
gen voerde, zeide liij dat zij dikwijls de sporen droegen, niet
vertrouwbaar te zijn. Indien staten te Batavia inkomen,
waar ook de 31^^^ April is ingevuld, (liistoriscli), dan is
twijfel ook geoorloofd. Van algemeene bekendheid was bet
dan ook in Indië, dat die waarnemingen meestal niet in ernst
gedaan werden, maar ook de uitzonderingen waren be-
kend; zoo wist ieder, die te Buitenzorg woonde, met hoeveel
zorg de Ofi&cier van Gezondheid Swaet die waarnemingen
behartigde, tot de uurwaarnemingen gedurende een vol etmaal,
die op gezette tijden waren voorgeschreven. Hoewel de
mindere zorg, waarmede de meeste Ofi&cieren van Gezondheid
deze opdracht behandelden, niet goedgekeurd kan worden,
is er toch veel tot hunne verontschuldiging bij te brengen.
Behalve dat zij voorzeker het nut der waarnemingen, driemaal
daags te nemen, niet inzagen, moet niet vergeten worden
dat het bezwarende van de door den Chef gedane opdracht
niet zoozeer lag in de moeite van het aflezen der instru-
menten, als in het onvereenigbare met de betrekking van offi-
cier van gezondheid, — die altijd ook bezwaard was met par-
tikuliere praktijk, en bovendien dikwijls belast was met de
vaccine in de geheele residentie zijner inwoning, — om op
bepaalde uren van den dag op de plaats terug te zgn, waar
de meteorologische instrumenten zich bevonden. Beegsma
was van oordeel, dat het veel meer helpen zou, van een
willekeurig aanbod van partikulieren gebruik te maken, mits
men ook zorge dat de vrijwilligers ten minste eenigermate
de vruchten van hunne medewerking onder de oogen krijgen.
Dit beginsel werd het eerst ten grondslag gelegd bij de regen-
waarnemingen, die in 1879 werden gedaan en wel op 124
plaatsen in den ludischeu Archipel, waarvan 76 op Java,
3 op Madoera, 26 op Sumatra, 8 op Borueo en de overige
11 op de kleinere eilanden. .

Zg, die zich met het aanteekenen der hoeveelheid regen
wilden belasten, en deze is het voornaamste meteorologische
element in onze O.-I. bezittingen, verkregen van Regeerings-

( 126 )

wege een regenmeter, naar een vast model door den Heer
Olland te ütreclit vervaardigd. Ieder waarnemer is vrij in de
keuze van zijn waarnemiugsuur, liij kan dus het uur kiezen,
dat voor hem, in verband met zijne bezigheden en leefwijze,
het minste bezwaar oplevert. Zooveel mogelijk moet dit uur
dan behouden worden, en moet lederen dag de gevallen regen
gemeten worden, maar afwijkingen zijn veroorloofd, mits men
ze maar aanteekene.

Maandelijks worden de aanteekeningen naar Batavia opge-
zonden, en daar verzameld en in eene bijlage van de Javasche
Courant gedrukt, en ieder der waarnemers ontvangt van den
geheelen staat, waarin hunne namen ook vermeld zijn, een
afdruk.

Deze menschkundige maatregelen hebben blikbaar doel
getroffen ; het heeft geene moeite gekost het aantal waar-
nemers nog meer te vermenigvuldigen, en reeds meer dan ééne
bezending regenmeters is dus naar Indië afgezonden; thans
staat er weer eene van 50 stuks bij den Heer Olland gereed.
Op 31 December 1881 waren er 151 stations, waarop ge-
regelde regenwaarnemingen plaats hadden. Het behoeft geen
betoog, dat eerst door deze waarnemingen eenige jaren ach-
tereen op zooveel plaatsen mogelijk vol te houden er sprake
kan zijn van kennis van het klimaat van Nederlandsch-Indië,
voor zoover den regen aangaat.

Of het plan is, later hieraan ook waarnemingen van den
thermometer toe te voegen, is mij niet bekend.

Ook de aardbevingen in den Judischen Archipel, waarvan
wel, volgens een bestaand voorschrift, door de Residenten
aan de Regeering bericht gegeven wordt, doch die vroeger
niet werden bijeengevoegd, trok Beegsma zich aan. Sedert
1867 gaf hij er jaarlijks eene lijst van, die in het Natuur-
kundig Tijdschrift werd bekend gemaakt.

Nog één onderzoek van Beegsma moet ik hier vermelden.
Gedurende de zonsverduistering van 22 December 1870 wer-
den in Italië magnetische waarnemingen gedaan, die volgens
eene mededeeling van den Heer Dl&.milla-Müllee aan de

( 127 )

Akademie van Wetenschappen te Parijs tot zulke belangrijke
uitkomsten omtrent den invloed der zonsverduisteringen op
de verschijnselen van het aardmagnetisme leidden, dat Bergsma
begreep, de gelegenheid om dit punt gedurende de zonsver-
duistering van 12 December 1871 op Java nader te onder-
zoeken, niet te mogen laten voorbijgaan, te meer daar de
gang der magneetnaald daar in den regel veel regelmatiger
is dan in meer van den equator verwijderde streken, en dus
eene buitengewone storing, daarin door een verschijnsel als
de zonsverduistering veroorzaakt, daar ook waarschijnlijk ge-
makkelijker aan te toonen zou zijn dan elders.

Dit onderzoek van Beegsma, dat in het Natuurkundig Tyd-
schrift van Nederlandsch-Indië is bekend gemaakt, is een
model van kritisch onderzoek. Zoowel te Batavia, waar de
eklips nog partieel, als te Buitenzorg, waar de eklips gedurende
bijna 3 minuten totaal zou zijn, werden gedurende eenige
dagen voor en na de eklips, van des morgens 8 tot des
namiddags 1 uur, elke 5 minuten de declinatie der magneet-
naald waargenomen : te Buitenzorg door Bergsma zelven, te
Batavia door den l*'*^" Javaanschen assistent ; bovendien werd
de waarneming ook gedaan te 7 uur 's voormiddags, en te
2, 3, 4 en 5 uur 's namiddags. Op die wijze konden de afwij-
kingen, gedurende den dag der eklips gevonden, vergeleken
worden bij de afwijkingen, die de voorgaande en volgende
dagen vertoonden, en om die vergelijking zoo zuiver mogelgk
te doen zijn, werden ook al de waarnemingen bevrijd van
den invloed der maan op de decHnatie, een invloed, die in
December juist het aanzienlijkst is.

Het resultaat, op die wijze door Beegsma verkregen, was
neo-atief, dat wil zeggen: er was geen duidelijke aanwijzing
van een invloed van de eklips op de declinatie der magneet-
naald. Het merkwaardigste van zijn onderzoek was dat hij,
zoodra hij de door hem uit Europa bestelde verhandeling
van Diamilla-Müller ontvangen had, de zonderlinge resul-
taten van dezen waarnemer aan zijne te Terranova gedane
waarnemingen zelve toetste, en al spoedig vond dat het ge-

( 128 )

waande resultaat daaraan toe te schrijven was, dat Diamilla-
MüLLEii de waarde der scliaaldeelen van zijn magnetometer
tweemaal te groot had aangenomen, dat hij het waargenomene
onjuist had beschreven, een verkeerd getal voor de verandering
der declinatie te Napels had aangegeven, en verder op zeer
onoordeelkundige wijze zijne gevolgtrekkingen had genomen.

Hoewel Bergsma afgezonderd leefde, dat wil zeggen, uiterst
weinig deelnam aan het gezellig verkeer,- was hij nogtans
wel te vinden als hij nuttig kon zijn. Jaren achtereen was
hij lid der commissie, voor het afnemen van het examen
A voor Indische ambtenaren, — later het eindexamen der
Hoogere Burgerschool, ook genaamd Gymnasium Willem Hl ;
— sedert Juni 1870 was hij een ijverig lid in het Collegia
van Curatoren van dat Gymnasium. Hij was ook lid van de
Directie der Natuurkundige Vereeniging, waar hij menigmaal
het voorzitterschap bekleedde, en enkele malen wetenschap-
pelijke voordrachten hield.

Toen, als ik wel heb, de Maatschappij van Landbouw en
Nijverheid besloten had, eene tentoonstelling van planten te
organiseeren, zou de gewone loop geweest zijn eene commissie
te benoemen, aan wie het schikken der ingezonden planten
kon worden toevertrouwd. Men bedacht zich echter dat er
zich iemand te Batavia bevond, die onder planten was opge-
groeid, herinnerde zich het keurige voorkomen van den tuin
vóór het huis op Parapatan, benoemde geene commissie,
maar verzocht Bergsma, zich met die taak te belasten.

De tentoonstelling had plaats in de eenvoudige maar smaak-
volle, door Raden Saleh gebouwde, zaal in den Planten- en
Dierentuin ; des morgens vroeg begaf hij zich daarheen, en
nadat hij den ganschen dag onvermoeid had doorgebracht, was
's namiddags, tegen het gewone uur, waarop de inwoners en in-
woonsters van Batavia zich door een rijtoertje van de hitte
des daags verpoozen, de zaal in een aardsch paradijs herschapen.

( 129 )

De woorden, die ik zooeven uit de voorrede van het 5®
deel der » Observations" aanhaalde, zijn de afscheidswoorden
van Bergsma geweest.

Reeds voor eenige jaren was zijne gezondheid geschokt,
gedeeltelijk door het klimaat, maar de kiem van zyne onge-
steldheid was toch gelegd door de wederwaardigheden, die
hij ondervonden heeft. Aanhoudende miskenning te onder-
vinden, telkens als hij meende dat de zaak van het Obser-
vatorium gewonnen was, moest ook zijn zenuwstelsel aan-
tasten, al scheen het nog zoo sterk. En hoewel daarin later
verbetering kwam, ging zijne gezondheid toch een paar jaar
geleden weder achteruit en moest hij er ernstig aan denken
een tweejarig verlof tot herstel van gezondheid aan te vragen.

In April j.1. scheepte hij zich naar Nederland in, maar het
was hem niet gegeven het vaderland te bereiken. Hij over-
leed in de Roode Zee in het begin van Mei.

Zijn verlies is groot, zoowel voor de wetenschap, die hij
zeker nog vele en goede diensten bewijzen kon, als voor zijn
gezin, dat, behalve uit zijne echtgenoote, uit eene voordochter
en één zoon bestaat, beide nog op een leeftijd, waarop de
leiding van een vader niet onverschillig is.

En nu. Mijne Heeren, is mijne taak volbracht. Ik moet
my verontschuldigen, dat ik uwe aandacht soms met zaken
heb bezig gehouden, die op het eindlot van het Magnetisch
en Meteorologisch Observatorium geen invloed gehad hebben,
maar had ik dit nagelaten, ik zou u een onvolkomen beeld
geschetst hebben van den strijd, dien Bergsma gestreden
heeft. Ik ben er getuige van geweest en heb eerbied gehad
voor zgne volharding en zijn. vertrouwen op een eindelijk
slao-en; maar het is zeer begrijpelijk dat men zich hier te
lande geen denkbeeld kon vormen van het oponthoud, dat
hn daar ondervond, niet alleen later, toen er kwestie was
van het definitieve observatorium, maar kort na zijne aan-
komst, totdat hij kon beginnen.

Hij, de ijverige, werd verdacht van traagheid; hij, de
vüand van alle praalvertoon, werd beschuldigd van weelde-

( 130 )

righeid. Noch die verdenking, noch die beschuldiging waren
gegrond.

Het Magnetisch Meteorologisch Observatorium heeft met
Bergsma moeten voeren een langen struggle for life^ waarvan
de uitslag, al is het niet in den zin, door Daewin bedoeld,
eindelijk is geweest een survival of the fittest.

B IJ L A G E A.

Brief van Alexander von Humboldt aan den Gouverneur-
Generaal C. F. Pahud.

Monsieur Ie Gouverneur Général des Indes
Orientales Néerlandaises.

Les, etc.

Un rapport succinct des circonstances particulières qui ont
favorisé un projet que j'ai con9u en 1829 et que trois
Gouvernements ont mis en exécution, sufflra pour en faire
voir l'importance. Appelé par l'Empereur Nicolas a faire
un voyage minéralogique, astronomique et maguétique a
rOural, a l'Altai et a la mer Caspienne, j'ai pu développer
dans une séance publique de F Académie Impériale, Ie 16
Novembre 1829, combien l'art nautique reclame depuis des
siècles une connaissance précise des variations du magnetisme
terrestre en déclinaison, inclinaison et intensité des forces, com-
bien Ie choix des cultures est lié a F étude de la configuration
du sol, de la connaissance exacte de l'humidité de l'air, de la
pression indiquée par Ie baromètre. Ces considérations ont
engagé Ie Gouvernement Russe d'accueillir Ie projet de mes
stations magnétiques et météorologiques depuis la Mer Blanche
et Archangel, jusqu'en Crimée et au Caucase, depuis leg

( 131 )

Cótes de la Baltique jursi^ua Jb'éking et a Sitka dans TAmé-
rique, deux endroits oü a ma prière TEmpereur a déja en
1831 fait construire des observatoires magnétiques qui sont
encore en activité. En 1836 j'ai réussi par une lettre adres-
sée a S. A. R. Ie Duc de Süssex, alors Président de la So-
ciété Royale de Loudres, et publié en même temps, a ob-
tenir, (seconde par cette illustre compagnie et par la noble
British Association for the Advancement of Science), que Ie
Gouvernement Anglais a fondé dans les deux hémisphères, a
Dublin, Greeuwich, St. Helene, au Cap de Bonne Espérance,
a Madras, Singapore, Simla, (au pied de l'Himalaya), a la terre
van Diemeu, a Aden daus la golfe Arabique et a Toronto
dans Ie Canada, 11 stations munies d'observatoires et d'in-
struments de déclinaisons horaires, d'inclinaison, d'appareils
pour mesurer Tintensité magnétique, de baromètres, thermo-
mètres et psychromètres, mesures d'eau tombée du ciel, de
construction semblable pour faire des observations simul-
tanées et contróler les perturbations extraordinaires que je
désigne par Ie nom d'orages magnétiques. Le Colonel Sa-
BiNE, Sécrétaire de la Société Royale de Londres, célèbre par
ses travaux dans l'expédition de Parry au Póle Nord et par
son expédition pour déterminer la longueur du Pendule de-
puis le Groenland jusqu'au Brésil, fut nommé Superintendent
of the Coloiiial Observatories. Les observations ne commen-
cèrent cependant qu'en 1840 au Canada et a van Diemen;
elles ont déja été publiées, de même que celles de l'Asie
boreale russe en 12 a 14 gros volumes in 4^. — En 1844
j'ai obtenu de mon Gouvernement des stations météorolo-
giques, de Memel au Rhin, sous la direction d'un physi-
cien célèbre, M. Dove, qui a agrandi en de beaux tra-
vaux mon système d'isothermes (de lignes d'égale chaleur).
Nous avons aussi des stations magnétiques a Berlin, Bres-
lau, et Bonn. Je joins deux cahiers imprimés a cette let-
tre, qui pourront supplier aux notices historiques trop suc-
cinctes que j'ai données ici. Dans la partie insulaire de
rinde qui avoisine le plus les régions soumises au Gou-

f 132 )

vernement Général de Votre Excellence, entre Bornéo, Célèbes,
Sumatra, les Nicobares et les Hes Hecking (sic) ground magnetic
survey a été accompli de 1846 a 1849 par Ie Capitaine.
Elliot, pour déterminer la positiou de TEquateur magnétique,
de même que des lignes isogones, isoclines, et d'égale intensité.
Maïs Ie séjour de eet liomme habile (des Madras Engineers)
n'a pas servi a fonder des établissements permanents.

J'oserais proposer une seule station magnétique a Batavia
même, ou dans un pavillon construit dans les environs et
dans lequel Ie cuivre remplace Ie fer. Les stations mété-
orologiques seraient a Batavia dans Ie même édifice et dans
des parties de l'ile, surtout sur de hauts plateaux, dont Ie
cboix peut être confié au Docteur Junghühn, dont l'immense
et intilligente activité a déja répandu tant de lumière sur
la climatologie (tbermique, barométrique et psychrométrique)
de l'intérieur de Java, a différentes bauteurs au dessus de la
mer, pour éclairer la distribution géograpbique des végétaux
(JuNGHUHN, Java, ed. allem.I,p. 270,280, 344 — 405, et 466.)
Les Instruments météorologiques, bien places a l'ombre, doi-
vent être soigneusement comparés; pour être utiles, il faut
que les instruments magnétiques et météorologiques soient
entièrement identiques avec ceux des stations anglaises, qu'on
observe aux mêmes beures et (quant a Funique station mag-
nétique que je propose a Yotre Excellence,) qu'on se serve du
même nombre de personnes (sergents d'artillerie ou du corps
des ingénieurs ou jeunes élèves de la marine,) qui observent
dans les stations de Madras, du Cap, ou de Singapore, pla-
ce 7^ 14' au Nord de Batavia et 3*^ 4' plus a l'ouest. Si
Votre Excellence daigue faire présenter la lettre ci-jointe
et que je laisse ouverte, a M. Ie Colonel Edouard Sabine,
Superintendent of the Colonial Observatories, domicilie a
Woolwicb, mais venant presque tous les 15 jours a Londres
au Sécrétariat de la Société Royale, par une personne un
peu instruite en pbysique ou en astronomie nautique, soit
jeune officier de la marine royale hollandaise, soit officier
ingénieur, mon illustre ami Ie Colonel Sabine donnera les

( 133 )

conseils et les indications nécessaires, 1^ sur Tachat, Ie nom-
bre et Ie prix des instruments ;

2*^ Sur l'emballage et Ie transport;

3° Sur la nécessité des doubles pour pouvoir remplacer
surtout les instruments météorologiques plus sujets a se
briser ;

4*^ Sur la permission a obtenir pour se familiariser avec
l'usage des instruments magnétiques, de variation horaire,
d'inclinaison et de la mesure d'intensité a Greenwich, a
Woolwich, soit dans Ie bel observatoire magnétique de M
Lloyd a Dublin. Cette même personne chargé de l'acbat
d'après les conseils de M. Sabine et familiarisée avec l'usage
des instruments et Ie choix des heures, doit se rendre a
Batavia pour iustaller l'observatoire magnétique de Batavia,
lors même qu'elle ne voulüt pas j séjourner plus d^une an-
née, Elle ne doit pas oublier de se faire pendant son séjour
en Ad gieterre un extrait du mémoire du Capitaine Elliot :
Magnetic survey of the Eastern Archipelago froin Madras
to Samatra and Borneo," renferme dans les Philosophical Trans-
actions for 1851, P. F. p. 287 — 331, et d'acheter les
trois ouvrages in 4*^ d'une des dernières années de Madras,
du Cap de Bonne Espérance et de Greenwich, pour les étu-
dier a bord. Je pense qu'il serait utile de communiquer a
la personne instruite qui doit être mise en rapport avec Ie
Colonel Sabine et Ie Royal Astronomer a Greenwich, la tra-
duction de la lettre que j'adresse en ce moment a Votre Ex-
cellence.

a Berlin, de Votre Excellence Ie tres humble

ce 15 Mars 185G. et tres obéissatit serviteur^

{w. g.) Ie Baron de Humboldt.

( 134 )

B IJ L A G E B.

Brief vaa Alexandbr von Humboldt aan Coloael Sabinb.

Mon cher et illustre ami !

J'ai eu l'honneur de vous donner dans une lettre anté-
rieure la bonne nouvelle que Ie nouveau Gouverneur-Général
des Indes Orientales Néerlandaises a Ie projet de fonder a
Batavia raême une station magnétique (de décliuaison horaire,
d'incliuaison et de mesure d'intensité^, entièrement semblable
a ce réseau de stations que vous avez eu Ie bonheur de
fonder dans les deux hémisphères. Les observations faites
avec des instruments identiques doivent suivre les beures
que vous préférez. Après les belles observations sur la po-
sition de l'équateur magnétique et de la direction des courbes
isogones, isoclines et de même intensité, faites par Ie Capitaine
Elliot, de Madras a Sumatra, Borneo & Célèbes, vous verrez
sans doute avee un vif intérêt s'étendre votre réseau de
Singapoor a Batavia qui est de Tj}!^ plus méridional et de
3° plus a TEst ; j'ai la satisfaction d'offrir a S. Exc. Ie Gou-
verneur-Général, Ie chevalier Pabud, {ancien ministre des
Colonies et noble protecteur de tout ce qui tient au progrès
de Tintelligence), ces lignes a son passage par Berlin pour
Suez. Elles vous seront remises peut-être dans l'espace
d'un an par une personne instruite, qui, d'après vos con-
seils, mon cher ami, doit acheter les instruments de Mag-
nétisme et de Météorologie (Baromètres, Thermomètres et
mesure de l'eau tombée du ciel), se familiariser avec leur
usage, s'il se peut sous les auspices de Mr. Airy a Green wich
OU chez vous a Woolwich et les installer lui-même a Batavia.

Je vous demande bien affectueusement de faciliter tout ce
qui peut faire réussir un projet si utile et l'assimiler Ie plus
que possible a vos anciennes stations. Comme il est nécessaire

JiABBOEK 1882. 9

. ( 135 )

de réduire les déclinaisons horaires a la valeur de la décli-
naison absolue, vous conseillerez peut-être aussi l'acliat d'un
petit Théodolite ou d'un petit cercle de Kater ; tout ce que
vous préférez pour la réduction au méridien. On compte
établir en outre 3 ou 4 stations purement météorologiques
dans riutérieur de THe de Java sur de hauts plateaux dont
l'excellent naturaliste, Ie Dr. Junghuhn a préalablement dé-
terminé la hauteur au dessus de la surface de la mer. Il
est inutile de vous dire que les payements seront faits sur
les lieux. Je sais combien je puis compter sur une bien-
veillance, dont vous m'avez donné des marques si touchantes.
Homme antediluvien je me demande si je serai encore parmi
les vivants quand ces lignes affectueuses vous arriveront.

Mille hommages d'attache~
aj Berlin ment immuable

Ce 15 Mars 1856. (get) A. v. Htjmbgldt.

B IJ L A G E C.

P R E F A C E ,

to Vol. III of the //Magnetical and Meteorological Obser-
vatious at Batavia".

In 1856 Alexander von Humboldt represented to his
Excellency the Governor General of Netherlands India, Ch.
F. Pahud, who on his way to India visited Berlin, of what
great value a magnetical and meteorological observatory at
Batavia would be for the promotion of our knowledge of
terrestrial magnetism and and of the meteorological pheno-
mena between the tropics. In a letter written in the same
year and addressed to the Government of Netherlands India,
Von Humboldt reiterated this suggestion, at the same time

( 136 )

showing the advantages wliich might accrue to science by
the establishment of a magnetical and meteorological obser-
vatoiy in Netherlands Tndia in connection with the obser-
vatories already existing in British India and Australia.

This letter was favourably received by the Governor Gene-
ral and presented by his Excellency to the Minister for Co-
onial affairs at the Hague, who sent it for advice to the
Royal Academy of Science at Amsterdam. The Academy
strongly supported VoN Hümboldt's suggestion.

The Director of the Royal üutch Meteorological Institute
at Utrecht, Professor Buys Ballot, was invited by his
Excellency the Minister for Colonial affairs to make a plan
for the magnetical and meteorological observatories in Ne-
therlands India. Professor Buys Ballot submitted in 1857
to his Excellency the Minister a plan comprising : 1^^ the
erection of a magnetical and meteorological observatory ad-
apted for hourly observations at Batavia ; 2"<i the organiza-
tion of meteorological stations of the secoud order at a few
other places in the East Indian Archipelego; 3^'^ magnetic
survey of the Archipel in connection with the magnetical
observations at Batavia.

In 1859 I was appointed director of the magnetical and
meteorological observations to be made in Netherlands In-
dia, and was at the same time comraissioned to study the
different systems of magnetical and meteorological instruments
then used in Europe, and to order those for India which
would be considered best to secure good results. I visited
the principal observatories of Europe and met everywhere
with the greatest readiness to support me in executing my
commission. This was especially the case in England. At
the Kew Observatory every facility was afforded me for stu-
dying the magnetical and meteorological instruments used there
and at the British Colonial observatories.

Funds for purchasiug instruments having been placed most
liberally at my disposal by Government, I succeeded in
bringing together a very complete set of instruments for a

( 137 )

magnetical and meteorological observatory, principally com-
posed of Euglish and German magnetical Instruments —
amongst others the recently constructed, phofcographically
recording magnetograph — and of selfrecording meteoro-
logical iustrumeuts constructed in Holland after the prin-
ciple of those then used at the Utrecht Observatory.

At the commeneement of 1862 I arrived in India full of
hopes, but it soon became clear to me that their realization
would meet with considerable difficulties. The expenses for
the erection of an observatory had been estimated in Hol-
land much too low. Solid building , required for an obser-
vatory, is very expensive in this country, and the staff of
an observatory has to be paid much higher here than in
Europe. The consequence was, that the plan for an obser-
vatory which I submitted to Government in the year of my
arrival at Batavia, was rejected, and that in the first years
of my staying in this country I could not succeed in ob-
taining the necessary funds for an observatory, The question
then arose whether it would be necessary to erect at Bata-
via an observatory adapted for hourly observations, whether
an observatory of the second order, where observations were
only made three times a day, would not be sufficiënt. I could
not agree to this, because such an observatory would have
no value at all in promoting our kuowledge of terrestrial
magnefcism, whilst its value for meteorology would be only
a very limited one.

At last; ho wever, I was fortunate enough to see my
views accepted by Government, and at the end of 1873,
nearly twelve years after my arrival in India, the necessary
funds were granted for building the Batavia Observatory,
for which I had presented my first plan to Government
shortly after my arrival.

In the meanwhile I had done my best to accomplish, as
well as circumstances allowed, the object for which I had
been sent to India. As soon as it became clear to me that
it would be extremely difficult to obtain the necessary funds

( 138 )

for building an observatory, I suggested to Government the
idea of renting a house at Batavia and adapting this to a
temporary observatory. I succeeded in obtainiug a house
extremely well situated for the purpose, in which I could
commence, on Jauuary 1-"^ 1866, hourly meteorological and
magnetical observations with a staff of Javanese assistants
who had been trained by myself to good observers and
computers. The system of hourly observations, I then be-
gan, has been continued without interruption duriug thir-
teen years.

In 1871 I published a volume containing the observations
made at the temporary observatory in the years 1866, 1867
and 1868. Now I present to the public two other volu-
mes containing the observations made from 1869 to 1875.
Next year I hope to publish the last three years of obser-
vations made on the system introduced at the temporary
observatory. This system will be replaced in 1879 by that
of the newly built observatory, principally based on the use
of photographically and other self-recording Instruments and
which I have no doubt will prove far superior to the old
system, especially for magnetical observations.

The principle on which the Batavia Observatory was to
be organized, being still a matter of discussion for Govern-
ment when I published my first volume of observations, I
thought it better then not to enter into any details concern-
ing it. Now, however, the question having been decided,
and the Observatory having been built, I feel at liberty to
say a few words about its history. At the same time I
wish to fulfil now a duty which I have been obliged to
defer too long, the duty of expressing my most hearty thanks
to all those who have assisted in any way in the founda-
tion of the Batavia Observatory : — to the Royal Academy
of Sciences at Amsterdam, who so efiectually supported
VoN Hümboldt's suggestion; to Professor Buys Ballot, the
Director of the Royal Dutch Meteorological Institute at
Utrecht, who first made a detailed plan to give execution

( 139 )

to it; — to the Kew Committee and to the staff of the
Kew Observatory, at which lustitution I found so ample
opportunity for studying terrestrial magnetism and meteoro-
logy ; but above all to General Sir Edward Sabine who did
all he could to promote my object, and who placed with
the utmost kindness his great experience in magnetical re-
search at my disposal.

On account of the great delay which by unforeseen cir-
cumstances the building of the Batavia Observatory expe-
rieuced, T have been unable to fulfil entirely the expecta-
tions of those who so kindly lent me their assistance when
I was preparing for my undertaking. But the principal
object for which I went to India, has been attained. The
work done at the temporary observatory, however little it
may be, has, I fiatter myself, afforded ample proof for the
great services which magnetical and meteorological observa-
tions in his country may render to science, and for the fu-
ture, the study of terrestrial magnetism and meteorology in
the East Indian Archipelago has been founded on a solid
basis by the erectiou of a central observatory at Batavia,
provided with the best instrumeuts now required by science.
The organization of meteorological stations at other places
in the Archipel will not meet with such great difficulties as
the erection of the central observatory ; the expenses will be
relatively small, and the observatory will afford ample op-
portunity for obtaining well trained native observers. able
to make the observations at the stations under the super-
intendence of surgeons of the Army or other Government
officers. A first step has already been made by the orga-
nization of a great number of stations spread all over the
Archipel, at which observations of the rain will be made
principally by surgeons of the Army and other Government
medical ofïicers, On January 1^* , 1879, these observations,
to be published regularly by the Batavia Observatory, will
begin at 95 stations of which 55 are situated on theisland
of Java, 22 OU Sumatra, 2 on Bangka, 1 on Billiton, 8 on

( 140 )

Borneo, 4 on Celebes, 1 on Amboina, 1 on Banda, and
1 on Ternate, to wliich stations I hope 20 or 30 more will
be added in the course of next year.

I have been uijable to commence the magnetic survey of
the Archipel. At the temporary observatory there was no
room in which the magnetograph could be placed, and as
long as this instrument was not in working order I thought
it unadvisable to begin the magnetic survey. But even if
the temporary observatory had afforded sufficiënt locality for
the magnetograph, it would still have been impossible for
me to commence this part of my work, for as long as I had
no other than Javanese assistants, I could not leave the
observatory. I, therefore, have been obliged to postpone the
magnetic survey, but I hope that ere long it will be named
as a pai-t of the work done by the Batavia Observatory,

I will not conclude this without expressing the hope that
all those who take an interest in the study of nature, will
unite with me in thanking our Government for the oppor-
tunity now so liberally afforded for studying the magneti-
cal and meteorological phenomena in the East Indian Ar-
chipelago.

Batavia, P. A. Bergsma.

December 1878.

( 141 )

B IJ L A G E D. *).

ANTWOORD OP DE VRAGEN, GEDAAN DOOR DEN HEER R. IN
DEN JAVA-BODE VAN 4 DECEMBER 1869:

l*'. Welke zijn de praktische uitkomsten en het praktis''h
nut van het magnetisch en meteorologisch Observato-
rium te Batavia ?

2^. Moet die inrigting om haar praktisch nut behouden
blijven ?

3^. Worden 's lands penningen nutteloos weggeioorpen aan
deze inrigting?

De eerste vraag luidt: welke zijn de praktische uitkomsten
en het praktisch nut van het magnetisch en meteorologisch
Observatorium te Batavia?

Het zoude my niet onaangenaam geweest zyn, indien de
steller van die vraag tevens opgegeven had, wat hij onder
praktische uitkomsten en praktisch nut verstaat. Sommigen
erkennen alleen dan, dat een inrigting praktisch nut heeft,
wanneer' door het werken van die inrigting, hetzij direkt,
hetzg indirekt, meer geld geleverd wordt dan de onkosten
van die inrigting bedragen. Anderen vatten het eenigzins
ruimer op en zien ook praktisch nut in uitkomsten, die zich
niet direkt in geld laten uitdrukken, die bij voorbeeld alleen
dienen om den toestand van de maatschappy te verbeteren,
of om de gevaren, die het menschelijk leven, hetzij door
ziekte, hetzij door andere oorzaken bedreigen, minder te
maken.

*) Ik heb nog gemeend deze Bijlage aan dit levensbericht te moeten
toevoegen. Het kenschetst Bergsma geheel en al als den man, die zich
klaar en duidelijk bewust is van het doel, waarvoor hij werkt, en die
niet schroomt, een tegenstander onder de oogen te zien. Maar het is
tevens eene duidelijke uiteenzetting van de aanleiding tot het stichten
van het magnetisch en meteorologisch observatorium te Batavia.

( 142 )

Ik ben zoo vrij aan te nemen, dat de woorden praktische
uitkomsten en praktisch nut in den ruimeren zin genomen
zijn, en moet dan zelfs op die vraag een negatief antwoord
geven: de waarnemingen op het Observatorium te Batavia
gedaan, hebhen tot nog toe geen praktische uitkomsten en
geen praktisch nut opgeleverd.

En indien my vier jaar geleden, toen het geregelde werk
aan het Observatorium begon, gevraagd was: » zullen uwe
waarnemingen orer vier jaren praktische uitkomsten opgele-
verd hebben?" ik zoude geantwoord hebben: » waarschijnlijk
niet." En indien mij nu de vraag gedaan wordt: » zullen
zij dan nu over vier jaren praktische uitkomsten geven?"
zoo antwoord ik: » waarschijnlgk niet." Wanneer zullen dan
uwe waarnemingen praktische uitkomsten opleveren, of zullen
zij het nooit doen? Daarop is mijn antwoord: die waarne-
mingen zullen eenmaal praktische uitkomsten opleveren en
wel dan, wanneer zij zoo lang zullen zgn voortgezet, dat
men door het bestuderen van die waarnemingen tot de ken-
nis van de wetten der verschijnselen van den dampkring
alhier heeft kunnen komen.

Menigmaal zijn er klagten geuit, dat men niets vernam
van het werk, hetwelk aan het Observatorium gedaan werd.
Ik heb die klagten altyd stilzwygend aangehoord, omdat ik
begreep, dat ieder, die bekend is met de methode der mete-
orologie, zoude inzien, dat zij onbillijk waren. Wanneer
men de meteorologische verschijnselen van een land zal on-
derzoeken, zoo begint men met zoo veel mogelijk geregeld
waar te nemen, en in den beginne behoeft men alleen zorg
te dragen, dat die waarnemingen zoo goed mogelyk gedaan
worden. Eerst nadat men gedurende een zekeren tijd heeft
waargenomen, kan men met goed gevolg een begin maken
met het bestuderen van de waarnemingen, door ieder ver-
schijnsel afzonderlijk te onderzoeken. Men begint dan met
na te gaan, hoe de veranderingen, die wy in den dampkring
waarnemen, zamenhangen met de veranderingen van den
stand van het ligchaam, hetwelk de voornaamste oorzaak

( 143 )

van alle bewegingen in de atraospheer is, dat is met de
veranderingen van den stand van de zon ten opzigte van
de plaats van waarneming. Men zoekt op deze wijze den
normalen toestand van den dampkring voor ieder deel van
het jaar en voor ieder deel van den dag te leeren kennen.
Daarna zoekt men den zamenhang tusschen den normalen
toestand van de verschillende verschijnselen, die men in de
atmospheer waarneemt, te leeren kennen en vergelijkt tevens
den normalen toestand op de plaats van waarneming met
dien op andere punten der aarde, en gaat na, hoe de ge-
regeld wederkeerende veranderingen op de verschillende pun-
ten van de aarde met elkander zamenhangen

Het aantal jaren, hetwelk noodig is om op deze wijze
tot de kennis van den normalen toestand van de verschil-
lende verschijnselen van den dampkring te komen, hangt af
van de regelmatigheid van het klimaat eu wordt bepaald
door de waarnemingen zelve. In deze streken is dit aan-
tal jaren waarschijnlijk veel minder dan in de gematigde
luchtstreken, maar toch moet men in allen gevalle gedurende
eenige jaren hebben waargenomen om tot die kennis te
geraken.

Is men op deze wijze gekomen tot de kennis van den
normalen toestand van de atmospheer, dan worden de waar-
nemingen aan een nieuw onderzoek onderworpen; dan gaat
men na, hoe ieder verschijnsel in de verschillende jaren is
afgeweken van den normalen toestand en dan zoekt men
de oorzaken van die afwijkingen te leeren kennen, vooral
door na te gaan, hoe die afwijkingen op de plaats van
waarneming zamenhangen met de afwykingen in de omlig*
gende landen waargenomen.

Eerst dan is men zoo ver gekomen, dat men kan zeggen,
dat men de meteorologische verschijnselen van eenig land
begint te leeren kennen, en ook eerst dan kan er sprake
zyn van toepassingen van eenig belang.

De kennis van den normalen toestand van de atmospheer
heeft reeds op verschillende plaatsen tot toepassingen geleid,

( 144 )

maar de toepassingen hebben eene veel grootere waarde ge-
kregen, zoodra men slechts eenigzins gekomen is tot de
kennis der afwijkingen ; die afwijkingen toch zijn de wer-
kelijk bestaande toestanden, de toestanden, waarmede men
in de werkelijkheid te maken heeft.

Overal waar men op de hier geschetste wijze te werk is
gegaan, is men in de kennis van de verschijnselen van den
dampkring groote schreden vooruitgegaan, en zoo zal men
ook hier eenmaal het gewenschte doel bereiken; maar het
is onbillijk uitkomsten te verlangen, voordat het mogelijk
is, dat die uitkomsten gegeven worden.

Ik ben nu pas bezig de eerste schrede te doen, dat is
te onderzoeken in hoever de tot uu toe gedane waarnemingen
voldoende zijn om eenige uitkomsten te geven. Wanneer
de waarnemingen een tiental jaren zullen zijn voortgezet
dan misschien zal er sprake kunnen zijn van uitkomsten
van eenig belang, en eerst na vele jaren, misschien eerst na
dertig of vijftig jaren, zullen de waarnemingen, die nu
gedaan worden, hare volle waarde verkrijgen, omdat men
misschien dan eerst in staat zal zijn, alle waarheden, die
zg bevatten, er uit af te leiden. Maar dan zullen die uit-
komsten ook wel tot toepassing leiden en een nuttigen
invloed op het maatschappelijk leven kunnen uitoefenen.

Daarom heb ik ook in mijn negatief antwoord op de
eerste vraag de woorden »tot nog toe" ingevoegd, omdat ik
overtuigd ben, dat eenmaal op die vraag een ander antwoord
zal kunnen gegeven worden.

De tweede der gestelde vragen is : Moet het Observatorium
te Batavia om zijn praktisch nut behouden blijven ?

Om met zekerheid te kunnen beslissen, of het Observato-
rium al dan niet om zijn praktisch nut moet behouden blijven,
zoude men moeten kunnen nagaan, welke toepassingen men
zal kunnen maken van de kennis, die eenmaal ten gevolge van
het werken aan dit Observatorium zal verkregen worden,

1 145 )

Dit is echter een onmogelijkheid; men kan onmogelijk be-
palen, hoever men in de kennis van de wetten der ver-
schynselen van den dampkring en van het aard-magnetismus
zal komen; en toch van de mate van die kennis zal de
waarde der toepassingen afhangen.

Het Observatorium is dan ook niet opgerigt om de waarde
der toepassingen, tot welke het zoude kunnen leiden. Nie-
mand heeft ooit beweerd, dat in Nederlandsch-Indië een
Observatorium moest opgerigt worden om het praktisch nut,
dat men er van zoude kunnen trekken, en ik wil ook niet
beweren, dat het om den wille daarvan moet behouden
blijven. Maar evenmin kan aangetoond worden, dat het
een onmogelijkheid is, dat het oprigten van dit Observato-
rium later blijken zal ook om het praktisch nut een goede
daad geweest te zijn.

Vele zgn de toepassingen waartoe de natuurwetenschap-
pen geleid hebben, en wanneer men nagaat, aan welke on-
derzoekingen men de voornaamste van die toepassingen te
danken heeft, zoo ziet men, dat het meestal onderzoekingen
waren, die zonder de minste gedachte aan mogelijke toepas-
singen ondernomen waren. Men kan nooit vooruit bepalen,
tot welke toepassingen eenig onderzoek der natuur leiden
zal. Alleen kan men aannemen, dat over het algemeen die
onderzoekingen tot de meeste toepassingen zullen leiden,
welke het meest tot de uitbreiding van onze kennis zullen
by dragen.

Welke onderzoekingen op ieder standpunt van de weten-
schap het meest tot vermeerdering van onze kennis kunnen
leiden, kan de wetenschap zelve het best beoordeelen; zij is
alleen in staat om te bepalen wat en hoe onderzocht moet
worden om in kennis vooruit te gaan. Daarom doen zg,
die alleen waarde zien in de wetenschap, voor zoo veel zy
tot toepassingen leidt, ook het verstandigst de wetenschap zoo
veel mogelijk vrij te laten. Men moet niet te veel aan-
dringen op toepassingen; de zucht om spoedig aan dit ver-
langen naar toepassing te voldoen heeft somwglen de we-

( 146 )

tenschap van den regten weg afgebragt; ook de gescliiedenis
der Meteorologie kan dit leeren ; zulke afdwalingen zyn al-
tijd ten nadeele van onze kennis en dus ook ten nadeele
van de toepassingen geweest.

De wetenschap heeft de oprigting van dit Observatorium
voor hare ontwikkeling noodig geacht ; men moet haar daar
vr^ laten werken en niet tot haar zeggen : » Gij zult mij
eerst het gewigt aantoonen van de toepassingen, tot welke
gg leiden zult, anders hebt gij geen regt van bestaan in ons
midden." Zij heeft aan de maatschappij ongevraagd reeds
zoo veel geschonken, dat zij met vertrouwen kan zeggen:
» Behandel mij goed, laat mg vrij, en eenmaal zal ik uwe
goede behandeling beloonen." Eenmaal zal ook de t^d der
toepassingen van het werk aan dit Observatorium gedaan
aanbreken, en dan is het mogelijk, dat men verbaasd zal
staan over de waarde er van, zooals zulks reeds zoo menig-
maal het geval is geweest bij toepassingen van de uitkom-
sten van andere onderzoekingen der natuur.

Om de laatste vraag: Worden 's lands penningen nutte-
loos aan het Observatorium te Batavia weggeworpen? te
beantwoorden, is het noodig eerst na te gaan, waarom tot
de oprigting van dit observatorium besloten werd.

De Meteorologie is een wetenschap van den nieuweren
tijd, en hare waarde als wetenschap is eerst in de laatste
jaren algemeen erkend.

Zg is eerst groote schreden vooruitgegaan, nadat men
ingezien had, dat de meteorologische versch^nselen over de
geheele oppervlakte der aarde een geheel vormen en als
zoodanig moeten onderzocht worden, en dat de oorzaken
van de veranderingen in de atmospheer op eenig gedeelte
der aarde niet alleen op dat punt, maar meestal ook op
zeer verwijderde punten moeten gezocht worden.

Datzelfde geldt ook van de onderzoekingen van het mag-
uetismus der aarde,

( 147 )

Toen men dit had ingezien, heeft men ook begrepen, dat
het noodig was magnetische en meteorologische waarnemin-
gen zooveel mogelijk op verschillende punten der aarde te
doen. Daarom werden niet alleen op verscheidene plaatsen
van Europa Magnetische en Meteorologische Observatoria
opgerigt, maar Engeland vestigde ook dergelijke inrigtingen
in zijne koloniën in Amerika, Afrika, Azië en Australië,
terwijl Rusland hetzelfde deed in de landen van Azië, die
onder z^ne heerschappij stonden, en dergelijke waarnemingen
liet doen tot aan de Oostkust van Azië en tot in China toe.

Engeland zond toen ook verschillende expeditiën naar op
hooge breedten gelegene plaatsen, zoowel in het Noorden als
in het Zuider-halfrond om aldaar magnetische en meteorolo-
gische onderzoekingen te doen. Ook naar Nederlandsch
Indië zond Engeland een natuuronderzoeker, met de beste
instrumenten uitgerust, hoofdzakelijk om magnetische waar-
nemingen te doen. Elliot heeft hier in de jaren 1S46,
1847 en 1848 magnetische onderzoekingen gedaan; zijn
waarnemingen zijn uitgegeven door de Royal Society en te
vinden in de Philcsoph/cal Transactions van 1851.

Herhaaldelijk werd het wenschelijke van de vestiging van
een Magnetisch en Meteorologisch Observatorium in den In-
dischen Archipel aangetoond, omdat men daardoor waarne-
mingen zoude verkrijgen, die, in verband met de waarne-
mingen in Australië, China, Engelsch Indië, op Mauritius en
aan de Kaap de Goede Hoop gedaan, van de grootste waarde
voor den vooruitgang van de kennis der meteorologische en
raao-netische verschijnselen der aarde zouden zijn.

Eindelijk wendde Alexander von Humboldt zich in het
laatst van zijn leven tot de Nederlandsche Regering met
het verzoek, dat zij besluiten mogt een observatorium in den
Indischen Archipel op te rigten.

Met groote vreugde werd in de wetenschappelijke wereld
de tijding vernomen, dat onze Regering besloten had aan
dat verzoek te voldoen.

Dit is alzoo de reden, waarom het observatorium te Ba-

( 148 )

tavia is opgerigt. Niet ter wille van het belang van Ne-
derlandsch-Indië, maar ter wille van het belang van de ge-
heele beschaafde wereld is dit Observatorium opgerigt. Onze
Regering heeft begrepen, dat het ook onze pligt is mede te
doen aan het groote onderzoek van de natuur, dat door de
geheele beschaafde wereld gezamenlijk gedaan wordt. Dit is
ook de reden, waarom het Observatorium te Batavia moet
blijven bestaan. Dat Observatorium is opgerigt, omdat de
Nederlanilsche natie tot de beschaafde natiën der wereld be-
hoort, en het moet blijven bestaan, zoo lang zij hare plaats
als zoodanig waardig wil innemen.

Wat door allen gedaan wordt, gaat ook onze krachten
niet te boven ; in vergelijking met andere volken doen wij
niet te veel. Om dit aan te toonen, wil ik in korte trekken
mededeeleu, wat door de verschillende beschaafde natiën te-
genwoordig in het belang van deze onderzoekingen gedaan
wordt.

In Engeland bestaan de volgende observatoria: het obser-
vatorium te Greenwich en dat te Kew, waar de magnetische
en meteorologische verschijnselen zoo volledig mogelijk, vooral
door middel van photographisch-zelfregistrerende instrumen-
ten onderzocht worden; de observatoria te Oxford, Cam-
bridge, Dublin en Edinburg, waar magnetische en meteoro-
logische waarnemingen gedaan worden en ook gedeeltelijk
gebruik gemaakt wordt van photographisch-zelfregistrerende
instrumenten ; het meteorologisch observatorium te Liverpool ;
de meteorologische observatoria te Falraouth, Stonyhurst,
Glasgow, Aberdeen, Armagh en Valencia, alle zes in 1868
van instrumenten voorzien om de meteorologische verschijn-
selen, door middel van photographie, voortdurend te regi-
streren. Behalve op deze twaalf observatoria van den eer-
sten rang, worden nog in Engeland op een groot aantal
plaatsen meer of min volledige meteorologische waarnemin-
gen gedaan. Regen-waarnemingen worden in Engeland op
meer dan duizend plaatsen gedaan. Bovendien heeft Enge-
land een Meteorologisch Instituut, waar zooveel mogelijk alle

( 149 )

waarnemingen op de Britsche Eilanden en op de Engelsche
schepen op de verschillende punten der aarde gedaan, ver-
zameld en bewerkt worden. Ook op vele plaatsen in de
Engelsche Koloniën vindt men observatoria, zooals te Toronto
in Canada, aan de Kaap de Goede Hoop, op Mauritius, al-
waar het Observatorium dit jaar van photographisch-zelf-
registrerende magnetische en meteorologische instrumenten
voorzien is, terwijl bovendien op verscheidene andere punten
van dit eiland meteorologische waarnemingen gedaan worden.
Verder vindt men observatoria te Bombay, — waar het ob-
servatorium onlangs eene belangrijke uitbreiding ondergaan
heeft en voorzien is van photographisch-zelfregistrerende mag-
netische en meteorologische instrumenten, te Madras en Cal-
cutta; bovendien wordt op een groot aantal plaatsen in
Engelsch Indië meteorologische waarnemingen gedaan.

In Australië bestaan magnetische en meteorologische ob-
servatoria te Melbourne, Adelaïde, Sidney en Hobartown;
te Melbourne is het observatorium van photographisch-zelf-
registrerende magnetische instrumenten voorzien Op ver-
scheiden andere punten worden meer of min volledige me-
teorologische waarnemingen gedaan. In Adelaïde alleen wor-
den in dit jaar behalve op het observatorium, nog op 40
andere plaatsen regenwaarnemingen gedaan.

In Frankrijk heeft men in de eerste plaats het Keizerlijk
Observatorium te Parijs, waar tegeuAvoordig veel werk van
magnetische en meteorologische waarnemingen gemaakt wordt.
Verder is in den loop van dit jaar in de nabijheid van Pa-
rgs, in het park van Moutsouris, een groot magnetisch en
meteorologisch observatorium opgerigt, waar alle verschillende
waarnemingen met de grootst mogelijke zorg en met de beste
hulpmiddelen gedaan worden. Ook bestaat in ieder Depar-
tement van Frankrijk eene meteorologische kommissie, die
waarnemingen op verschillende plaatsen in ieder departement
laat doen, en voor de eerste bewerking en opzending naar
het observatorium te Parijs zorg draagt. Aan het nbserva
torium te Par:gs worden door middel van den telegraaf da-

( 150 )

gelijks opgaven ontvangen van meteorologisclie waarnemingen,
op hetzelfde uur op een groot aantal plaatsen in Europa ge-
daan: naar deze opgaven wordt dagelijks een kaartje van
Eiiropa geteekend, waarop de toestand der atmospLeer is
aangegeven ; dat kaartje, vergezeld van de oorspronkelijke
opgaven, wordt dagelijks van Parijs uit over gekeel Europa
verspreid. Bovendien worden aan het observatorium te Pa-
rijs de waarnemingen, op verschillende punten der aarde aan
boord van Fransche en andere schepen gedaan, verzameld en
bewerkt. Ook in Algiers worden op verscheidene plaatsen
meteorologische waarnemingen gedaan.

Spanje heeft een observatorium te Madrid en ook een op
de P lilippijnsche Eilanden.

Portugal heeft een observatorium te Lissabon, hetwelk
voorzien is van photographisch-zelfregistrerende magnetische
instrumenten; bovendien heeft Portugal verschillende me-
teorologische stations, ook op de Azorische Eilanden.

In Italië vindt men verscheidene groote observatoria, zooals
te p:ilermo, te Napels, te Rome, te Ancona, te Modena, te
Monc ilieri, waar magnetische en meteorologische waarnemin-
gen i^edaan worden; bovendien worden op een groot aantal
andeio plaatsen meteorologische waarnemingen gedaan.

In Zwitserland heeft men het observatorium te Bern,
voorzien van zelf-registrerende instrumenten. Verder vindt
men observatoria te Geuève, op den St. Gothard, te Zurich ;
in het geheel worden in Zwitserland op 82 plaatsen geregeld
metec rologische waarnemingen gedaan.

In Duitschland vindt men een groot aantal magnetische
en meteorologische observatoria. De voornaamste zijn die van
Göttiügen, Munchen, Weenen, Praag, Leipzig, Berlijn; Oos-
tenrijk heeft een meteorologisch Instituut met een SOtal
stations; Noord-Duitschland het zijne met een 10 Otal stations;
in Wurtemberg en in Beijeren worden op een groot aantal
plaatsen meteorologische waarnemingen gedaan. Ook is er
voor weinige jaren in Noord-Duitschland een meteorologisch
Instituut opgerigt met het doel om de waarnemingen, aan

Jaaeboek 1882. 10

( 151 )

boord van Duitsche schepen gedaan, te verzamelen en te
bewerken.

Nederland beeft een meteorologiscb Instituut, betwelk be-
halve de waarnemingen, aan bet observatorium te Utrecht
gedaan, die van een groot aantal andere plaatsen ia ^Te-
derland en in andere deelen van Europa ontvangt, tervijl
het ook de waarnemingen, aan boord van de Nederlandsehe
schepen gedaan, verzamelt en bewerkt.

België heeft een belangrijk magnetisch en meteorologisch
observatorium te Brussel, terwijl op verscheidene andere
punten van dat land meteorologische waarnemingen gedaan
Avorden.

In Denemarken worden op 9 punten meteorologische waar-
nemingen gedaan.

In Noorwegen bestaat een meteorologisch Instituut, welks
hoofd-observatorium te Christiania is, terwijl op 23 andere
punten meteorologische waarnemingen gedaan worden. Dit
Instituut verzamelt en bewerkt ook de waarnemingen aan
boord van Noorweegsche schepen.

Rusland heeft in de eerste plaats zijn centraal-observato-
rium te Petersburg, waar ook door middel van photographie
de magnetische en meteorologische verschijnselen geregis-
treerd worden; dit observatorium vormt het centrum van
een groot aantal observatoria van minderen rang op ver-
schillende punten van Europeesch en Aziatisch Rusland;
te Tiflis in Kleiu-Azië is een belangrijk magnetisch en
meteorologisch observatorium, hetwelk nu ook van photo-
graphisch-zelfregistrerende magnetische instrumenten voor-
zien wordt.

In Turkije zijn in den loop van 1868 ook meteorologi-
sche observatoria opgerigt. Te Konstantinopel is het cen-
traal-observatorium, terwijl op 15 andere plaatsen van het
Turksche rijk, gedeeltelijk in Europa, gedeeltelijk in Azië
gelegen, meteorologische waarnemingen gedaan worden.

Griekenland heeft een meteorologisch observatorium te
Athene.

( 152 )

Langs het Kanaal van Suez worden sints vier jaren op
drie verschillende punten meteorologische waarnemingen
gedaan.

In Noord-x^merika is in de laatste dertig jaren ontzag-
gelijk veel voor meteorologie gedaan ; ik behoef slechts te
wijzen op de werken van Maury, op de werken door de
Smithsonian Institution uitgegeven, en op de magnetische
en meteorologische waarnemingen, door het personeel van
de kusten-opname van de Vereenigde Staten gedaan. Amerika
bezit verscheidene groote magnetische en meteorologische
observatoria. Volgens de opgave van Loomis in zijn onlangs
te New- York verschenen Handboek der Meteorologie wor-
den thans in Noord -Amerika op meer dan duizend punten
meteorologische waarnemingen gedaan.

In Zuid-Amerika bestaan ook eenige observatoria, maar
ik beu niet in staat daaromtrent eenige opgaven in bijzon-
derheden te geven.

Men ziet uit deze vlugtio-e schets, die nog zeer onvolledig

O o 'O O

is, dat er veel gedaan wordt, en dat het geen onbillijke
wensch van de andere natiën was, dat ook wij onze bijdrage
uit Nederlandsch-Indië zouden leveren en aldaar een Obser-
vatorium zouden oprigten, te meer, daar die bijdrage van
zoo groot belang werd geacht.

Het Observatorium te Batavia is dus eene inrigting,
welke in het belang van de geheele wereld is opgerigt ;
het is eene inrigtinff, welke slechts een deel is van eene
grootsche onderneming, door alle beschaafde natiën ge-
zamenl^k begonnen, en waaraan de Nederlandsche natie
deelneemt, omdat zij eene beschaafde natie is.

Het geld, aan zoodanige inrigting besteed, is niet nutte-
loos weggeworpen.

Batavia, 13 December 1869.

P. A. Bergsma.

New York Botanical Garden Librar

3 5185 00262 3823

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Texts

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Jaarboek van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen gevestigd te Amsterdam voor .."

See other formats